ՀԱՇՏՈՒԹՅԱՆ ռազմավարությունն անհրաժեշտ է փոխարինել էքսպանսիոնիզմի ԶՍՊՄԱՆ ռազմավարությամբ։ Պետք է կարգավորել հարաբերությունները նրանց հետ, ովքեր օգտվում են հայերի եւ թուրքերի անտագոնիզմից. այդ դեպքում վերջիններս ստիպված կլինեն հավասարը հավասարի հետ խոսել հայերի հետ։
Այս արձանագրումներից կարելի է որոշ օգտակար եզրահանգումներ անել թուրքերի՝ որպես քաղաքական ազգի մասին։ Խոսքը թուրք ազգի քաղաքական ֆենոմենի եւ նրա կողմից 1923 թվականին ստեղծված Թուրքիա պետության գնահատման մասին է։ Նման գնահատականը չափազանց կարեւոր է մեզ՝ հայերիս համար, քանի որ թուրքերի հետ կապված քաղաքական եւ պատմական իրականությունը գնահատելու մեծ խնդիրներ ունենք։
Ամենակարեւոր եզրակացությունն այն է, որ թուրքերը գործնականում ցույց տվեցին, թե ինչպես է պետություն կառուցվում ինքզինքը սպառած պետական համակարգի՝ կայսրության ավերակների վրա։ Նրանք խորապես գիտակցեցին ազգային ինքնորոշման խորքային էությունն ու ուժը։ Նրանք նաեւ գիտակցեցին, որ էթնիկ ինքնության ընտրությունը ցանկացած մարդու իրավունքն է, եւ այդ ճանապարհին չկան որեւէ «էթնիկ սրբություններ»: Այդ ճանապարհին նրանց ոչինչ չկանգնեցրեց բարոյականի, ավանդականի ու սրբության ոլորտից։ Ստեղծվեց նոր տեսակի ազգ, որը չի ճանաչում այլոց իրավունքները, բացի իր սեփականից, որը հիմնված է ուժեղի իրավունքի վրա։ Այս փիլիսոփայության խորհրդանիշը դարձավ Աթաթուրքի երդումը, որը պարտադրված էր յուրաքանչյուր դպրոցականի՝ հիմնված «Ես թուրք եմ, ես աշխատասեր եմ, ես ճիշտ եմ» արտահայտության վրա։
Թուրքական ինքնորոշման ֆենոմենը քսաներորդ դարասկզբին Օսմանյան կայսրության փլուզման ժամանակ եզակի է եւ ուսանելի շատ առումներով։
Կարդացեք նաև
Նախ՝ ինքնորոշման համար անհրաժեշտ էր զրոյից ստեղծել ինքնորոշման սուբյեկտ՝ էթնիկ համայնք կայսրության ամորֆ ինքնություն ունեցող մուսուլմաններից: Այս զանգվածի հիմնական կոնտինգենտը օսմանների դեմ ապստամբած բալկանյան երկրներից փախստականներն էին, որոնք ներկայացնում էին Օսմանյան կայսրության բնակչության ունեզուրկ հատվածը։ Այս հանգամանքը նման արտասովոր քայլի դիմած Մուստաֆա Քեմալի (Աթաթուրք) հայեցակարգի հաջողության ամենակարեւոր նախադրյալն էր։ Մարդկանց ներշնչում էին, որ նրանց դաժանորեն ճնշում են, քանի որ նրանք մեծ ժողովուրդ են, որից օսմանցիները խլել են ամեն ինչ՝ պատմությունը, հայրենիքը, լեզուն։ Այսինքն՝ ժողովրդին ստիպում էին հրաժարվել սեփական 600-ամյա պատմությունից ու ինքնությունից։ Ստիպում էին իրենք իրենց ու իրենց իշխանությանը կոչել իրենց թշնամիներ: Ստիպում էին նրանց ընդունել, որ իրենք մինչ այժմ արհամարհված թուրքեր են Օսմանյան կայսրությունում եւ հպարտանալ դրանով։
Երկրորդ՝ նոր էթնիկ համայնքի միավորող գաղափարն էր կայսրության քրիստոնյա ժողովուրդների, առաջին հերթին հույների եւ հայերի նկատմամբ անհանդուրժողականությունն ու ատելությունը։ Հենց ատելության ալիքի վրա հնարավոր եղավ զանգվածներին համախմբել հունական եւ հայկական բանակների դեմ կռվելու համար։ Իրականում միավորող գաղափարը ռասիզմի հասնող նացիզմն էր:
Պատմության մեջ մնացել են Աթաթուրքի քաղաքական փիլիսոփայության վերաբերյալ եվրոպացի ֆաշիստների եւ նացիստների գնահատականները։ Մասնավորապես՝ Ադոլֆ Հիտլերն իր հիացմունքն է արտահայտել հետեւյալ խոսքերով. «Նա (Աթաթուրքը) իմ մեծ ուսուցիչն է, փայլող աստղ։ Նա ինձ սովորեցրեց, թե ինչպես համախմբել ժողովրդին»: Պատահական չէ, որ մենք ներկայում Թուրքիայի քաղաքականության մեջ նկատում ենք այլոց իրավունքների անտեսման եւ տարածքային ու ժողովրդագրական էքսպանսիոնիզմի անթաքույց հակում։ Թուրքերի էքսպանսիոնիստական հատկությունների պատճառների վերաբերյալ համոզիչ նկարագրություն են տվել բազմաթիվ հայտնի ազգագետներ։
