1918–1919 թվականները հատկապես աղետալի էին Նախիջևանի հայերի համար, քանի որ Ադրբեջանի նորահռչակ իշխանությունները ձգտում էին վերահսկողություն հաստատել երկրամասի վրա՝ առանց որևէ իրավական հիմքի։
Այս պատմաշրջանը նշանավորվեց տեղի հայ բնակչության սիստեմատիկ կոտորածներով և բռնի տեղահանություններով, որոնք ավարտվեցին Վերին և Ստորին Ագուլիսի հայերի դաժան ջարդերով։ Չնայած այս վայրագություններին, 1919 թվականի գարնանը Հայաստանի Հանրապետությունը օրինական կերպով վերահաստատեց իր ինքնիշխանությունը Նախիջևանի նկատմամբ։
Այնուամենայնիվ, 1921 թվականին Մոսկվայի պայմանագրով, որը կնքվել է միջազգայնորեն չճանաչված երկու միավորումների՝ Մոսկվայի խորհրդային և Անկարայի քեմալական կառավարությունների միջև, Նախիջևանը դրվեց Ադրբեջանի խնմակալության տակ՝ ինքնավար հանրապետության կարգավիճակով։ Այս պայմանագիրը, որը հետագայում վերահաստատվեց Կարսի պայմանագրով, ստորագրվեց առանց Հայաստանի օրինական ներկայացուցիչների մասնակցության կամ համաձայնության։ Այսպիսով խախտելով միջազգային իրավունքի հիմնարար սկզբունքները, քանի որ երկու, այն էլ չճանաչված իշխանություններ չեն կարող միակողմանիորեն որոշել երրորդ երկրի սահմանները՝ առանց տվյալ երկրի օրինական ներկայացուցչի մասնակցության և համաձայնության։
Նախիջևանի Ինքնավար Հանրապետության ստեղծումից ի վեր Ադրբեջանի իշխանությունները վարել են տարածաշրջանում հայկական ներկայությունը ջնջելու համակարգված քաղաքականություն։
Կարդացեք նաև
Սա հստակորեն ցույց են տալիս ժողովրդագրական տվյալները.
1917 թվականին հայերը կազմում էին ավելի քան 50900 մարդ (բնակչության 40%-ը)։ Մինչև 1926 թվականը նրանց թիվը նվազել է՝ հասնելով 11276 (10,8%), 1939 թվականին՝, 13,350 (10,5%), 1959-ի դրությամբ՝ 9519 (6,7%); 1970 թվականին՝ 5828 (2,9%), 1979 թվականին՝ 3406 (1,4%), իսկ 1989 թվականին՝ 1․858 (0,6%)։ Այսօր Նախիջևանում ոչ մի հայ չի մնացել։ Ժողովրդագրական այս հետագիծը համակարգված էթնիկ զտումների քաղաքականության հստակ վկայությունն է:
Նախիջևանում, ինչպես և փաստացի Ադրբեջանի վերահսկողության տակ գտնվող տարածքներում, հայկական կրոնական և մշակութային ժառանգությունը ենթարկվել է միտումնավոր ոչնչացման, պղծման։ Դրա վառ օրինակ է Ջուղայի հայկական գերեզմանատան ամբողջական քանդումը՝ մշակութային վանդալիզմի անհերքելի փաստ, որի նպատակն է ջնջել հայկական պատմական ինքնության բոլոր հետքերը երկրամասում:
«Գարդման, Շիրվան, Նախիջևան» համահայկական միությունն իր բողոքի ձայնն է բարձրացնում ընդդեմ հերթական պատմական անարդարության, որը պատճառ է դարձել մարդկության դեմ ուղղված հանցագործությունների, այդ թվում ցեղասպանության և էթնոցիդի անարգել իրականացման համար։ Ադրբեջանը պետք է առերեսվի պատմական անարդարությանը և արժանի պատասխանատվություն կրի ռասիստական քաղաքականության, մարդու իրավունքների համակարգային խախտումների և պետականորեն ու հասարակական մակարդակով գործված բոլոր հանցագործությունների համար։
«Գարդման, Շիրվան, Նախիջևան» համահայկական միություն
