Քաղաքական հավակնությունները Նախիջևանի նկատմամբ, և «Զանգեզուրի միջանցք»–ի բացման հնարավոր ազդեցությունները
Մաս առաջին
Genesisarmenia. Ադրբեջանի քաղաքականությունը Նախիջևանում։ Նախիջևանի Ինքնավար Հանրապետությունը թեպետ Ադրբեջանի կազմում է, բայց ունի առանձնահատուկ ռազմավարական և քաղաքական նշանակություն Հարավային Կովկասում։ Այն անկլավ է և գտնվում է Հայաստանի, Թուրքիայի և Իրանի միջև, ինչը նրան դարձնում է տարածաշրջանային աշխարհաքաղաքական դինամիկայի առանձնահատուկ մասնիկ։ Հետևաբար, Ադրբեջանը խիստ վերահսկողություն է սահմանել Նախիջևանի նկատմամբ՝ չնայած նրա ինքնավարությանը։
Բաքվի ազդեցությունը շատ զգալի է առանձնապես պետական ղեկավարման, անվտանգության և ռազմական ոլորտներում, իսկ տնտեսական ոլորտում Ադրբեջանի ներդրումը խիստ սահմանափակ է, կամ կարելի է ասել բացակայում է։ Փաստորեն, Նախիջևանի նվազագույն կենսամակարդակն ապահովվում է առանց Ադրբեջանի մասնակցության։ Այսինքն, Ադրբեջանի մասնակցությունն Ինքնավար Հանրապետության տնտեսական գործերին խիստ սահմանափակ է։ Հետևաբար, վերոհիշյալը շտկելու և իր ազդեցությունը Նախիջևանի տնտեսության վրա տարածելու համար Ադրբեջանը հիմնական ուշադրությունը դարձնում է կոմունիկացիոն կապերի ստեղծմանը Նախիջևանի հետ, և բնական է, որ առաջին հերթին նրա ուշադրությունը սևեռված է Նախիջևանի հետ ցամաքային կապին, որը ստացել է «Զանգեզուրի միջանցք» անունը։
Նախիջևանը դիտվում է որպես Ադրբեջանի համեմատաբար աղքատ և մեկուսացված շրջան։ Չնայած վերջին տարիներին որոշակի ներդրումներ են կատարվել հատկապես տրանսպորտային ենթակառուցվածքների բարելավման ուղղությամբ, բայց, այդուամենայնիվ, և՛ բնակչությունն է բավական սահմանափակ, և՛ արտագաղթն է մնում լուրջ խնդիր։
Ըստ Ադրբեջանի ընդդիմության՝ Նախիջևանից արտագաղթողների և ներգաղթողների պատկերը հետևյալն է․ Թուրքիա արտագաղթածներ՝ 40000–45000, Իրան՝ 12000, Ռուսաստան՝ ավելի քան 125000։ Նկատելի է նաև Թուրքիայի արևելյան շրջաններից բնակչության ներհոսք Նախիջևան, որի գերակշիռ մասը քրդեր են, որն էլ մտահոգիչ է Ադրբեջանի իշխանության համար, ժողովրդագրության տեսակետից, որոնց թիվն արդեն հասնում է մոտ 10000 մարդու։
Կարդացեք նաև
Շեշտենք նաև, որ Ադրբեջանի կողմից Նախիջևանը հստակ օգտագործվում է որպես ռազմական պլատֆորմ՝ հաշվի առնելով Հայաստանի հետ սահմանային դիրքը։ Առանձնապես վերջին տարիներին Ադրբեջանը Թուրքիայի օգնությամբ, մեծացրել է իր ռազմական ներուժը Նախիջևանում, որն ակնառու էր հատկապես Արցախյան 2020 և 2023 թթ․ պատերազմների ժամանակ։
Նախիջևանում Ադրբեջանի քաղաքականությունը` իրավունքների սահմանափակման տեսանկյունից: Ադրբեջանը պարբերաբար փորձում է սահմանափակել Նախիջևանի իրավունքները, որոնք նախատեսված են Ինքնավար Հանրապետության շրջանակներում, նույնիսկ այն դեպքում, երբ Նախիջևանում փորձում են կատարել առանձին բարեփոխումներ։ Ադրբեջանի նպատակն է թուլացնել, իսկ հետո նաև լուծարել Նախիջևանի կարգավիճակը, որն իր հետ բերում է նաև մարդու իրավունքների խախտման գործընթացներ։ Օր․՝ վերջերս Ադրբեջանի կենտրոնական իշխանության որոշմամբ Նախիջևանի հարկային մարմինները ուղղահայաց ձևով ենթարկեցրին Բաքվին, ինչը հակասում է Նախիջևանի սահմանադրությանը։ Նախիջևանի տարածքում` ինչպես Ադրբեջանում, իրականացվում են կոշտ վարչական քաղաքականություն և ուժեղ վերահսկողություն։
