Իրանի եւ ԱՄՆ-ի հարաբերությունների պատմությունը լի է երկարատեւ առճակատումներով, կիսատ թողած պայմանավորվածություններով եւ բաց թողնված դիվանագիտական հնարավորություններով։ ԱՄՆ-ի նախագահ Դոնալդ Թրամփի վարչակազմն այժմ կանգնած է երկընտրանքի առաջ՝ շարունակել առավելագույն ճնշումը Իրանի Իսլամական Հանրապետության դեմ, որը մինչ այժմ շոշափելի արդյունքներ չի տվել, կամ հետապնդել նպատակային բանակցային ռազմավարություն, որը հավանաբար կհանգեցնի Միջուկային հարցի շուրջ իրական համաձայնության։
Իրանի հետ ԱՄՆ-ի ներկայիս անախորժությունները պետք է Վաշինգտոնին դրդեն հիմնովին վերանայել ԱՄՆ-ի քաղաքականությունը Իրանի նկատմամբ, որը երկկուսակցական է եւ փորձում է զսպել Թեհրանի կողմից Արեւմուտքին եւ Իսրայելին ուղղված տարբեր տեսակի մարտահրավերները, մասնավորապես՝ նրա միջուկային ծրագիրը, բալիստիկ հրթիռները եւ Մերձավոր Արեւելքի տարածաշրջանում Իրանի կողմից հովանավորվող շիա խմբավորումների ցանցերը: Այն պետք է նաեւ համապատասխանեցվի Իրանի տնտեսական կարիքներն եւ իրանական կառավարության անվտանգության պահանջները Վաշինգտոնի քաղաքական որոշումների կայացման կենտրոններին։
Սակայն Իրանի նկատմամբ Թրամփի նախնական ազդակները բազմաշերտ ու հակասական կողմեր ունեն։ Մի կողմից՝ ստորագրելով ազգային անվտանգության հուշագիրը՝ Թրամփը պաշտոնապես հայտարարեց առավելագույն ճնշման քաղաքականությանը վերադառնալու մասին եւ մարտահրավեր նետեց Թեհրանի միջուկային ենթակառուցվածքի եւ տարածաշրջանային ազդեցության խնդրին: Մյուս կողմից, ԱՄՆ կառավարությունը խուսափել է Իրանի հետ ուղղակի ռազմական հակամարտությունից եւ դիվանագիտական մանեւրելու տեղ է թողել։
Իրանի նկատմամբ Թրամփի վարչակազմի քաղաքականությունը տատանվում է առավելագույն ճնշման եւ բանակցելու պատրաստակամության միջեւ։ Թեեւ առկա են ազդանշանների փոփոխության եւ Իրանի միջուկային ծրագրի ստուգման վրա կենտրոնանալու նշաններ, սակայն այս մոտեցման ամբողջականության վերաբերյալ կասկածները մնում են: Իրանը առայժմ մերժել է ԱՄՆ-ի հետ բանակցությունները։ Եվրամիության եռյակ երկրների եւ ՄԱԿ-ի կողմից 2025 թ. օգոստոսին, «Ձգանի մեխանիզմ» -ի գործարկման նախօրեին դիվանագիտության ճակատագիրը կախված է Վաշինգտոնի որոշումից՝ իրատեսությո՞ւն, թե՞ անցյալի անարդյունք առճակատումների կրկնություն։
Կարդացեք նաև
Թրամփի ինտենսիվ ճնշման պայմաններում Իրանի արտաքին քաղաքականությունը թեւակոխել է կրիտիկական փուլ։ Առավելագույն ճնշման եւ համատարած պատժամիջոցների քաղաքականության շարունակությունը բարդ իրավիճակում է դրել Իրանին։ Մինչ Վաշինգտոնը բանակցություններ վարելու պատրաստակամություն է հայտնում, կոշտ պայմանները եւ ճնշումների ավելացումը կարող են ստիպել Իրանին ընտրություն կատարել դիվանագիտության կամ դիմադրության միջեւ: Մյուս կողմից, «Ձգանի մեխանիզմ» -ի գործարկման ակտիվացման եւ ՄԱԿ-ի կողմից պատժամիջոցների վերադարձի կամ պատերազմի հավանականությունը լուրջ սպառնալիք է, որը պետք է կառավարվի ակտիվ դիվանագիտության եւ միջազգային հնարավորություններից օգտվելու միջոցով։
