Մեր հյուրն է ՀՀ ԳԱԱ արվեստի ինստիտուտի տնօրեն,արվեստագիտության դոկտոր, պրոֆեսոր Աննա Ասատրյանը:
– Տիկին Ասատրյան,2024 թվականի հունվարի 9-ին լրացավ հայ նշանավոր ռեժիսոր Սերգեյ Փարաջանովի ծննդյան 100-ամյա հոբելյանը։ Տեղի ունեցան բազմաթիվ միջոցառումներ Հայաստանում և Հայաստանի սահմաններից դուրս։ Ինչպե՞ս արձագանքեց ՀՀ ԳԱԱ արվեստի ինստիտուտն այս իրադարձությանը։
– Սերգեյ Փարաջանովի ստեղծագործության ուսումնասիրությունը մշտապես գտնվել է ՀՀ ԳԱԱ արվեստի ինստիտուտի կինոգիտական հետաքրքրությունների առանցքում։ Հայաստանում փարաջանովագիտության ձևավորման ու զարգացման ակունքներում կանգնած Արվեստի ինստիտուտը նախաձեռնել է Երևանում Սերգեյ Փարաջանովի թանգարանի հիմնադրման գործն ու ակտիվորեն մասնակցել այդ ուղղությամբ տարվող աշխատանքներին։ Տասնամյակներ շարունակ՝ ՀՀ ԳԱԱ արվեստի ինստիտուտը եղել է ու է Հայաստանում փարաջանովագիտության կենտրոնը։
Կարդացեք նաև
Փարաջանովագիտության մեջ ծանրակշիռ ներդրում ունեցավ հայ ականավոր կինոգետ, ՀՍՍՀ արվեստի վաստակավոր գործիչ, ՀՀ ԳԱԱ արվեստի ինստիտուտի Հեռուստատեսության և կինոյի բաժնի վարիչ, արվեստագիտության թեկնածու Կարեն Լևոնի Քալանթարը (1928-2000): 1998-ին ՀՀ ԳԱԱ արվեստի ինստիտուտի գիտական խորհրդի որոշմամբ հրատարակված նրա «Очерки о Параджанове» մենագրությունը, որը կինոգետ Սուրեն Հասմիկյանն անվանեց “Жемчужина киноведения”, փարաջանովագիտության հիմնասյունն է, կարևոր հանգրվան միջազգային փարաջանովագիտության ասպարեզում, յուրաքանչյուր կինոգետի ու փարաջանովյան արվեստի սիրահարի սեղանի գիրքը։ Մենագրությունը հրատարակվել է 3 անգամ՝ երկու անգամ ռուսերեն՝ Երևանում (1998) և Սանկտ Պետերբուրգում (2023) և մեկ անգամ հայերեն՝ Երևանում (2012)։
Այսպես՝ Սերգեյ Փարաջանովի հոբելյանին ընդառաջ՝ ՀՀ ԳԱԱ Արվեստի ինստիտուտի գիտական խորհրդի երաշխավորությամբ 2023-ին Սանկտ Պետերբուրգում (Ռուսաստան) իրականացվեց Կարեն Քալանթարի «Очерки о Сергее Параджанове» աշխատության 2-րդ հրատարակությունը։
2024 թվականի օգոստոսին Պոզնանում (Լեհաստան) ՀՀ ԳԱԱ արվեստի ինստիտուտի հետ համագործակցությամբ և պրոֆեսոր Մարեկ Սոկոլովսկու խմբագրությամբ լույս տեսավ “Tribute to Sergei Parajanov. On the centenary of artist’s birth” գիտական հոդվածների ժողովածուն, որտեղ տեղ գտան Փարաջանովի ստեղծագործական գործունեության ուսումնասիրությանը նվիրված անգլերեն և լեհերեն լեզուներով հետազոտություններ աշխարհի տարբեր երկրներից։
Իսկ Սերգեյ Փարաջանովի ծննդյան 100-ամյակին նվիրված հոբելյանական միջոցառումների անցկացման համար ստեղծված Կառավարական հոբելյանական հանձնաժողովի որոշմամբ՝ ՀՀ ԿԳՄՍՆ աջակցությամբ 2024 թ. սեպտեմբերի 10-12-ը ՀՀ Գիտությունների ազգային ակադեմիայում տեղի ունեցավ «Սերգեյ Փարաջանով – 100» խորագրով միջազգային գիտական կոնֆերանսը, որը կազմակերպել էր ՀՀ ԳԱԱ Արվեստի ինստիտուտը՝ Սերգեյ Փարաջանովի թանգարանի հետ համատեղ։