Ադրբեջանի և Նախիջևանի հարաբերությունների վերաբերյալ մի քանի կարևոր գործոններ․
1․ Նախիջևանը թեև հանդիսանում է Ադրբեջանի Ինքնավար Հանրապետություն, սակայն աշխարհագրորեն այն բաժանված է Ադրբեջանից։ Նախիջևանի սահմանները Ադրբեջանից համեմատաբար օտարացած են, քանի որ այն սահմանակից է միայն Հայաստանին, Իրանին և Թուրքիային։ Ի դեպ նշենք, որ ԽՍՀՄ կազմի մեջ մտնող ինքնավար միավորներից միայն Նախիջևանի Ինքնավար Հանրապետությունն ու ԼՂԻՄ–ն են անվանվել աշխարհագրական և ոչ թե էթնիկ անվանումներով, այլապես պետք է անվակոչվեին Հայկական Ինքնավար Հանրապետություն, և Հայկական Ինքնավար Մարզ։
2․ Ռազմական անվտանգություն։ Նախիջևանն ունի իր յուրահատուկ ռազմավարական դիրքը, որը միշտ չէ, որ համընկնում է Ադրբեջանի ռազմական նկրտումներին։
3․ Թուրքիայի և Իրանի ազդեցություն։ Թուրքիայի աջակցությունն Ադրբեջանին նույնպես ազդում է Նախիջևանի իրավիճակի վրա։ Թուրքիան օրեցօր փորձում է ավելի ուժեղացնել իր տնտեսական և անվտանգային վերահսկողությունը Նախիջևանի վրա։ Իրանը ևս օրեցօր փորձում է ուժեղացնել իր տնտեսական ազդեցությունը Նախիջևանի վրա։
4․ Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև լարվածություն։ Ընդհանուր հակամարտությունը Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև հանգեցնում է զինված բախումների աճին և շփումների իսպառ սառեցմանը։ Հետևաբար, Նախիջևանը դառնում է ռազմական բռնակ Ադրբեջանի ձեռքին։
5․ Էներգետիկ նախագծեր։ Հայաստանի հետ պատերազմական վիճակը հանգեցնում է առանձնապես մի շարք էներգետիկ նախագծերի տապալմանը Նախիջևանում։
6․ Սոցիալական խնդիրներ։ Ադրբեջանի հետ քաղաքական և այլ խնդիրները տանում են դեպի սոցիալական լարվածության։
Այս ամենը ստեղծում է ոչ պարզ իրավիճակ Ադրբեջանի և Նախիջևանի միջև, որտեղ տարածաշրջանային շահերը, անվտանգության հարցերը, և քաղաքական տեսլականները միասնականորեն ձևավորում են որոշակի լարվածություն, և որը ցանկացած աշխարհաքաղաքական փոփոխության դեպքում կարող է վերածվել հակադրության։
Օր․՝ այսօր Նախիջևանի հասարակության մի մասը Նախիջևանի ապագան տեսնում է անկախության և ազատ տնտեսական գոտու ստեղծման մեջ։
Հիշեցնենք նաև, որ 1990թ․ հունվարի 19–ին Նախիջևանի ԻԽՍՀ–ի Գերագույն խորհրդի նախագահությունը, որը ղեկավարում էր Հեյդար Ալիևը, որոշում ընդունեց, որում նշվում էր, որ «Նախիջևանի ԻԽՍՀ–ը դուրս է գալիս ԽՍՀՄ–ի կազմից և իրեն հայտարարում է անկախ Հանրապետություն»։ Դրա համար վկայակոչվում են Կարսի պայմանագիրը և պայմանագրի կոպիտ խախտումները։ Նշենք նաև, որ այս որոշումն առ այսօր իրավաբանորեն չի բեկանվել։
