Քիմիայի դերը ժամանակակից կյանքում շատ հստակ է սահմանված՝ քիմիան էներգիա է, ջերմություն, կենցաղային քիմիկատներ։
Անընդհատ մեր կյանք են մտնում նոր նյութեր։ Քիմիան նյութերի եւ դրանց հատկությունների մասին ամենահիմնարար գիտություններից մեկն է, առանց որի կյանքը ինքնին անհնար է։
Որպես գիտություն եւ միեւնույն ժամանակ որպես գիտելիքի կիրառման ոլորտ՝ քիմիան մեր օրերում դարձել է քաղաքակրթության հզոր գործիք. այն հումքով մատակարարում է արդյունաբերության եւ գյուղատնտեսության բոլոր ճյուղերին, նրա օգնությամբ ստեղծվում են դեղամիջոցներ եւ վիտամիններ, պարարտանյութեր եւ բույսերի պաշտպանության միջոցներ։ Քիմիան ածուխը, նավթը, գազը եւ հանքաքարերը փոխարկում է մետաղների, բետոնի եւ ապակու, կերամիկայի եւ բազմաթիվ օրգանական միացությունների, այդ թվում՝ բնության մեջ գոյություն չունեցող միացությունների։
Քիմիայի գիտելիքներով զինված մարդիկ սինթեզում են նոր դեղամիջոցներ, ներկանյութեր, արհեստական մանրաթելեր, պայթուցիկ նյութեր, ստանում են կիսահաղորդիչներ եւ գերհաղորդիչներ, հրթիռային շարժիչների վառելիք եւ նոր շինանյութեր։ Միջուկային էներգիան անհնար է պատկերացնել առանց այս գիտության գաղտնիքների խորը ներթափանցման:
Կարդացեք նաև
Քիմիան, որպես մշակույթի բաղադրիչ, բովանդակում է մի շարք հիմնարար գաղափարներ աշխարհի մասին՝ կապը բարդ համակարգի կառուցվածքի եւ հատկությունների միջեւ, համաչափության, քաոսի եւ կարգավորվածության մասին հավանական գաղափարներն ու պատկերացումները։ Էներգիայի, լիցքի, զանգվածի պահպանման օրենքներ, դիսկրետ եւ շարունակական միասնություն, նյութի էվոլյուցիան – այս ամենը հստակորեն արտահայտված է քիմիայի իրական նյութում՝ մեզ շրջապատող աշխարհի եւ անհատի ներդաշնակ զարգացման մասին մտածելու համար սնունդ ապահովելով:
Քիմիայի հայտնվելը կապված է Հին Եգիպտոսի հետ, որտեղ մեր թվարկությունից 3 հազար տարի առաջ քիմիական ռեակցիաների միջոցով ստացվել են կապարը, պղինձը եւ արծաթը: Հետո հայտնվեց Ալքիմիայի գիտությունը, իսկ 16-րդ դարի վերջում քիմիան ձեւավորվեց որպես ինքնուրույն գիտություն։
Քիմիայի բացասական ազդեցությունը հասարակության վրա։
Քիմիայի ընդգծված բացասական ազդեցությունը քիմիական արտադրության թափոններից շրջակա միջավայրի աղտոտումն է: Գազերի արտանետումները մթնոլորտ, հողի եւ ջրի աղտոտվածությունը քիմիայի հետեւանք են: Պահանջվում է ողջամիտ մոտեցում եւ մաքրող միջոցների օգտագործում արտադրության մեջ: Քիմիան այժմ գոյություն ունի կյանքի բոլոր ոլորտներում: Այն թույլ է տալիս ստեղծել նոր նյութեր եւ հնարավորություն է տալիս ռացիոնալ օգտագործել հինը: Այդ իսկ պատճառով այժմ տեղի է ունենում կյանքի տարբեր ոլորտների քիմիականացում։
Քիմիայի բաժինների մեծ մասն անկախ գիտություններ են: Ըստ ուսումնասիրվող նյութերի՝ դրանք բաժանվում են՝ օրգանական քիմիա եւ անօրգանական քիմիա։ Այլ գիտությունների հետ հարաբերությունների մասին՝ կենսաքիմիա, մաթեմատիկական քիմիա, կենսաօրգանական քիմիա, աշխարհագրական քիմիա, ֆիզիկական քիմիա, ռադիոքիմիա, ֆոտոքիմիա եւ շատ ուրիշներ։
Քիմիայի տարբեր ճյուղերն օգնում են հեշտացնել կյանքը տարբեր ոլորտներում:
Քիմիան բժշկության մեջ։ Քիմիայի կիրառման հնարավորությունների մասին խոսելիս անմիջապես ասոցացվում է դեղագործական արդյունաբերությունը։ Բոլոր դեղամիջոցները ստացվում են քիմիական ռեակցիաների միջոցով։ Բժշկության ոլորտում բազմաթիվ առաջընթացներ՝ ասեպսիս եւ հակասեպտիկներ, սինթետիկ հակաբիոտիկներ, անզգայացնող միջոցներ՝ այս ամենը ստեղծվում է քիմիայի շնորհիվ: Բացի դեղերի սինթեզից, հարկ է նշել քիմիայի դերը օրգանների եւ հյուսվածքների փոխպատվաստման գործում։ Պրոթեզների պատրաստման եւ փոխպատվաստման համար նյութերը ձեռք են բերվում քիմիական լաբորատորիաներում: Այս գիտության շնորհիվ է, որ գոյություն ունեն բիոնիկ պրոթեզներ եւ արհեստական հոդեր։
Կենցաղային քիմիական նյութեր։ Կյանքն այժմ անհնար է թվում առանց լվացող եւ մաքրող միջոցների: Մեր օրերում լայնորեն կիրառվում են մակերեւութային ակտիվ նյութերի վրա հիմնված սինթետիկ լվացող միջոցները, որոնք պարունակում են նաեւ սոդա կամ խմորի սոդա, նատրիումի ֆոսֆատներ եւ, հնարավոր է, քիմիական սպիտակեցնող նյութերի ավելացում: Կարեւոր դեր են խաղում նաեւ կոսմետիկ միջոցները՝ շամպուններ, լոսյոններ, տարբեր օճառներ։
Պոլիմերային իրեր։ Պոլիմերները նյութեր են, որոնք բաղկացած են բազմաթիվ կրկնվող բեկորներից, որոնք կոչվում են մոնոմեր: Պոլիմերային իրերը հիմնովին արմատավորվել են առօրյա աշխարհում. կենցաղային իրեր՝ խոհանոցային պարագաներ, լոգարանի պարագաներ, կենցաղային տեխնիկա, պահեստային տարաներ, փաթեթավորում, տարբեր գործվածքներ, տրիկոտաժ, գուլպաներ, սինթետիկ կաուչուկից պատրաստված ռետինե արտադրանք՝ կոշիկներ, գալոշներ, սպորտային կոշիկներ: Պոլիմերային նյութերից լայնորեն հայտնի են դարձել պոլիէթիլենը, պոլիպրոպիլենը եւ այլն։
Քիմիան սննդի մեջ։ Սնուցումը յուրաքանչյուր մարդու կյանքի կարեւոր բաղադրիչն է։ Քիմիան իր կիրառությունը գտել է նաեւ այս ոլորտում։ Բույսերի համար պարարտանյութերը, կենդանիների համար կերային հավելումները եւ վիտամինները, վնասատուներից պաշտպանությունը քիմիայի արժանիքների միայն մի փոքր մասն է: Արդյունաբերության մեջ օգտագործվող կոնսերվանտների եւ ներկանյութերի արտադրությունը նույնպես քիմիական սինթեզի ռեակցիաներ են։ Առանձին-առանձին հարկ է նշել, որ սննդի մարսման գործընթացը նույնպես քիմիական ռեակցիա է՝ բարդ նյութերի տարրալուծումը պարզի։
Քիմիան էներգետիկայում։ Միջուկային քիմիան արժանի է հատուկ ուշադրության, քանի որ մշակել է միջուկային ռեակցիաների հիման վրա էներգիա ստանալու մեթոդներ։ Սա կարող է լինել ապագայի վառելիքը:
Ողջունում եւ անչափ կարեւորում եմ ԳԱԱ համակարգում ստեղծված «Գիտության հանրամատչելիացման եւ զարգացման ծրագրերի» վարչության ստեղծումը, որի նպատակը գիտական իմացության հանրայնացման գործընթացն է։ Գտնում եմ, որ ժամանակակից սոցիոմշակութային տարածքում կարեւոր եւ արդիական են մնում գիտությունը հանրային գիտակցությանը հասցնելու խնդիրները, միջոցներն ու ձեւերը։
Իմ կարծիքով հետազոտողների մեծամասնությունը համաձայն կլինի գիտության հանրայնացման համակարգված գործունեություն ծավալելու անհրաժեշտության հետ՝ գիտության լեզվից տեղեկատվությունը լայն հանրության լեզու դարձնելու նպատակով:
Գիտության նկատմամբ հետաքրքրության ընդհանուր անկումը, որը տեղի է ունենում զանգվածային մշակույթի գերակայության եւ սպառողական հասարակության ձեւավորման ֆոնին, այս կամ այն չափով բնորոշ է աշխարհի մի շարք այլ երկրների։ Այդ իսկ պատճառով ԱՄՆ-ը եւ եվրոպական երկրները հանրային քաղաքականության առաջնահերթ խնդիրների շարքում դասում են գիտության եւ հասարակության փոխգործակցության գործընթացները։ Մասնավորապես, Եվրոպայում գործում է Alpha Galileo մասնագիտացված մամուլի կենտրոնը, որը չորս լեզուներով տարածում է գիտության, տեխնիկայի եւ արվեստի մասին նորությունները։ ԱՄՆ-ում նույն նպատակներն է իրականացնում «EurekAlert!» գիտական տեղեկատվական գործակալությունը։ Ուրախալի է, որ մեր երկրում նույնպես գիտության եւ զանգվածային լսարանի փոխհարաբերությունները ՀՀ գիտությունների ազգային ակադեմիայի ուշադրության կենտրոնում է։
Համոզված եմ, որ «Գիտության հանրամատչելիացման եւ զարգացման» վարչությունը գիտության մասսայականացման ուղղությամբ աշխատանքները կհամակարգի, մասնավորապես. աջակցություն կցուցաբերի գիտահանրամատչելի ամսագրերին եւ հրատարակչական գործունեությանը, կապահովի փոխազդեցություն լրատվամիջոցների հետ, աջակցություն կցուցաբերի ՀՀ մարզերում գիտակրթական միջոցառումներին, փոխգործակցություն կհաստատվի գիտահետազոտական ինստիտուտների եւ համալսարանների աշխատակիցների հետ, կմշակվի հանրահռչակման տեսությունն ու մեթոդաբանությունը եւ մի շարք այլ ասպեկտներ։
Համոզված եմ, որ նշված միջոցառումները իրականացվել եւ իրականացվում են, քանզի վարչությունը ղեկավարում է կարող անձնավորություն, հրաշալի գիտնական՝ ՄԳ դոկտոր Կամո Աթայանը։
Դպրոցական դասընթացը որքանո՞վ պետք է համապատասխանի ժամանակակից գիտության զարգացման մակարդակին։ Այս հարցի պատասխանն ակնհայտ չէ, քանի որ գիտությունը զարգանում է ավելի արագ, քան դպրոցական ծրագրերի փոփոխությունը, եւ ըստ էության անհնար է հասնել դրան: Միեւնույն ժամանակ, «արդիականության» հետապնդման ժամանակ կարելի է կորցնել գիտության հիմնարար սկզբունքների ըմբռնումը, որոնց բացատրությանը ծառայում է դպրոցական դասընթացը:
Գիտական նոր հայտնագործությունների օրինակները պետք է հավասարակշռված եւ զգույշ կերպով ներմուծվեն դպրոցական քիմիայի դասընթաց: Այդ օրինակները պետք է բավարարեն մի շարք պահանջներ։ Հիմնականը վստահությունն է, որ ներդրվող գիտական նվաճումը դիմացել է ժամանակի փորձությանը եւ իսկապես դարձել է գիտության նշանակալի արժեք, եւ ոչ միայն վառ, բայց անվստահելի սենսացիա, որը մեր ժամանակներում շատ է: Հասկանալի է, որ նման վստահություն ձեռք բերելը ժամանակ է պահանջում, ուստի դժվար թե արժե հաշվի առնել վերջին տասնամյակի գիտական ձեռքբերումները։
Միջնակարգ դպրոցի ժամանակակից քիմիայի դասագիրք ունենալը շատ բարդ խնդիր է, որը դեռ սպասում է իր կատարողներին։
Վստահորեն հաստատված է, որ դպրոցում քիմիայի ուսուցումը չի կարող հաջողակ լինել առանց յուրաքանչյուր աշակերտի լաբորատոր աշխատանք կատարելու։