Կոնֆերանսի նպատակն էր՝ ներկայացնել փարաջանովագիտության արդի փուլը, քննության առնել հայ նշանավոր կինոռեժիսորի ստեղծագործական գործունեությունը, արժևորել նրա թողած ժառանգությունը, բացահայտել Սերգեյ Փարաջանովի ստեղծագործության դերն ինչպես հայ, այնպես էլ համաշխարհային կինոարվեստում:
Եռօրյա միջգիտակարգային գիտական կոնֆերանսի աշխատանքներին մասնակցեցին միջազգային ճանաչում ունեցող առաջատար գիտնականներ և երիտասարդ հետազոտողներ Հայաստանից, Ռուսաստանից, Ուկրաինայից, Վրաստանից, Ղազախստանից, Լեհաստանից, Ֆրանսիայից, Իտալիայից, Իսպանիայից, Պորտուգալիայից, Սերբիայից, ԱՄՆ-ից: Կոնֆերանսի ընթացքում “Tribute to Sergei Parajanov. On the centenary of artist’s birth” ժողովածուն արժանացավ ՀՀ ԳԱԱ Արվեստի ինստիտուտի Դիպլոմին, իսկ միջազգային փարաջանովագիտության ոլորտում ունեցած ծանրակշիռ ավանդի համար պրոֆեսոր Մարեկ Սոկոլովսկին ու վրաց փարաջանովագետ պրոֆեսոր Թեո Խատիաշվիլին պարգևատրվեցին ՀՀ ԳԱԱ Արվեստի ինստիտուտի Պատվոգրերով։
Բոլորովին վերջերս էլ ՀՀ ԳԱԱ արվեստի ինստիտուտի գիտական խորհրդի որոշմամբ և ՀՀ ԿԳՄՍՆ աջակցությամբ ՀՀ ԳԱԱ «Գիտություն» հրատարակչությունը (տնօրեն՝ Վաչե Հովակիմյան) լույս ընծայեց «Սերգեյ Փարաջանով – 100» միջազգային գիտական կոնֆերանսի զեկուցումների ժողովածուն, որտեղ ընդգրկվեցին Կոնֆերանսի լիագումար նիստերի մասնակիցների զեկուցումները՝ հայերեն, ռուսերեն և անգլերեն լեզուներով։
– Խնդրում եմ ներկայացնեք ժողովածուի ընդհանուր բովանդակությունը։
– «Ինչո՞ւ է «Նռան գույնն» անհասկանալի» հոդվածում արվեստագիտության թեկնածու, Ռուս-հայկական համալսարանի պրոֆեսոր Գարեգին Զաքոյանը ելնում է ֆիլմի ըմբռնման պատմականորեն կայացած մտածական-բառային կաղապարից (նշան և նշանակություն) և «Նռան գույնի» հիմք ծառայած պոետիկ կաղապարի (ինքնուրույնորեն զննվող կերպար-իմաստ), որն սկզբունքորեն չի գործում մտածական-բառային կաղապարի աղյուսակում։
Արվեստագիտության դոկտոր, պրոֆեսոր, Ուկրաինայի արվեստի վաստակավոր գործիչ, Կիևի մշակույթի և արվեստների ազգային համալսարանի խորեոգրաֆիկ արվեստի ամբիոնի վարիչ Ալեքսանդր Չեպալովը (Ուկրաինա, Կիև) «Սերգեյ Փարաջանովը ուկրաինական պոետիկ կինեմատոգրաֆի համատեքստում» հոդվածում դիտարկում է Ս. Փարաջանովի՝ ուկրաինական պոետիկ կինեմատոգրաֆի վրա ունեցած ազդեցության առանցքային կողմերը, որոնք ռեժիսորին հանել են միջազգային ասպարեզ։ Հեղինակը ցույց է տվել, որ Փարաջանովի ֆիլմերը և չիրականացված սցենարներն իրենցից ներկայացնում են ամբողջական, ոչ լիարժեքորեն հետազոտված գեղարվեստական աշխարհ։ Հեղինակը բացահայտում է նրա ազդեցությունն ուկրաինացիների ազգային ինքնագիտակցության զարգացման վրա, հատուկ ուշադրություն դարձնում Փարաջանովի անդրադարձին ուկրաինացի գրող Միխայլո Կոցյուբինսկու ստեղծագործությանը, որը խթան է հանդիսացել «Մոռացված նախնիների ստվերները» ֆիլմի նկարահանման, ինչպես նաև «Ինտերմեցցո» նովելի հիման վրա սցենար գրելու համար։ Ուսումնասիրվել են համեմատական կապերը «Մոռացված նախնիների ստվերները» վերնագրով տարբեր բալետային ներկայացումների հետ (1960, 1963, 1990, 2023): Բացահայտվել է, որ 1960-ականների բեմադրությունները ոչնչով չէին տարբերվում սոցիալիստական ռեալիզմի ոճով իրականացված առօրյա մնջախաղային բալետային դրամաներից։ Հիշատակվում են Փարաջանովին նվիրված բեմականացումներ ևս, այդ թվում՝ Մուրադ Մերզուկիի «Նռան գույնը» պարային ներկայացումը և Կիրիլ Սերեբրեննիկովի՝ Գերմանիայում իրականացված և բոլոր քաղբանտարկյալներին նվիրված «Լեգենդը»։
Արվեստագիտության թեկնածու, Իլիայի պետական համալսարանի պրոֆեսոր Թեո Խատիաշվիլին (Վրաստան, Թբիլիսի) «Հին Թբիլիսին և թբիլիսցիները Սերգեյ Փարաջանովի «Արաբեսկներ Փիրոսմանիի թեմայով» և «Հակոբ Հովնաթանյան» կվազի-դոկումենտալ կինոֆիլմերում» հոդվածում քննության է առել այդ ֆիլմերի կինոլեզվի պատկերագրական առանձնահատկությունները, դիտարկել Փարաջանովի ստեղծագործությունը Թբիլիսիի բազմամշակութային համատեքստում, ընդգծել քաղաքի ճարտարապետական ուրույնության, ավանդույթների և պատմության ազդեցությունը ռեժիսորի վրա։
Փիլիսոփայական գիտությունների դոկտոր, պրոֆեսոր, Երևանի Մ. Հերացու անվան պետական բժշկական համալսարանի բիոէթիկայի ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի ամբիոնի վարիչ, Լուսինե Զաքարյանի տուն-թանգարանի տնօրեն Սուսաննա Դավթյանը «Արվեստը որպես սոցիոլոգիական երևույթ (փարաջանովյան ժամանակների բնութագրումներից)» հոդվածում նկատում է, որ «արվեստի գործը կմնա «խուլ ու համր մի բան», եթե մարդը չպատասխանի իրեն ուղղված կոչին, չկարողանա ընդունել այն, արձագանքել: Գեղագիտական ակտ տեղի չի ունենա, եթե արվեստի ստեղծագործության ներկայությամբ անհատը չցուցաբերի գեղարվեստական ընկալման որոշակի (գոնե նվազագույն) մակարդակ: Ահա թե ինչու արվեստի սոցիոլոգիական ուսումնասիրման ընդհանուր համատեքստում կարևոր խնդիրներից է մնում արվեստի մատչելիության հարցը»:
Բանասիրական գիտությունների դոկտոր, Բելգրադի համալսարանի բանասիրական ֆակուլտետի սլավոնագիտության ամբիոնի դոցենտ Անա Յակովլևիչ Ռադունովիչը (Սերբիա, Բելգրադ) «Սերգեյ Փարաջանովը և Պուշկինի ու Լերմոնտովի պոեմների կինեմատոգրաֆիական ընթերցումը» հոդվածում ներկայացրել է, թե ինչպես է Փարաջանովը, պոետիկ կինոյի ոճաձևերն օգտագործելով և դիմելով էկրանավորվող ստեղծագործության ակունքներին, ստեղծել դասական տեքստերի խորապես անձնականացված և ինքնատիպ մեկնություններ։ Հեղինակը բացահայտում է, որ Փարաջանովի համար էկրանավորումը զուտ տեքստի պատկերազարդում-լուսաբանում չէ, այլ թարգմանության ստեղծագործ արար, որ պահանջում է խորասուզվել հեղինակի ներաշխարհի մեջ և գտնել տեսողական նոր լուծումներ։ Դիտարկվել են սցենարները ստեղծելիս Փարաջանովի կիրառած կերպարանափոխության մեխանիզմները։ Հատուկ ուշադրություն է դարձվել «Ննջող պալատը» և «Դև» սցենարներում ստեղծագործ անհատի և արվեստի թեմային։