Վերջին զարգացումները հուշում են, որ Թրամփի վարչակազմը կարող է ավելի պրագմատիկ մոտեցում ընդունել, որն ավելի շատ կենտրոնանում է Իրանի միջուկային ծրագրի ստուգման վրա, այլ ոչ թե լիակատար հանձնման վրա:
Թեհրանի պաշտոնյաներին ուղղված Թրամփի երկրորդ նամակը, որը վկայում է Վաշինգտոնի առավելագույն ճնշման քաղաքականության մասին, հրապարակվում է այն պայմաններում, երբ Մերձավոր Արեւելքում, հատկապես Գազայի հատվածում եւ Եմենում աշխարհաքաղաքական իրավիճակը թեւակոխել է ավելի բարդ փուլ։ Իրանն այժմ գտնվում է պատմական եւ ճակատագրական շրջադարձի փուլում, երբ քաղաքական եւ դիվանագիտական որոշումները կենսական դեր կխաղան ոչ միայն Իսլամական Հանրապետության ապագայի, այլեւ ավելի մեծ տարածաշրջանային եւ միջազգային հավասարումների համար:
Իսրայելը կարող է տոնել Համասի եւ Հեզբոլլահի նկատմամբ իր ռազմական հաղթանակը, սակայն Իրանը քիչ մտահոգված է այս երկու կազմակերպությունների վերաբերյալ: Չնայած յուրաքանչյուրի կրած ծանր կորուստներին, Թեհրանն ակնկալում է, որ ՀԱՄԱՍ-ը եւ Հեզբոլլահը կվերակառուցեն ժողովրդական աջակցությամբ եւ Իսրայելի հանդեպ ատելությամբ:
Թեհրանին նահանջելու ստիպելու փոխարեն՝ Թրամփի ճնշումը հակառակ արդյունքն ունեցավ։ Այն, ինչ ակնհայտ դարձավ Իրանի քաղաքական ասպարեզում, ոչ միայն աճող դիմադրությունն էր, այլեւ Վաշինգտոնի հետ բանակցություններին վճռական ընդդիմանալով՝ անսպասելի մերձեցումը Իսլամական հեղափոխական առաջնորդի եւ նախագահի միջեւ: Բայց ինչո՞ւ եղավ այս շրջադարձը։
Աստիճանական բարեփոխումների միջոցով կառավարելով ներքին կայունությունը՝ Իրանի ղեկավարները հույս ունեն հարմար միջավայր ստեղծել արտաքին քաղաքականության առանցքային հարցերի շուրջ ազգային ներգրավվածության համար, ինչպիսին է միջուկային հարցը, որը, նրանց կարծիքով, կբերի ազգային միասնության։
Համենայնդեպս, Իսլամական Հանրապետության վերնախավի միջեւ կա համաձայնություն, որ նման բանակցությունները կուժեղացնեն Իսլամական Իրանի վարչակարգի սակարկությունների դիրքերը, քանի որ Թեհրանը ձգտում է համաձայնության գալ Միացյալ Նահանգների հետ, որը կլուծի Վաշինգտոնի մտահոգությունները Իրանի միջուկային ծրագրի սպառազինության վերաբերյալ:
Բայց միեւնույն ժամանակ պետք է՝ ԱՄՆ-ի հետ կամ Արեւմուտքի բանակցությունների օրակարգը զերծ մնա ուրանի հարստացման դադարեցումից, սովորական սպառազինությունների սահմանափակումից կամ դիմադրության առանցքի թուլացումից։