Ցանկացած ուսուցիչ պետք է հետաքրքրություն առաջացնի սովորողների մեջ, որպեսզի նրանք կարողանան ոչ միայն գրել քիմիական բանաձեւեր եւ ռեակցիայի հավասարումներ, այլեւ հասկանան աշխարհի քիմիական պատկերը, կարողանան տրամաբանորեն մտածել, որպեսզի յուրաքանչյուր դաս լինի տոն, փոքրիկ ներկայացում, որը ուրախություն է պատճառում ե՛ւ սովորողին, ե՛ւ ուսուցչին: Մենք սովոր ենք, որ դասի ժամանակ ուսուցիչը խոսում է, իսկ աշակերտը լսում եւ սովորում։ Պատրաստի տեղեկատվություն լսելը սովորելու ամենաանարդյունավետ միջոցներից մեկն է: Գիտելիքը չի կարող փոխանցվել գլխից գլուխ մեխանիկորեն (լսված – սովորած): Շատերը կարծում են, որ պարզապես պետք է ստիպել սովորողին լսել, եւ ամեն ինչ անմիջապես հարթ կանցնի։ Սակայն սովորողը, ինչպես ցանկացած մարդ, օժտված է ազատ կամքով, որը չի կարելի անտեսել։ Ուստի անհնար է խախտել այս բնական օրենքը եւ ենթարկել նրանց նույնիսկ բարի նպատակների համար: Ցանկալի արդյունքի հնարավոր չէ հասնել այս կերպ։
Տարբեր երկրների կրթական հաստատությունների միջեւ համագործակցությունը եւ գործընկերությունը, մասնակցությունը գիտակրթական նախագծերին եւ դրամաշնորհներին, միջազգային գիտաժողովներին, սեփական գիտական հետազոտությունների արդյունքների առաջմղումն ու գովազդումը գիտությունը համաշխարհային հանրությանը ինտեգրելու ամենաարդյունավետ միջոցներից է, կրթության արդիականացման եւ գիտական հետազոտությունների արդյունքները կյանքում ներդնելու կարեւոր նորարարական ռեսուրս:
Գիտության եւ կրթության զարգացմանն ու արդիականացմանն ուղղված նորարարական գործունեության նախաձեռնումը, միջազգային համագործակցությունն ու գործընկերությունը բարձրագույն ուսումնական հաստատությունների ժամանակակից կյանքի անբաժանելի բաղադրիչներն են եւ դառնում են ազգային կրթական նախագծերի եւ պետության քաղաքականության ավելի ու ավելի կարեւոր առաջնահերթություն:
Ակնհայտ է, որ արդյունավետ եւ ներդաշնակ զարգացման համար կրթական համակարգը պետք է հաշվի առնի համաշխարհային գիտակրթական հանրության ձեռքբերումները, արժեքներն ու առաջնահերթությունները։ Միեւնույն ժամանակ, համաշխարհային գիտակրթական տարածքում ինտեգրման խնդիրների լուծման ամենաարդյունավետ մեխանիզմը միջազգային գիտակրթական նախագծերին եւ միջազգային կոնֆերանսներին մասնակցելն է։
Երկրի գիտական իմիջն ու կարգավիճակը պահպանելու համար գիտնականները պետք է մասնակցեն միջազգային գիտական ֆորումներին, կոնֆերանսներին, գլոբալ հաղորդակցման ցանցերին, տպագրվեն բարձր ազդեցության գործակից ունեցող առաջատար միջազգային գիտական ամսագրերում եւ կատարեն գիտական հետազոտություններ միջազգային շրջանակներում:
Ժամանակակից աշխարհում գիտության, տեխնոլոգիաների եւ նորարարությունների բնագավառում միջազգային համագործակցությունը մշտապես ընդլայնվում է՝ հանդիսանալով պետական քաղաքականության առաջնահերթություններից մեկը։
Այսպիսով, միջազգային գիտական տարածքում դիրքավորումը ՀՀ ԳԱԱ «Գիտության հանրամատչելիացման եւ զարգացման» վարչության հրատապ խնդիրներից է։
Լիդա ՍԱՀԱԿՅԱՆ
ԵՊԲՀ Դեղագիտության ֆակուլտետի քիմիայի ամբիոնի վարիչ, պրոֆեսոր
«Առավոտ» օրաթերթ
24.01.2025