Արվեստագիտության թեկնածու, ՌԴ Մշակույթի նախարարության Արվեստագիտության պետական ինստիտուտի լրատվամիջոցների գեղարվեստական հիմնախնդիրների բաժնի ավագ գիտաշխատող Եվգենի Մարգոլիտը (Ռուսաստան, Մոսկվա) ««Մոռացված նախնիների ստվերները». կինեմատոգրաֆիական ավանդույթի վերածնունդը» հոդվածում նկատում է, որ «Սերգեյ Փարաջանովի «Մոռացված նախնիների ստվերները» ֆիլմն ստեղծեց նոր ավանդույթ, այն է՝ ուկրաինական «պոետիկ կինոյի» ավանդույթը, որի հենքը ժողովրդական արվեստն է՝ իր պոետիկ և պատկերային կողմերով» և եզրակացնում, որ հենվելով Դոնսկոյի և Տոպչիի փորձի վրա, Փարաջանովը «Մոռացված նախնիների ստվերները» ֆիլմում, ոչ կանխամտածորեն, վերաստեղծում է ուկրաինական կինոյի յուրահատուկ պատկերային ավանդույթը։
Արվեստագիտության թեկնածու, դոցենտ, Երևանի Կոմիտասի անվան պետական կոնսերվատորիայի ռեկտորի պաշտոնակատար Ծովինար Մովսիսյանի «Էդգար Հովհաննիսյանի «Սասունցի Դավիթ» օպերա-բալետի անհայտ լիբրետոն» հոդվածը լուսաբանում է կոմպոզիտոր Էդգար Հովհաննիսյանի և Սերգեյ Փարաջանովի երկարամյա մտերմության և դրա արդյունքում, նաև պրոֆեսիոնալ համագործակցության անհայտ էջերից մեկը՝ «Սասունցի Դավիթ» օպերա-բալետի լիբրետոյի ստեղծման պատմությունը։ «Բազմաթիվ աղերսներով են կապված միմյանց երկու արվեստագետների ստեղծագործական անհատականությունները։ 1969-ին ծնվեց օպերա-բալետի ստեղծման գաղափարը, և Փարաջանովը գրեց լիբրետո, որը խորհրդային ժամանակաշրջանի գաղափարախոսական արգելքների հետևանքով հայտնվեց կոմպոզիտորի արխիվում։ 1976-ին բեմադրված մոնումենտալ օպերա-բալետի պատկերացումները ծնունդ էին առել Փարաջանովի լիբրետոյի գաղափարագեղագիտական լիցքերից։ Եվ սա է պատճառը, որ Է. Հովհաննիսյանի «Սասունցի Դավիթ» օպերա-բալետն առ այսօր ազգային վիպերգի երաժշտաթատերական մարմնավորման ամենահաջողված օրինակներից է համարվում»։
Արվեստագիտության թեկնածու Վերոնիկա Ժուռավլյովան «Սերգեյ Փարաջանովի ստեղծագործությունը 20-րդ դարի երկրորդ կեսի և 21-րդ դարի սկզբում դրսևորված գեղարվեստական հոսանքների համատեքստում» հոդվածում դիտարկում է Սերգեյ Փարաջանովի ստեղծագործական ժառանգությունը՝ կինոյում, կերպարվեստում և միջառարկայական գեղարվեստական գործունեության մեջ 20-րդ դարի երկրորդ կեսում և 21-րդ դարի սկզբում տեղ գտած որոշ գեղարվեստական հոսանքների լույսի ներքո։ Հեղինակն անդրադառնում է վաղ՝ 1920-1930-ական թվականների կինոյին, ուկրաինական պոետիկ կինոյի դպրոցին, ուկրաինական նեո-ավանգարդին, «վաթսունականայինների» շարժմանը, բացահայտում Փարաջանովի կինոերկերի ազդեցությունն Իրանի, Հնդկաստանի և ԱՄՆ-ի կինոարվեստի վրա, շոշափում Փարաջանովի և 1940-1970-ականների ամերիկյան կինո-անդերգրաունդի հպման կետերի թեման։