Երրորդ՝ քաղաքական ազգի ու պետության կառուցումը դրվեց գիտական մակարդակի վրա։ Կրոնապետության մերժումը, եվրոպական իրավական մշակույթի եւ էթիկայի սերմանումը, եվրոպական օրենսդրության ներդրումը եւ այլն, իրականացվել են դրված խնդրի ամենաբարձր աստիճանի ըմբռնմամբ։ Միաժամանակ թուրքերի համար քաղաքական ծրագրերի իրականացման մեխանիզմ դարձավ պատմագրությունը՝ ով պատմություն է ստեղծում, նա էլ գրում է պատմությունը սկզբունքով։ Թուրքերի ինքնության հիմքում դրվեց միջնադարյան քոչվոր թյուրքական ցեղերի դիցաբանությունը։ Այս ցեղերը բնութագրվեցին որպես ժամանակակից քաղաքակրթության ստեղծողներ։ Որոշվեց, որ Թուրքիայի ողջ բնակչությունը կարող է միայն թուրք կոչվել։
Չորրորդ՝ թշնամիների հետ դաշինքի տրամաբանությունը լավ ընկալվեց։ Փլուզված Օսմանյան կայսրությունն այն վիճակում էր, երբ կարող էր միանգամայն իրավացիորեն հայտարարել, որ «աշխարհը մեր դեմ է»։ Բայց Աթաթուրքը հիանալի հասկանում էր ինքնորոշված սուբյեկտի ուժը, որն ընդունակ է արմատապես փոխել իր թշնամիների ծրագրերը։ Անտանտի յուրաքանչյուր երկրի հետ առանձին դաշինքների քաղաքականության միջոցով նա ստիպեց հաղթանակած տերություններին հրաժարվել կայսրությունը մասնատելու իրենց համատեղ ծրագրերից եւ համագործակցություն սկսել Թուրքիայի նոր իշխանությունների հետ։ Իսկ ռուս բոլշեւիկների հետ դաշինքը, որը դրված էր այս քաղաքականության հիմքում, դարձավ միջազգային հարաբերություններում ուժերի հավասարակշռության բացառիկության խորն ըմբռնման վկայությունը։
Մնում է որոշել, թե արդյոք այսօրվա թուրքերը հրաժարվել են նշված սկզբունքներից։ Շատ հայ մտավորականներ, ովքեր Խորհրդային Միության փլուզման նախօրեին սիրում էին պնդել, որ թուրքերն այլեւս առաջվանը չեն, նրանք փոխվել են, հիմա պնդում են, որ թուրքերը վտանգավոր են, եւ նրանք շատ են, մենք պետք է կառուցենք մեր հարաբերությունները նրանց հետ՝ հաշտվելով ինչ-որ բան փոխելու մեր անզորության հետ։ Այսինքն՝ թուրքական գործոնն արդեն գնահատվում է որպես Հայաստանի գոյության գլխավոր սպառնալիք։ Նման կարծիքի են նաեւ մի շարք թուրք հետազոտողներ։ Օրինակ՝ Թաներ Աքչամը պնդում է, որ «Թուրքերի գոյության պայմանը հայերի չգոյությունն է»։ Նաեւ գիտակցվում է, որ այսօրվա թուրքերը հիանալի են զգում պատմության ռիթմը. այսօր նրանք կարիք չունեն նախկինի պես առճակատ խոսելու իրենց հարեւանների հետ։ Թուրքիան ունի իր խամաճիկը՝ Ադրբեջանը։ Վերջինիս ձեռքով էլ արժե խոսել բոլորի հետ, մնալով «բարեխիղճ», ինչպես ընդունված է քաղաքակիրթ աշխարհում։ Առավել եւս, որ ադրբեջանցիները նույնպես լավ են յուրացրել Աթաթուրքի դասերը եւ, օգտագործելով նրա պատգամները, պատրաստ են թուրք ազգ կառուցել մարդկանց կոնգլոմերատից, որոնք դեռ չեն հասկանում, թե ովքեր են իրականում։ Այսօրվա ադրբեջանցիներն ամբողջությամբ անտեսում են սեփական էթնիկ եւ կրոնական ինքնությունն ու պատմությունը՝ հօգուտ տարածքային եւ ժողովրդագրական էքսպանսիոնիզմի։ Նրանց հռչակած «Մեկ ժողովուրդ, երկու պետություն» բանաձեւը լիովին համահունչ է նման քաղաքականությանը։
Այժմ խոսենք հայերի մասին՝ որպես քաղաքական բացառիկության։ Հայերին՝ որպես քաղաքական ազգի, բնութագրելիս անհրաժեշտ է առանձնացնել հետեւյալ համակարգաստեղծ գործոնները, որոնք ազդել են ՀՀ ներկայիս հասարակության վրա։
