«Երբ երիտասարդ էի եւ գիտական թեզ էի գրում, միակ հայ պատմաբանը, որն ինձ որեւէ բան ուներ ասելու, սովորեցնելու, Աշոտ Հովհաննիսյանն էր, որը շատ քիչ է ծանոթ Արեւմուտքում: Այս ելույթս կազմում է առայժմյա արդյունքը երկու երեւույթների՝ ինչ կնշանակի Աշոտ Հովհաննիսյանը, մյուսը՝ ինչպես պետք է հասկանանք մեր պատմությունը, ինչ առանցքներ կարելի է գտնել մեր պատմության մեջ… Երբ հայ պատմության մեջ քաղաքական էլիտան կորսվեց, պատճառները տարբեր էին, մեր պետականությունը փաստորեն կորցրինք, բացի ինքնավարությունը՝ որոշ տեղերի»,- Աշոտ Հովհաննիսյանի անվան հումանիտար հետազոտությունների ինստիտուտում կայացած «Հայկական արդիություններ. պետությունը բաղձանքի եւ կենցաղի միջև» միջազգային գիտաժողովի ժամանակ նշեց ՀՀ առաջին նախագահի խորհրդական, պատմաբան, դիվանագետ Ժիրայր Լիպարիտյանը։
Նրա ելույթը կենտրոնացված էր Աշոտ Հովհաննիսյանի պատմագրությանը վերաբերող մի մեկնաբանության վրա: Առասպելների՝ պատմաբանի առաջադրած դերը մեր պատմության մեջ թույլ է տալիս այն հասկանալ որպես երկու զուգահեռ ժամանակների առաջընթացը: Լիպարիտյանի խոսքով, մեկը մեր սովորական պատմությունն է. իշխանությունների ու պատերազմների, ծնունդների ու մահերի սովորական փոփոխությունների պատմությունը, երկրորդը դանդաղ փոխվող, սակայն ավելի տիրապետող լեգենդների պատմությունն է: Ըստ պատմաբանի, այդ երկուսի խնդրահարույց հարաբերությունը կարող է շատ բան բացատրել վերջին հազարամյակի ընթացքում պատմության մի մակարդակի վրա հարատեւ փոխվող, սակայն երկրորդ մակարդակի վրա գրեթե անփոփոխ մնացող մեր պատմության մասին:
«Անցյալ շաբաթ 7 տարեկան թոռնիկս Աշոտ Բլեյանի դպրոցում տնային աշխատանք էր ստացել: Ես ընթրիք էի պատրաստում, ինքը դասն էր անում: Տնային աշխատանքը սա էր՝ երեւակայել մի երկիր, որտեղ ամեն բան հակառակն է քո երկրին: Եվ թոռնիկս սկսեց պատասխան տալ, ասաց՝ օրինակ մարդիկ հետ-հետ են քայլում, ոչ թե առաջ, արեգակը երկրագնդի շուրջ է պտտվում, ոչ թե հակառակը, ամենահետաքրքրականն այն էր, որ այդ երկրում հայհոյանքը լավ բան է:
Իսկ վերջինը, որ ասաց, ինձ մտածելու տեղիք տվեց՝ այդ երկում ժամանակը հետ է գնում, ոչ թե առաջ: Եթե հարցնեմ հիմա, թե այս շաբաթվա մեր պատմությունը ինչ էր, եթե 7 տարեկան ես, պատմությունն ուրիշ բան է, եթե 7 տարեկանի մայր ես, պատմությունն այլ է, իսկ եթե մի փոքր միջազգայինով հետաքրքրված ես, ապա մտահոգ ես, թե Թրամպն ինչ է անում… Սրանք տարբեր ժամանակներ են եւ շարժման տարբեր օրենքներ ունեն:
Կարդացեք նաև
Եվ ուրեմն Աշոտ Հովհաննիսյանի պատմագրությունը հասկանալու համար հետեւյալն եմ մտածել՝ նա խոսում էր լեգենդի մասին, գլխավորաբար այն մեկի, որ սկսել է իր կարծիքով Կիլիկյան իշխանության ընթացքին 11-12-րդ դդ, բայց կվերաբերեր 4-րդ դարի Քրիստոնեության մուտքի եւ թագավորի, կաթողիկոսի Հռոմ այցելությանը, որով տրվում է մեր քաղաքակրթության իմաստ: Պապը եւ կայսրը մեզ տվել են արեւելյան քրիստոնեության աշխարհը:
Եվ այդ լեգենդը, որը սուտ է, իմ կարծիքով՝ գալիս էր տիրապետելու մեր վերջին հազարամյակը, այսինքն սո՛ւտն է իրականությունը: Սուտն իր օրենքներն ունի, եւ ուրեմն մենք, որ պետությունը կորցրել էինք եւ մտածել էինք նոր պետության մասին, ունենք սովորական մեր կյանքը՝ այս վարչապետը, այն նախագահը, այն թագավորը եւ այլն, որը իր ժամանակն ուներ: Երբ մենք առաջին մակարդակն ենք նայում՝ այսօր վարչապետը սա ասաց, նախագահը նա ասաց, Պուտինը սա ասաց եւ այլն… Բայց երբ մեր պատմությանն ենք նայում, այնտեղ զուգահեռ պատմություն կա, եւ դա լեգենդի պատմությունն է… Այդ լեգենդը մեր ազատագրության հիմքում դրված լեգենդն է, որ Արեւմուտքն է մեր փրկիչը եւ քրիստոնյա արեւմուտքը, եւ դա զուգահեռ երկու ժամանակների հարցն է. այս մեկն արագ է ընթանում, մեկը դանդաղ, բայց ավելի երկար ժամանակ է տիրապետում: Օրինակ, Հակոբ Ջուղայեցին, Իսրայել Օրին, Հովսեփ Էմինը… այս բոլորը արտաքին ուժերի ազատագրվելու մոդելն են… Սա լեգենդին է վերաբերվում, որ մենք արեւմուտքից ենք փրկություն ստանալու, որը նաեւ մեզ հեռացնում է մեր տարածաշրջանից: Սրա լավագույն օրինականացումը Սան Ստեֆանոյի եւ Բեռլինի դաշնագրերն էին, որոնց միջոցով մտածեցինք, թե առայժմ Արեւմտահայաստանն ենք ազատագրում, որ պիտի Արեւմուտքը մեզ այս կամ այն ձեւով ազատագրի:
18-րդ դարում, օրինակ` արևմտահայ վաճառականները մտածում էին , որ լուծումը Ֆրանսիան է, հետո հնդկահայ վաճառականները մտածեցին, որ Ռուսաստանն է, բայց միշտ Արեւմուտք եւ քրիստոնյա: Այս մոդելը հասցնում է այնտեղ, որ 1877-78 թթ Ռուս-Օսմանյան պատերազմի արդյունքում, դաշնագրի մեջ Սան Ստեֆանոյի հոդվածնն է մտնում՝ բարենորոգումներ հայկական նահանգներում: Բայց պարզվում է, որ այդ առաջարկը եկել է ռուս զորավարից: Ու մենք այստեղ գնում ենք կոնկրետ փրկչի, որը Ռուսաստանն է, հետո Բեռլինը եւ այլն…»:
Ժիրայր Լիպարիտյանի խոսքով, այս լեգենդից ազատագրվելու մի քանի փորձ եղել է. «Մեկը, օրինակ, հեղափոխական կուսակցություններն էին՝ միայն զենքով, բայց նրանք՝ հնչակյաններն ու դաշնակցությունը ծնվել էին Բեռլինի դաշնագրի ձախողումից, եւ ոչ թե ինքնաբուխ: Ջահելները մտածում էին, որ եթե Բեռլինի դաշնագիրը չի կիրառվում, ուրեմն պետք է զենքի դիմել: Իրենց ամբողջ կյանքում, մինչեւ Ցեղասպանությունը, կուսակցությունները այդպես էլ չիմացան, թե ինչու են իրենք հեղափոխական՝ որպես միջոց արեւմուտքի ուշադրությունը մեզ վրա վերահրավիրելո՞ւ, թե՞ իսկապես հեղափոխություն անելու համար»:
Բանախոսը հավելեց. «1894-96 թթ ջարդերի արդյունքում ունեցանք մայիսյան բարենորոգության ծրագիրը Եվրոպայի կողմից, ունեցանք 909-ի Կիլիկիայի ջարդերը, ունեցանք Ցեղասպանությունը… Ու էլի շարունակեցինք Արեւմուտքը բերել մեր գործերի մեջ, որի հետեւանքը այն չեղավ, որ Արեւմուտքը մեզ փրկեց, այլ Օսմանյան կառավարության ճնշումները շատացան: Առաջին Հանրապետության արտաքին քաղաքականությունը հանգեցրեց Սեւրի դաշնագրին, որ այդ Արեւմուտքը նորից պիտ գա ու մեզ հողեր տա: Երկրորդ Հանրապետությունը մի քիչ տարբեր էր այն իմաստով, որ այնտեղ ոչ թե ուրիշ երկիր էր՝ ըստ հայեցողության, այլ գաղափարախոսություն էր, որ մեզ պետք է փրկի՝ համաշխարհային հեղափոխությունը, պիտի փրկի համայնավար կուսակցությունը, որ աշխատավորական է եւ ոչ ազգայնական: Եվ դա ծածկում էր, անշուշտ, ռուսական մոտեցումը:
Երրորդ Հանրապետությունում նորից փորձեցինք՝ Ղարաբաղ կոմիտե, ՀՀՇ… դուրս գալ օտարի փրկության գաղափարից, ասացինք՝ մեր հարեւաների հետ պետք է հարաբերվենք, դա՛ է մեր լուծումը: Բայց սրա դեմ անդադար պայքար կար լեգենդին հավատացողների կողմից: Եվ մեր ընդդիմությունը, եթե նայեք այս երկու գաղափարներին, այդ լեգենդի մարդիկ են, որոնց ամբողջական աշխարհայացքի հիմքը դրսից օգնությունն է»:
Պատմաբանը Սփյուռքին էլ անդրադարձավ. «Այսօր Սփյուռքի մեջ մտայնություն կա, որ Հայաստանի հետ իրենց կապը պետք չունի լինել այս հարաբերության հետ, լուրջ մտավորականները կարծում եմ, որ սփյուռքն ունի իր Հայաստանը, դա այն Հայաստանն է, որ կապված է օտարի կողմից փրկության հետ: Այսինքն՝ մենք պատասխանատվություն չունենք մեր պատմության մեջ, մեզ պիտ փրկեն, որովհետեւ մենք զոհ ենք, զոհը միայն պետք է խնդրի, աղաչի, պաղատի ինչ-որ տեղ… Այսպես ամեն անգամ դեպի այդ լեգենդն ենք գնում, թե օտարը պետք է գա մեզ փրկի, եւ մենք պետք չունենք մեր հարեւանների հետ հաշվի նստելու, ու ամեն անգամ հետ ենք գնում պատմության մեջ…
Վերջերս մի ամերիկացի պատմաբանի հետ խոսում էի այս թեմայով, ասաց՝ բոլոր պետություններն էլ լեգենդներ ունեն: Ասացի ճիշտ է՝ Ամերիկայի լեգենդները շատ են, բայց տարբերությունն այն է, որ այդ երկրի էլիտաները գիտեն, որ իրենց ասածը լեգենդ է, եւ գիտեն՝ իրենց լեգենդի տակ ինչ կա, իսկ մեր ղեկավարությունները՝ չգիտեն, նախընտրում են լեգենդին հավատալ, քան իրենց: Սա է տարբերությունը»:
Ժիրայր Լիպարիտյանի ձեւակերպմամբ, այսօրվա ՀՀ իշխանությունը կարծես սկսել է հասկանալ, որ չի կարելի լեգենդը որպես իրականություն ընդունել եւ քաղաքականություն վարել, սակայն իշխանության մեջ էլ տակավին անվստահություն ու կռիվ կա. «Իմ առաջարկն այն է, որ փոխանակ կենտրոնանալու՝ այս ընդդիմությունը, այն եպիսկոպոսը եւ այլն, սկսենք մտածել, որ ողջախոհ մեր քաղաքական միտքը կռվի լեգենդի դեմ, որպեսզի մեր գործերն առաջ գնան»:
Պատասխանելով լսարանից հնչած հարցին՝ Ժիրայր Լիպարիտյանը հստակեցրեց, որ իր համար տարբերություն չկա՝ Ռուսաստանից, թե Արեւմուտքից ենք օգնություն խնդրում, իր խոսքը լեգենդի մասին է, որից պետք է հրաժարվել, ու փոխանակ հարեւանների հետ հարաբերությունները կարգավորելու, անընդհատ դրսից ենք օգնություն ակնկալում:
Մեր հարցին՝ ի՞նչ կարծիքի է Նիկոլ Փաշինյանի այն հայտարարության մասին, թե Հայաստանի Անկախության հռչակագիրը Հայաստանի Հանրապետության չգոյության մասին է, Ժիրայր Լիպարիտյանը պատասխանեց, որ միայն վերնագրին է ծանոթ, առիթ չի ունեցել կարդալու նրա հայտարարությունը, իսկ գիտաժողովի կազմակերպիչներից մեկը ռեպլիկ արեց, որ գիտաժողովը մամուլի ասուլիս չէ եւ պատեհ վայր չէ նման հարցերի համար:
Գոհար ՀԱԿՈԲՅԱՆ