«Էկոնոմիկայի բարձրագույն դպրոց» ազգային հետազոտական համալսարանի լիցեյի ուսանող Աննա Բաբախանյանի (Ռուսաստան, Մոսկվա) «Սոֆիկո Ճիաուրելիի կերպարների խորհրդաբանությունը Սերգեյ Փարաջանովի «Նռան գույնը» հեղինակային կինոնկարում» հոդվածում փորձ է արվել մեկնաբանել «Նռան գույնը» ֆիլմի Սոֆիկո Ճիաուրելիի մասնակցությամբ հատվածների խորհրդաբանական բաղադրիչը և պարզաբանել, թե ինչու է դերասանուհին հանդես գալիս մի քանի դերում։ Հաջորդաբար դիտարկվում են Սոֆիկո Ճիաուրելիի ստեղծած կերպարները (երիտասարդ պոետ Սայաթ-Նովա, Աննա թագուհի, միմոսներ, խելագար միանձնուհի, Հարության Հրեշտակ՝ որպես դերասանուհու մարմնավորած բոլոր գործող անձանց բուն էությունը) և լուսաբանվում է նրանց առնչությունը դիցաբանական մոտիվների, ավետարանական ակնարկների և համամշակութային խորհրդանիշների հետ։ Առարկայական աշխարհն ու գործող անձանց գունային լուծումը քննության առնելիս բացահայտվել են խորհրդանշական տարրեր, կրկնվող պատկերներ և մոտիվներ, որոնք բնորոշ են թե՛ առանձին հերոսներին, թե՛ ընդհանուր առմամբ «Նռան գույնը» կինոնկարին։
Արվեստագիտության թեկնածու, ՀՀ ԳԱԱ Արվեստի ինստիտուտի սփյուռքահայ արվեստի և միջազգային կապերի բաժնի ավագ գիտաշխատող Արսեն Համբարձումովը «Սիմվոլների և արքետիպերի նշանակությունը «Նռան գույնը / Սայաթ-Նովա» ֆիլմի կառուցվածքում» հոդվածում դիտարկել է Սերգեյ Փարաջանովի «Նռան գույնը (Սայաթ-Նովա)» ֆիլմը։ Խոսվում է սյուժետային և անսյուժե կինոյի առանձնահատկությունների, կինոստեղծագործության զարգացման ընթացքում ի հայտ եկող հասկացությունների տեղի և նշանակության մասին։ Վերլուծելով «Նռան գույնը» ֆիլմը՝ ընդգծվում է այս ստեղծագործության յուրահատկությունը՝ ստատիկ կադրը, բազմաֆիգուր կոմպոզիցիաները, միջկադրային մոնտաժը և այլն։ Խոսվում է նաև ֆիլմում իրենց անբաժանելի տեղը զբաղեցնող նախաձևերի, ինչպես նաև կինեմատոգրաֆիական գործողության մասին, որը ներկայացված է մի տեսակ ծեսի տեսքով՝ դրանով իսկ հանդիսանալով ֆիլմի ստատիկ կադրերը կապակցող բաղադրիչ, ինչն իր հերթին ընդգծում է փարաջանովյան ստեղծագործության դիցաբանական բաղադրիչը։ Որպես դրա օրինակ՝ «Նռան գույնը» ֆիլմում դիտարկվում են նատյուրմորտները, դիմանկարները, որոնցով արտահայտվում է այս ցնցող և անկրկնելի ֆիլմի պատկերավոր սկիզբը:
Ուդինեի համալսարանի ասպիրանտ Ֆիլիպպո Պերֆետտին (Իտալիա, Ուդինե) «Փարաջանովի ֆիլմերի տեսողական ընկալումն Իտալիայում. պոեզիա, հեքիաթ, սրբապատկեր» հոդվածում քննարկում է Սերգեյ Փարաջանովի ստեղծագործության տեսողական ընկալումն Իտալիայում։ Հիմք են ծառայել թե՛ 1960-1990-ական թվականներին անցկացված կինոփառատոներում ռեժիսորի ներկայությունը, և թե՛ իտալական հեռուստատեսության շնորհիվ (ի մասնավորի՝ Էնրիկո Գեցցիի ջանքերով) երկրում նրա հետագա ճանաչումը լուսաբանող նյութերը։ Ուսումնասիրվել է Փարաջանովի ֆիլմերի դիտարկումը բանահյուսական-հեքիաթային տարրերի և «պոետիկ կինոյի» պրիզմաների միջով՝ թեմաներ, որոնց անդրադարձել են ինչպես սովետական, այնպես էլ իտալական քննադատությունում։ Այնուհետև ուշադրություն է հրավիրվում Փարաջանովի աշխատանքների և ժամանակակից իտալական գեղարվեստական կյանքում դրսևորվող որոշ օրինակների նմանության հետաքրքրաշարժ հանգամանքին, ինչը վկայում է այն մասին, որ ռեժիսորի ոճն ունի բավականին լայն գեղագիտական ըմբռնում։