Հայերը իրենց հայրենիքի մի մասի վրա սկսեցին կենտրոնանալ 19-րդ դարի սկզբին աշխարհաքաղաքական պատճառների ուժով՝ մեր տարածաշրջանում Իրան-Ռուսաստան-Օսմաններ եռանկյունու ձեւավորմամբ։
Հայաստանի ներկայիս հասարակության հիմքը կազմում են ողջ տարածաշրջանից 17-րդ դարում դատարկված արեւելյան Հայաստան ներգաղթածները, որը հետագայում հայկական շրջանի կարգավիճակ ստացավ Ռուսաստանի կազմում։
Հայերի քաղաքական աշխարհայացքի որոշիչ գործոնը վերածնված հայկական պետականության փաստն է։ Հայության քաղաքական վիճակը պայմանավորված է վերածնված Հայաստանի հանդեպ ունեցած վերաբերմունքով։ Միեւնույն ժամանակ, պետք է ընդգծել, որ հայ ժողովուրդը չունի գերակա գնահատական վերածնված Հայաստանի Հանրապետությանը։
Նման պայմաններում հայերի քաղաքական գիտակցության հիմքում 1921 թվականի Կարսի պայմանագիրն է՝ որպես հայկական պետության քաղաքական եւ իրավական հիմք։ Կարսի պայմանագրի նկատմամբ դրական եւ բացասական վերաբերմունքը որոշում է քաղաքական փիլիսոփայությունը եւ ներէթնիկ դիմակայության սխեման՝ արտացոլելով պետության նկատմամբ ժողովրդի վերաբերմունքը։
Հայերի էթնոքաղաքական գիտակցության մեջ էական ազդեցություն ունի «երբեմնի վեհության վերադարձի» (Տիգրան Մեծի կայսրության կերպարով) առասպելը։
Հայերի աշխարհընկալումը չափազանց պարզ է՝ որեւէ դրական դեր չի տրվում ինքնորոշման միջոցով ինքնիշխան ազգային ռազմավարություն ձեւավորելու ֆենոմենին։ Հայերի մոտ քաղաքական ինքնորոշման անհրաժեշտության ընկալում երբեք չի առաջացել։ Ավելին՝ դրանում դիտվում է միայն սպառնալիք պետության անվտանգությանը եւ բուն գոյությանը։ Այսպիսին է հայկական պետականության հակասական քաղաքական փիլիսոփայությունը։ Ո՛չ 1918-ին, ո՛չ 1919-ին եւ ո՛չ էլ 1991-ին Առաջին եւ Երրորդ հանրապետությունների իշխանությունները չեն համարձակվել ընդունել անկախության մասին դասական հռչակագրեր։
Ազգի առավել արդյունավետ ռազմավարությունն ընկալվում է արտաքին հովանավորի փնտրտուքը եւ ներքաղաքական պայքարի հանգեցումը իշխանության համար պայքարի՝ հովանավորյալի հովանու ներքո։ Ըստ այդմ, երկրի քաղաքական կյանքն ուղեկցվում է «փրկչի» շուրջ մշտական վեճերով։
Շատ հայեր համոզված պնդում են. «ժողովուրդն իր նպատակաուղղված ակտիվությամբ չի կարող ազդել արտաքին ուժերի դիրքորոշումների վրա. մենք կարող ենք միայն մասնակցել նրանց քաղաքական օրակարգերին՝ այդպիսով ստանալով արտաքին հովանավորություն։ Իսկ եթե մեզ ստիպում են ինչ-որ բան անել, պետք է հաշտվել դրա հետ։ Մենք թույլ ենք, մենք մենակ ենք, աշխարհը մեր դեմ է, մենք չունենք դաշնակիցներ կամ հովանավորներ»:
Միեւնույն ժամանակ, առկա է համընդհանուր կայուն դժգոհություն՝ մշտական բողոք ազգային միասնության բացակայությունից, ազգային գաղափարախոսության անդադար որոնում, փոխադարձ բողոքներ հայերի՝ միմյանց գործերին միջամտելու, փոխադարձ մեղադրանքներ իրենց դժբախտությունների ու անհաջողությունների համար։
Կարեւոր նշանակություն ունի այն հանգամանքը, որ հայերի մի զգալի մասի հոգեբանական վիճակը պայմանավորված է քսաներորդ դարասկզբին Օսմանյան կայսրության մահմեդականների ինքնորոշման եւ նրանց՝ քաղաքական նոր ազգի՝ թուրքերի վերածվելու փաստի ազդեցությամբ. Օսմանցիների շատ հայ սերունդներ մինչ այժմ ինքզինքը քաղաքականապես անտեր են համարում եւ լքված՝ իրենց նախկին օսմանցի եղբայրներից: Հայ գաղթականների այս կոնտինգենտի համար արդիական է մնում թուրքերի հետ հարաբերությունները պարզելու սեւեռուն խնդիրը, որը շատ է հիշեցնում թերարժեքության բարդույթ:
Մանվել ՍԱՐԳՍՅԱՆ
Հոդվածն ամբողջությամբ՝ «Հայացք Երևանից» թերթի այս համարում
