Նյու Յորք. Երբ հայ երիտասարդների ամուր բռնած Հայաստանի և Արցախի դրոշները և համայնքի անդամների բարձր պահած հիշատակի ցուցանակները հոսեցին Բրոդվեյով և մտան Թայմս Սքուեր, անցյալն ու ներկան միաձուլվեցին, քանի որ հայ ժողովուրդը կոչ էր անում ճանաչելու մեկ դար առաջ Հայոց ցեղասպանության ողբերգությունը և Արցախի հայերի դեմ այսօր շարունակվող անարդարությունները:
Երթը, որը գլխավորում էին Հայաստանյայց Առաքելական Եկեղեցու Ամերիկայի Արևելյան թեմի առաջնորդ Գերաշնորհ Մեսրոպ արքեպիսկոպոս Պարսամյանը և Հայաստանյայց Առաքելական Եկեղեցու Արևելյան նախագահության առաջնորդ Գերաշնորհ Անուշավան արքեպիսկոպոս Դանիելյանը, ցուցադրեց միասնություն, որով մեկնարկեց 110-րդ հիշատակի միջոցառումը Թայմս Սքուերում, Նյու Յորքում, կիրակի, ապրիլի 27-ին, 2025թ., Վարդանանց Ասպետների և Դուստրերի հովանավորությամբ և բազմաթիվ կարևոր համայնքային կազմակերպությունների համահովանավորությամբ անցկացված միջոցառումը, որը ներառում էր ոգեշնչող ելույթներ և հզոր երաժշտական կատարում:
Նյու Յորքի ավագ սենատոր և նախկին Սենատի մեծամասնության առաջնորդ Չակ Շումերը (Դ-ՆՅ), ով ամեն տարի Թայմս Սքուերում ցուցաբերում է իր աջակցությունը հայ-ամերիկյան համայնքին, անդրադարձավ «հայկական պատմությունն ու մշակույթը հարգելու» կարևորությանը:
«Հպարտ և հերոսական հայ ժողովուրդը այսօր այդքան բարձր է կանգնած, մի փոքր ավելի քան մեկ դար անց, երբ դաժան Օսմանյան կայսրությունը ցեղասպանության արշավ սկսեց ձեր նախնիների դեմ», – ասաց սենատոր Շումերը: «Ես միշտ ոգեշնչված եմ՝ տեսնելով ձեզ բոլորիդ այսօր որպես Մեծ Եղեռնի ողբերգության և բարոյական զայրույթի վկաներ»:
Սենատոր Շումերը անդրադարձավ Հոլոքոստի ժամանակ իր սեփական նախնիների կորստին և գովաբանեց հայ ժողովրդին «հիշատակի գործողությունների» համար:
«Ես կհետևեմ, որ թուրքերի կողմից ձեզ պատճառած անարդարությունները երբեք չմոռացվեն», – ասաց նա: «Ձեր ներկայությունը պատվում է ձեր նախնիների հիշատակը, որոնց կյանքը դաժանորեն կարճացվեց»:
Նա անդրադարձավ «Մեծ Եղեռնի չսովորված դասերից» շարունակվող տառապանքին, ներառյալ էթնիկ զտումները Արցախում, և խոստացավ «շարունակել խոսել Ադրբեջանի կառավարության կողմից մարդու իրավունքների խախտումների դեմ»:
Սենատոր Շումերը, ով նաև րոպե տրամադրեց Թայմս Սքուերի Հայոց ցեղասպանության հիշատակման համահիմնադիրներ Հրանտ Գյուլյանի և Սեմ Ազադյանի հիշատակին, շեշտեց, որ «որպես բազե կհետևի իրադարձությունների զարգացմանը» և եզրափակեց իր ելույթը հայերեն՝ արտահայտելով երախտագիտություն և աջակցություն:
Կոնգրեսական Ֆրենք Փալոնը (Դ-ՆՋ), հայ ժողովրդի հավասարապես ամուր աջակիցը, անդրադարձավ Արցախում հայ ժողովրդի դեմ ցեղասպանությանը և Հայկական հարցերով կոնգրեսական խմբակցության աշխատանքին՝ ապահովելու, որ բռնի տեղահանվածները վերադարձի իրավունք ունենան:
«Մենք աշխատում ենք Հայկական խմբակցության հետ՝ համոզվելու, որ Հայաստանը ուժեղ է, և ճանաչելու, որ Արցախում տեղի ունեցածը էթնիկ զտման և ցեղասպանության տեսակ էր», – ասաց ներկայացուցիչ Փալոնը: «Մենք կշարունակենք լինել զգոն և ուժեղ»:
Լուսանկարիչ Սքաութ Թուֆանքջյանը կիսվեց իր իմաստալից փորձառություններով, երբ աշխատում էր պատերազմից առաջ արցախցի երիտասարդների հետ, խրախուսելով նրանց «ցույց տալ իրենց Արցախը աշխարխին» – և որպես ականատես արժեքավոր պատկերներ նկարահանելով Արցախյան պատերազմի ժամանակ, որոնք հիշեցնում էին Հայոց ցեղասպանության մասին:
«Մենք կորցրել ենք Հաճընը և Գյուրունը և Խարբերդը, և այժմ պատմությունը կրկնվել է», – ասաց Թուֆանքջյանը: «Կրկին հայերը ստիպված են եղել փախչել իրենց հազարամյա հայրենիքից և կատարել անպատկերացնելի ընտրություն՝ մնալ և մահանալ, կամ հեռանալ ապրելու հույսով, փրկել հողը կամ մշակույթը, փրկել մեր տները կամ մեր երեխաներին»:
Երկու ողբերգական ցեղասպանությունների միջև զուգահեռ անցկացնելով՝ Թուֆանքջյանն ասաց, որ «մենք այլևս չենք խոսում մեր տատիկների, պապիկների և նախապապերի կորուստների մասին, մենք խոսում ենք մեր որդիների, ամուսինների, ուսանողների և զարմիկների մասին»:
Թուֆանքջյանը շեշտեց նախնիների տների և իրական տների կորուստը ներկա ժամանակներում, քանի որ Արցախի հայերը բռնի տեղահանվեցին մեկ շաբաթից պակաս ժամանակահատվածում 2023 թվականի սեպտեմբերին:
«Ես այնտեղ էի և տեսա ընտանիքներին, որոնք տանում էին այն ամենը, ինչ կարող էին տեղավորել՝ իրենց կյանքը, իրենց գրքերը, իրենց կիտրոնի ծառը, իրենց կատուն վերակառուցելու համար», – պատմում է նա: «Ես հանդիպեցի 8-ամյա տղայի, ով իր կյանքում երկրորդ անգամ տեղահանվում էր, հանդիպեցի 1920 թվականին Մարտակերտում ծնված կնոջ, ով այժմ փախստական է»:
«Ես դեռ տանջվում եմ… այն ծնողների պատկերով, ովքեր նշում են իրենց որդու 22-րդ տարեդարձը, ոչ թե տանը, այլ Եռաբլուրի գերեզմանոցում», – շարունակեց նա:
Արցախյան պատերազմի և Արցախի հայերի բռնի տեղահանման հետևանքով Թուֆանքջյանը շեշտեց, որ «համակարգված ջանք» է անհրաժեշտ մարդկանց այժմ օգնելու համար՝ ֆինանսական և կրթական աջակցությունից մինչև հոգեբանական և բնակարանային աջակցություն:
«Մենք կորցրել ենք հողը, և գուցե երբեք չվերադառնանք», – եզրափակեց նա: «Բայց մենք դեռ չենք կորցրել Արցախի ժողովրդին և նրա մշակույթը, և նրանք մեր աջակցության կարիքն ունեն»:
Թուֆանքջյանի սրտաճմլիկ ուղերձից հետո երաժիշտ և արցախցի Վալերի «Լյոկա» Ղազարյանը հզոր կատարում ներկայացրեց բնօրինակ երգերի, որոնք գրվել էին Արցախյան պատերազմի ընթացքում և հետո: Երգերը, որոնց թվում էին «Տուն Տարեք», «Ես Տեր Կամ» (Ես դեռ ողջ եմ), «Հասցեն Իմ Նույնն է» և այլն, պատմում են Ղազարյանի 1990-ականների սկզբից մանկության ժամանակներից երեք անգամ տեղահանված լինելու և գոյատևման մասին: Նրա խոսքերը, թարգմանված մեկ այլ արցախցի՝ Նինա Շահվերդյանի կողմից, ևս մեկ կամուրջ կապեցին անցյալի և ներկայի միջև:
Նա արտահայտեց, որ մեծացել է՝ լսելով Սարդարապադի ցեղասպանության մասին երգեր, և այն, ինչ նա այժմ ստեղծում է, «երաժշտություն է, որը մենք ինքներս ապրել ենք»:
«Այն թարմ է և նշանակում է հայ ազգի փորձառությունները», – ասաց Ղազարյանը: «Դադարեք լաց լինել Արցախի համար և գործեք Արցախի համար: Մենք այստեղ ենք՝ Նյու Յորքի կենտրոնում, և մենք ընտրում ենք շարունակել մեր պայքարը և շարունակել ապրել»:
Բարերար և Ավրորա մարդասիրական նախաձեռնության համահիմնադիր Նուբար Աֆեյանը, անակնկալ հայտնվելով, գովաբանեց հայ-ամերիկյան համայնքի ջանքերը կարևոր հիշատակի միջոցառումը կազմակերպելու համար և անդրադարձավ իր երիտասարդ օրերին Բեյրութում, Լիբանանում, երբ նա մասնակցում էր Հայոց ցեղասպանության ճանաչման ջանքերին և ակտիվիզմին: Նա խրախուսեց երիտասարդ սերունդներին «նվիրվել այս գործին հաջորդ 50 տարիների ընթացքում, ինչպես ես եմ արել»:
«Սերունդ առ սերունդ մենք պարտավոր ենք հիշեցնել մարդկանց և պահանջել արդարություն, որովհետև երբ մենք դադարում ենք դա անել, ավելի է վատանում, ինչը մենք տեսնում ենք այսօր Արցախում», – ասաց Աֆեյանը:
Նա անդրադարձավ իր ելույթի ժամանակ երկու հիմնական կերպարների՝ դոկտոր Վարդան Գրիգորյանին և Ռուբեն Վարդանյանին՝ Ավրորա մարդասիրական նախաձեռնության համահիմնադիրներին:
Աֆեյանը նշեց, որ Գրիգորյանը, ով «հսկա էր ամերիկյան և հայկական մշակույթում և հասարակության մեջ», կիսվել էր նրա հետ, որ Հայոց ցեղասպանության ժամանակ հայերին պատճառված տառապանքի դիմաց, «մենք կարող ենք փոխել իրավիճակը և ունենալ նույնքան երախտագիտություն և բարություն՝ օգնելու աշխարհի այլ ժողովուրդներին»:
Նա նաև մանրամասնեց Վարդանյանի մասին, ով շարունակում է անարդարացիորեն պահվել Բաքվում որպես քաղաքական բանտարկյալ, և ում նա համարում է «հերոս», քանի որ երբ նա տեսավ Արցախի իրավիճակը 2020թ. պատերազմից հետո, Վարդանյանը վտանգեց իր կյանքը՝ օգնելու հայ ժողովրդին և դարձավ Արցախի պետական նախարար 2022-ից մինչև իր ձերբակալությունը 2023-ին:
«Ես ցանկանում եմ ձեզ բոլորիդ վճռականություն և պատրաստակամություն՝ կրելու հայ լինելու և աշխարհի համար ազնիվ ու ճշմարտացի լինելու խաչը», – եզրափակեց Աֆեյանը:
Վարդանանց Ասպետների Մեծ Հրամանատար Հունան Արշակյանը խոսեց ոչ միայն Հայոց ցեղասպանության ժամանակ ողբերգության և կորցրած կյանքերի հիշատակման, այլև վերապրողների ժառանգության մասին:
«Մեր կազմակերպությունը սերունդներ շարունակ պահպանում է մեր մշակույթը, մեր հավատքը և արդարության մեր առաքելությունը, և մենք չենք կանգնի», – ասաց Արշակյանը: «Երբ աշխարհը մոռանում է, մենք հիշում ենք, և երբ ուրիշները ժխտում են, մենք բարձրաձայնում ենք, և երբ պատմությունը ջնջվում է, մենք այն կրկին գրում ենք ճշմարտությամբ», – ասաց նա:
Արշակյանն արտահայտեց, որ Հայոց ցեղասպանության ճանաչումը վերաբերում է «բուժմանը, մարդկային արժանապատվությանը և ապահովմանը, որ մեզ հետ պատահածը երբեք չպատահի ոչ մեկի հետ»:
Նա ուղերձ հղեց երիտասարդ սերնդին, հիշեցնելով նրանց, որ նրանք «ջահակիրներն» են այժմ, և որ սովորեն հայոց պատմությունը:
«Ձեր ձայնը կարևոր է, և երբ մենք այսօր հիշում և սգում ենք Հայոց ցեղասպանությունը, մենք նաև բարձրանում ենք ամեն մի երեխայի հետ, ով սովորում է Հայոց ցեղասպանության մասին, որովհետև մենք վերապրողների սերունդներ ենք, և մենք կենդանի ապացույցն ենք, որ նրանք չհաջողեցին ջնջել մեզ», – եզրափակեց նա:
Վարդանանց Դուստրերի Մեծ Նախագահ Նենսի Բերբերյան Թոմփսոնը խոսեց մարդկայնության և այն մասին, թե ինչպես հայկական կյանքերը կարևոր են:
«Մենք շարունակում ենք աղոթել Արցախի և Հայաստանի համար, և մենք հույս ունենք, որ շուտով մի օր Արցախը կվերադառնա Հայաստանին», – ասաց նա:
Բերբերյան Թոմփսոնը կիսվեց Ուիլյամ Սարոյանի հայտնի մեջբերումով «Հայը և հայերը» գրքից, որը պատկերում էր հայ ժողովրդի դիմադրողականությունը, շեշտելով, որ «մենք այստեղ ենք և մենք ողջ ենք»:
Ընթերցվեց Նահանգային սենատոր Էնդրյու Գունարդեսի (Դ-ՆՅ) հիշատակի հայտարարությունը, որում ցույց էր տրվում իր աջակցությունը հայ-ամերիկյան համայնքին և տրամադրվում էին իր մտորումները Հայոց ցեղասպանության մասին:
«Մենք պարտավորություն ունենք ոչ միայն երբեք չմոռանալու սարսափելի ժառանգությունը, այլև հիշելու այն և հարգելու նրա զոհերին», – ասաց նա: «Հետևողականորեն հիշելով և ուժեղ կերպով դատապարտելով հայերի դեմ գործած վայրագությունները և հարգելով վերապրողներին, ինչպես նաև նմանատիպ զազրելի վարքի այլ զոհերին, մենք պաշտպանվում ենք նման ցեղասպանության գործողությունների կրկնությունից»:
Նահանգային սենատոր Գունարդեսն արտահայտեց, որ իր համար «պատիվ է» լինել Նյու Յորքի Նահանգային Սենատի անդամ և ամեն տարի ներկայացնել բանաձև՝ հիշատակելով Հայոց ցեղասպանությունը և «խոսել պատմությունը հիշելու կարևորության մասին»: Այս տարվա բանաձևը կընդունվի երեքշաբթի, մայիսի 6-ին, և Նահանգային սենատոր Գունարդեսը հրավիրեց համայնքին միանալ իրեն Օլբանիում՝ «վկա լինելու այս հիշատակմանը»:
Հայտարարությունը եզրափակվեց. «Շնորհակալություն հիանալի ուժեղ հայ-ամերիկյան համայնքին այստեղ՝ Նյու Յորքում, ձեր անսասան նվիրվածության համար ձեր պատմությունը հարգելու և ճշմարտությունը խոսելու համար այն մասին, թե ինչ է պատահում, երբ լավ մարդիկ լուռ են մնում, մինչ սարսափելի բաներ են պատահում այլ մարդկանց հետ: Ձեր համառությունը ոգեշնչող է, և ես միշտ ձեզ հետ եմ»:
Գերաշնորհ Անուշավան արքեպիսկոպոս Դանիելյանը, Հայաստանյայց Առաքելական Եկեղեցու Ամերիկայի Արևելյան նախագահության առաջնորդը, արտասանեց աղոթքը, իսկ Գերաշնորհ Մեսրոպ եպիսկոպոս Պարսամյանը, Հայաստանյայց Առաքելական Եկեղեցու Ամերիկայի Արևելյան թեմի առաջնորդը, արտասանեց օրհնությունը: Հայ Ավետարանական Եկեղեցու Օբեդ Բազիկյանը աղոթք առաջնորդեց և խոսք հղեց, իսկ Տեր Հայր Ռիչարդ Շաքիլը, Սրբազան Սրտի Հայ Կաթողիկե Եկեղեցու հովիվը, ներկայացրեց Գերապայծառ Միքայել եպիսկոպոս Մուրադյանին, ԱՄՆ-ի և Կանադայի Հայ Կաթողիկե Թեմի առաջնորդը:
Երգչուհի Էվելինա Մալխասյանը, Սրբոց Նահատակաց Հայկական Օրվա Դպրոցի շրջանավարտը, կատարեց ամերիկյան և հայկական ազգային օրհներգերը, իսկ «Աստված օրհնի Ամերիկան» կատարեց Կոմիտասի երգչախմբի անդամ Նինա Պուրուտը:
Հայ Երիտասարդական Դաշնակցության (ՀԵԴ) և Հոմենեթմեն սկաուտների անդամները, որոնց մասնակցությունը երթին էական նշանակություն ուներ, կանգնած էին հայկական և արցախյան դրոշներով ծրագրի ողջ ընթացքում:
Սուրբ Վարդան Տաճարում հատուկ Պատարագ, որը հարգեց Հայոց ցեղասպանության Սուրբ Նահատակների հիշատակը, նախորդեց Երթին և Հիշատակի միջոցառմանը:
Վարդանանց Ասպետները և Դուստրերը հովանավորել են Թայմս Սքուերի Հայոց ցեղասպանության հիշատակի միջոցառումը 1985 թվականից ի վեր, բազմաթիվ հայ-ամերիկյան համայնքային կազմակերպությունների աջակցությամբ: Այս տարի միջոցառումը համանախագահեցին Հայկ Գյուլյանը, Արի Միննեթյանը և Քրիստոֆեր Արթունը:
Դիրան Ջեբեջյանը (Նյու Ջերսիի Հայկական Ռադիոժամ), Շանթել Նասրին (Ամերիկայի Հայ Ազգային Կոմիտե) և Նանոր Հարթունյանը (UCLA-ի Խոստում Հայկական Ինստիտուտ), հանդես եկան որպես արարողակարգի վարողներ, իսկ Բրայան Արդունին, Հայ Համագումարի գործադիր տնօրենը, ծառայեց որպես մեդիա խոսնակ:
Համահովանավոր կազմակերպությունների ներկայացուցիչները հանդես եկան ելույթներով, ներառյալ Հայ Համագումարը, ներկայացված Բրայան Արդունի, գործադիր տնօրենի կողմից, Հայկական Բարեգործական Ընդհանուր Միությունը, ներկայացված Նատալի Գաբրելյանի, Շրջանների, Մասնաճյուղերի և Կենտրոնական վարչության տնօրենի կողմից, Ամերիկայի Հայ Ազգային Կոմիտեն, ներկայացված Գև Իսկաջյանի, Ազգային Հասարակական Կապերի տնօրենի կողմից, ԱԴԼ-Ռամգավար կուսակցությունը, ներկայացված դոկտոր Շահե Սանենցի կողմից, Թեքեյան Մշակութային Միությունը, ներկայացված Հիլդա Հարթունյանի, ԱՄՆ-ի և Կանադայի Թեքեյան Մշակութային Միության Տնօրենների խորհրդի անդամի և Մեծ Նյու Յորքի Թեքեյան Մշակութային Միության նախագահի կողմից, Հայ Իրավաբանների Միությունը, ներկայացված Թալին Սահակյանի, Հայ Իրավաբանների Միության նախկին նախագահի և ներկայիս Կառավարիչների խորհրդի անդամի կողմից, ինչպես նաև Հայ Միսիոներների Միություն Ամերիկայում և Հայկական Խորհուրդ Ամերիկայում։
Մասնակցող կազմակերպությունները ներառում էին Ամերիկայի Հայկական Ցանցը, Հայ Երիտասարդական Դաշնակցությունը, ՆՅ և ՆՋ Հոմենեթմեն սկաուտները, Հայ Օգնության Միությունը, Ամերիկայի Հայաստանյայց Եկեղեցու Երիտասարդական Կազմակերպությունը, ՀԲԸՄ Երիտասարդ Մասնագետները, Հայ Ուսանողների Միությունը, ՆՅ և ՆՋ Համազգային Մշակութային Միությունը և եռանահանգ հայկական քոլեջների ու համալսարանների ակումբները։
Թալին Բաբայան