Հոդվածի ավարտական մասում ընդգծվում է փարաջանովյան կինոյի եզակիությունը, նշվում է, որ նրա արվեստն աղերսվում է ավելի շուտ սրբապատկերի ավանդույթի, քան արևմտյան ֆիգուրատիվ արվեստի հետ։ Որպես Փարաջանովի կինոյի մեկնաբանման «գործիք»՝ երիտասարդ հետազոտողն անդրադարձել է Պավել Ֆլորենսկուն, քանզի ռուս փիլիսոփայի ընկալումների որոշ կողմերը, սերտորեն միահյուսվելով փարաջանովյան մոտեցումներին, դառնում են ռեժիսորի կինոերկերը հասկանալու և մեկնելու արդյունավետ միջոց։
Ղազախստանի Կուլյաշ Բայսեիտովայի անվան արվեստի ազգային համալսարանի Արվեստագիտության ամբիոնի ավագ դասախոս Կամիլա Գաբդրաշիտովայի (Ղազախստան, Աստանա) «Սերգեյ Փարաջանովի պոետիկ կինոլեզվի ազդեցությունը Սուլթան Խոջիկովի ստեղծագործության վրա» հոդվածում փորձ է արվել պարզաբանել Սերգեյ Փարաջանովի պոետիկ լեզվի առանձնահատկությունները, ինչպես նաև այդ ուղղության ազդեցությունը Սուլթան Խոջիկովի կինոլեզվի վրա։ Հոդվածի համար հիմք է ծառայել հայկական կինոյի, հայկական պոետիկ կինեմատոգրաֆի և Ս․ Փարաջանովի բացառիկ կինոաշխատանքների՝ հայ կինոգետների կատարած հետազոտությունների մի ստվար շերտ։ Խնդրի ուսումնասիրության ընթացքում նմանություններ են հայտնաբերվել 1960-70-ական թվականների հայկական և ղազախական պոետիկ կինոյի, մասնավորապես Ս․ Փարաջանովի և Ս․ Խոջիկովի ֆիլմերի միջև։ Մատնանշվել է ռեժիսորների պոետիկ կինոլեզվի ինքնատիպությունը, հստակեցվել է յուրաքանչյուրի դերը պոետիկ կինեմատոգրաֆի ասպարեզում։
Արվեստագիտության դոկտոր, պրոֆեսոր, Արվեստների պատմության ռուսաստանյան ինստիտուտի կինոյի և հեռուստատեսության սեկտորի վարիչ Վիտալի Պոզնինը (Ռուսաստան, Սանկտ Պետերբուրգ) «Գունային լուծումը Սերգեյ Փարաջանովի ֆիլմերում» հոդվածում քննության է առել գունային լուծումները Ս․ Փարաջանովի չորս կինոնկարում՝ «Մոռացված նախնիների ստվերները», «Նռան գույնը», «Լեգենդ Սուրամի ամրոցի մասին» և «Աշուղ Ղարիբը»։ Ուկրաինայում, Հայաստանում և Վրաստանում նկարահանված այս ֆիլմերը միավորում է սերը այդ երկրների էթնոսի հանդեպ, ներթափանցումը նրանցից յուրաքանչյուրի ազգային մշակույթի գեղագիտության մեջ, ինչն արտահայտվել է թե՛ յուրօրինակ հորինվածքում, թե՛ էկրանային տարածքում նախշազարդային տարրերի առատության մեջ, և թե՛ առանձին դրվագների ու ողջ ֆիլմի գունային շարքի մեջ։
PhD, անկախ հետազոտող Մարիա Ռախմանինովայի (Վրաստան, Թբիլիսի) և թատերական լույսի վարպետ, անկախ հետազոտող Ստանիսլավ Յացենկոյի (Վրաստան, Թբիլիսի) «Սերգեյ Փարաջանովի կինոլեզուն. ազատության երթուղիները կայսրության բնապատկերների միջով» հոդվածում քննության է առնվում Սերգեյ Փարաջանովի կինոլեզվի փիլիսոփայական և քաղաքական կողմը և իշխող գաղափարախոսական համատեքստի հետ նրա գոյաբանական անհամաձայնության յուրատեսակ հետագծերը։ Ուշադրության կենտրոնում են սահմանանշման առանցքային գծերը, որոնք աներևութաբար տարանջատում