Իրանի նախկին արտգործնախարար եւ Իսլամական հեղափոխության գերագույն առաջնորդի Արտաքին հարաբերությունների ռազմավարական խորհրդի նախագահ Քամալ Խարազին ասել է, որ Իրանի Իսլամական Հանրապետությունը չի փակել բանակցությունների բոլոր ուղիները, սակայն պատրաստ է անուղղակի բանակցությունների՝ մյուս կողմին գնահատելու, իր պայմանները հայտարարելու ԱՄՆ-ին եւ համապատասխան որոշում կայացնելու համար։
Արտաքին հարաբերությունների ռազմավարական խորհրդի ղեկավար Սեյյեդ Քամալ Խարազին ասել է. «Այն, ինչ այսօր նկատվում է ԱՄՆ-ի իշխող վարչակարգի պահվածքում, հոգեբանական պատերազմն է կամ ամերիկացի պաշտոնյաների «կամ պատերազմ, կամ բանակցություններ» քաղաքականությունը»։
Խարազին ասել է. «Թրամփի վերջին դիրքորոշումները եւ որոշ ամերիկացի պաշտոնյաների անորոշ հղումները նամակին եւ դրա հրապարակումը արեւմտյան եւ տարածաշրջանային լրատվամիջոցներում նպատակ ունեն ստեղծել մի տեսակ երեւակայական լավատեսություն, շփոթություն եւ երկբեւեռ մթնոլորտ երկրում»:
Խարազին նշել է. «Իհարկե, Իրանի Իսլամական Հանրապետությունը չի փակել բոլոր ճանապարհները, այլ ավելի շուտ պատրաստ է անուղղակի բանակցությունների՝ մյուս կողմին գնահատելու, իր պայմանները հայտարարելու եւ համապատասխան որոշում կայացնելու համար»։
Իրանցի բարձրաստիճան այս պաշտոնյայի հայտարարությունը ուղղված է ԱՄՆ-ի վարչակազմին, որ եթե Թրամփի վարչակազմը ցանկանում է մտնել բանակցությունների ներգրավվածության նոր փուլ, ապա պետք է մի կողմ դնի հակասությունները եւ սպառնալիքները, որոնք հանգեցրել են նախորդ բանակցությունների փակուղուն։ Սա նշանակում է կենտրոնանալ բացառապես միջուկային խնդրի վրա, առանց Իրանի տարածաշրջանային գործունեության կամ ներքին քաղաքականության հետ կապված ավելի լայն պահանջների հետ:
Թեեւ ԱՄՆ-ի եւ Արեւմուտքի հետ անցյալում բանակցությունների ձախողումները Թեհրանին ստիպել է թերահավատորեն վերաբերվել Վաշինգտոնի նպատակներին, սակայն տարածաշրջանային զարգացումները Իրանին ստիպել է իր պատրաստակամությունը հայտնել միջնորդված ձեւով շարունակել բանակցությունները Արեւմտյան կողմի հետ, այն էլ միայն Միջուկային հարցի շուրջ: Հատկապես, եթե Ամերիկան ցուցաբերի իր անկեղծությունը տնտեսական ճնշումները թուլացնելու հարցում։
Մինչեւ ամառվա կեսերը երեք եվրոպական երկրներ՝ Ֆրանսիան, Գերմանիան եւ Միացյալ Թագավորությունը, կկանգնեն պատժամիջոցների վերադարձի ավտոմատ մեխանիզմի (գործարկման մեխանիզմի) ակտիվացման համար կրիտիկական վերջնաժամկետին: Եթե երեք երկրները եզրակացնեն, որ Իրանը խախտել է միջուկային իր պարտավորությունները, նրանք կարող են կրկին կիրառել ՄԱԿ-ի պատժամիջոցները:
Այս իրավիճակում, եթե բանակցությունները ձախողվեն, Իրանի վրա միջազգային նոր ճնշումներ կգործադրվեն։ Ճնշումներ, որոնք կարող են լիովին ոչնչացնել դիվանագիտության հնարավորությունը։