են խորհրդային գաղութային խոսույթը և ռեժիսորի էկզիստենցիալիստական գեղագիտական պրպտումները։ Որպես Փարաջանովի կինեմատոգրաֆի և ԽՍՀՄ-ում նրա ճակատագրի ուսումնասիրության մեթոդաբանական շրջանակ ընտրվել է 1960-1980-ականների ազատագրական ծրագրերի հայեցակարգային հեռապատկերը, ինչպես նաև անարխիստական փիլիսոփայական ավանդույթի կատեգորիալ-մտածական գործիքակազմը՝ գաղափարախոսականի, բյուրոկրատականի և գաղութայինի հանդեպ իրեն հատուկ զգայունության կարգավորումներով։ Այդ լույսի ներքո Ս․ Փարաջանովի կինոլեզուն ոչ միայն ուսումնասիրվում է նրա սեփական կործանարար ներուժի տեսակետից, այլև իմաստավորվում է որպես արժեքավոր մեթոդաբանական գործիք՝ «խորհրդային» երևույթն իր առանձնահատկություններով, շարժընթացով և ոչ ակներև փիլիսոփայական հակասություններով հանդերձ հետազոտելու համար։
Արվեստագիտության թեկնածու, Սանկտ Պետերբուրգի մշակույթի պետական ինստիտուտի դոցենտ Աննա Զոսիչը (Ռուսաստան, Սանկտ Պետերբուրգ) «Սերգեյ Փարաջանովի երկերը՝ որպես 1960-70-ական թվականների խորհրդային կինեմատոգրաֆի գեղանկարչական-խորհրդանշային ուղղության մաս» հոդվածում նկատում է, որ Սերգեյ Փարաջանովի կինոստեղծագործությունները նախ և առաջ հենվում են սրբապատկերային նշանի վրա և յուրահատուկ կերպով են կազմակերպում շարադրանքը։ Այսպես, «Նռան գույնը» («Սայաթ Նովա») ֆիլմում (ինչպես նաև ավելի ուշ նկարահանված «Լեգենդ Սուրամի ամրոցի մասին», «Աշուղ Ղարիբ» կինոնկարներում) ի հայտ է գալիս իմաստի մարմնավորման ուրույն ձև՝ «դրվագ-գեղանկար», որում պատկերը նմանեցվում է գեղանկարչական աշխատանքի։
Սերգեյ Փարաջանովի երկերի պատկերային յուրահատկության հետ մեկտեղ ոչ պակաս կարևոր է ուրույն հեղինակային անհատականության տեր ռեժիսորի բազմամշակութայնությունը։ Նրա ստեղծած ֆիլմերը պատկանում էին տարբեր ազգային մշակույթների։ Այս երևույթը համահունչ է բազմազգ կինեմատոգրաֆ հասկացությանը, որին բնորոշ էր տարբեր հանրապետությունների մշակույթների, այդ թվում նաև հեղինակների փոխազդեցությունը։ Վերջիններս, թեև ձեռք բերված փորձառությամբ տարբեր, սակայն նույն կինեմատոգրաֆիական «արմատից» էին՝ Ս. Գերասիմովի անվան կինեմատոգրաֆիայի պետական ինստիտուտից։
PhD, գրականագետ, կինոգետ, արվեստի պատմաբան, երաժշտագետ Իվոնա Գրոդզը (Լեհաստան, Պոզնան) «Հավերժության միջով նրանք իրար են նայում… Պոետիկայի և գեղագիտության հնագիտությունը Սերգեյ Փարաջանովի «Մոռացված նախնիների ստվերները» ֆիլմում» հոդվածում ուսումնասիրվում է Սերգեյ Փարաջանովի ստեղծագործությունը՝ զուգընթաց դիտարկելով Ուկրաինան որպես Արևելքի և Արևմուտքի մշակութային ավանդույթների կցատեղում գտնվող երկիր։ Հետազոտության հարցադրումն է՝ կարո՞ղ է արդյոք Սերգեյ Փարաջանովի կինոստեղծագործությունը, հաշվի առնելով նրա եզակի պոետիկ բնույթը, դառնալ համընդհանուր և մնալ արդիական՝ տարածության և ժամանակի տեղի ունեցող փոփոխություններին հակառակ։