Իրանի արտգործնախարար Աբբաս Արաղչին ասել է. «Հուսով եմ, որ ԱՄՆ կառավարությունը եւ աշխարհի բոլոր կառավարությունները պատշաճ կերպով կծանոթանան Իսլամական Հանրապետության իրողություններին եւ կհասկանան այդ իրողությունները:
Մենք պատրաստ ենք պատերազմի եւ չենք վախենում դրանից: Բայց մենք պատերազմ չենք ուզում, եւ դա պարզ է։ Իսլամական Հանրապետության քաղաքականությունը հատկապես վերջին տարիներին ցույց տվեց, որ մենք պատերազմի չենք ձգտում»։ Նա նաեւ ընդգծել է, որ ԱՄՆ-ի հետ չբանակցելը մեր ռազմավարությունը չէ։
Եթե Թրամփի վարչակազմը դիվանագիտությունը դիտի բացառապես որպես ապագա զիջումներ ձեռք բերելու գործիք, ապա Թեհրանի բանակցությունների գնալու հավանականությունը շատ ցածր կլինի։ Բայց եթե Վաշինգտոնը կենտրոնանա բացառապես միջուկային խնդրի վրա եւ չփորձի ամբողջությամբ ոչնչացնել Իրանի ողջ պաշտպանական կառույցը, հնարավոր է, որ համաձայնության եւ բանակցություններում ԱՄՆ-ի ներգրավման իրական հնարավորություն ստեղծվի:
Իրանի տեսանկյունից՝ ԱՄՆ-ի այս քայլերն ավելի շատ շոու են ապագա բանակցություններում վախ ստեղծելու եւ միավորներ հավաքելու համար, քան իրական սպառնալիք:
Այնուամենայնիվ, հենվելով իր զսպող պաշտպանական դոկտրինի վրա՝ Իրանը համակարգված կերպով մեծացնում է ԱՄՆ-ի համար հնարավոր ծախսերը տարածաշրջանում հակամարտության դեպքում: Պարսից ծոցի իր հարավային ափին Իրանի կողմից բալիստիկ եւ թեւավոր հրթիռների համատարած տեղակայումը, ռազմածովային հատուկ ստորաբաժանումների պատրաստվածությունը եւ ռազմական հրամանատարների հաճախակի զգուշացումներն այս ռազմավարության մաս են կազմում:
Արեւմտյան լրատվամիջոցները եւ որոշ վերլուծաբաններ այս շարժումները համարում են ծրագրված հոգեբանական պատերազմի մի մասը, որն ուղղված է միջուկային բանակցությունների հնարավոր վերսկսմանը ընդառաջ Իրանի վրա ճնշումը մեծացնելուն: Այնուամենայնիվ, տարածաշրջանի անվտանգության որոշ աղբյուրներ կարծում են, որ այդ շարժումները կարող են լինել սահմանափակ ռազմածովային հակամարտության նախադրյալ:
Եթե ԱՄՆ-ն իսկապես ձգտում է դիվանագիտական առաջընթացի, նա պետք է իրատեսական մոտեցում ցուցաբերի Իրանի Միջուկային ծրագրի ստուգման վրա կենտրոնանալով եւ դրանից դուրս պահանջների անտեսումը կարող է դրական քայլ լինել: Բայց եթե այս զարգացումը զուտ մարտավարական մանեւր է եվրոպական աջակցություն ստանալու եւ հետագա ճնշման նախապատրաստվելու համար, ապա Իրանի եւ ԱՄՆ-ի դիմակայության անվերջանալի ցիկլը կշարունակվի:
Առաջիկա ամիսները ցույց կտան՝ արդյոք Վաշինգտոնը պատրա՞ստ է իրական համաձայնության գալ, թե՞ կշարունակի խաղալ Իրանին զսպելու խաղը։
Սահակ ՇԱՀՄՈՒՐԱԴՅԱՆ
Իրան-Հայաստան
«Առավոտ» օրաթերթ
29.03.2025