Արվեստագիտության թեկնածու, Երևանի պետական համալսարանի դասախոս Հռիփսիմե Վարդանյանը «Սերգեյ Փարաջանովի կինոկադրը իբրև կտավ» հոդվածը վերծանում է ռեժիսորի հոգևոր հուզումներն ու անհանգստությունները՝ նրա կադր-«կտավների» վերլուծության և հայ ու համաշխարհային հայտնի ստեղծագործությունների հետ համեմատության միջոցով։ Հեղինակը նկատում է, որ «իր ֆիլմերով նա մեծագույն լումա է ներդրել ու անջնջելի հետք թողել համաշխարհային կինոարվեստում։ Եզակի արվեստով ռեժիսորը ոչ միայն կանխորոշեց իր ժամանակը, այլև ստեղծելով խորհրդանիշների ու այլաբանության յուրահատուկ խոսելաոճ՝ նոր էջ բացեց կինեմատոգրաֆում և, առհասարակ, արվեստի պատմության մեջ։ Փարաջանով երևույթն, անշուշտ կարելի է համեմատել գիտության մեջ հայտնի հեղափոխական գաղափար-տեսության՝ այն է «Մեծ պայթյունի» հետ։ Սերգեյ Փարաջանովի ֆենոմենն ինքնին «Մեծ Պայթյուն» է»։
Արվեստագիտության թեկնածու, «Ծիրանի ծառ» միջազգային վավերագրական ֆիլմերի փառատոնի միջոցառումների ռեժիսոր Նաիրա Սարգսյանը «Կինոձայնը Սերգեյ Փարաջանովի ֆիլմերում» հոդվածում բացահայտում է, որ ստեղծելով իր կինոլեզուն՝ Փարաջանովը հրաժարվել է ինչպես պատկերի, այնպես էլ ձայնի կիրառության ընդունված մեթոդներից։ Նա ստեղծել է ամուր պատկերաձայնային տեսիլք։ Եթե այլ հեղինակների դեպքում բավական հեշտ է ձայնաշարը ուսումնասիրել իր ներքին երեք շերտերի՝ աղմուկի, հնչող խոսքի և երաժշտության տարբերակմամբ, ապա Փարաջանովի ֆիլմերի դեպքում դա գրեթե անհնար է։ Նա խառնում է շերտերը՝ հնչող խոսքը վերածելով աղմուկի կամ երաժշտության ու հակառակը։
Արվեստագիտության դոկտոր, պրոֆեսոր, ՀՀ արվեստի վաստակավոր գործիչ, ՀՀ ԳԱԱ արվեստի ինստիտուտի Երաժշտության բաժնի առաջատար գիտաշխատող Աննա Արևշատյանի «Տիգրան Մանսուրյանի երաժշտությունը Սերգեյ Փարաջանովի «Նռան գույնը» ֆիլմում» հոդվածը նվիրված է հայ արդի երաժշտության ամենահայտնի կոմպոզիտորներից Տիգրան Մանսուրյանի երաժշտությանը Սերգեյ Փարաջանովի «Նռան գույնը» ֆիլմի համար: Հեղինակի գնահատմամբ․ «Կոմպոզիտորը վարպետորեն է լուծել իր առջև դրված խնդիրը` փարաջանովյան բանաստեղծական կինոլեզուն համարժեք արտահայտելու և նաև` սեփական ձայնը չկորցնելու ձգտումով: Տեսողական շարքի երաժշտական ուղեկցությունը լի է հնչողական գյուտերով. Հեղինակայինը միահյուսվում է մեջբերվածին, որը հաճախ ենթարկվում է հնչյունի տարբեր երանգավորման կամ ձևափոխման, ժողովրդական և դասական երաժշտական գործիքների և վերամշակված աղմուկների ներգրավմամբ: «Նռան գույնի» երաժշտական մարմնավորումը եզակի տեղ է գրավում ոչ միայն մանսուրյանական կինոերաժշտության համայնապատկերում, այլ նաև բացառիկ և նորարարական էր այդ տարիների հայկական կինոյի համար»:
Ժողովածուն եզրափակում է իմ «ՀՀ ԳԱԱ Արվեստի ինստիտուտի ներդրումը Հայաստանում փարաջանովագիտության ձևավորման ու զարգացման գործում» հոդվածով։
Սույն ժողովածուն, անշուշտ, նոր խոսք ու կարևոր հանգրվան է հայ արվեստագիտության և միջազգային փարաջանովագիտության ասպարեզում:
Սամվել ԴԱՆԻԵԼՅԱՆ
