2024 թվականի հոկտեմբերին Վրաստանում կայացած ընտրությունները մեծ ուշադրության արժանացան ինչպես Ռուսաստանի, այնպես էլ Եվրոպայի կողմից։ Մոսկվայի տեսանկյունից դրանք, եթե ոչ շրջադարձային, ապա առանցքային նշանակություն ունեն միաժամանակ երկու համատեքստում։ Նախ՝ ընտրությունների արդյունքները կսահմանեն ռուս-վրացական հարաբերությունների հետագա հետագիծը։ Երկրորդ՝ դրանք կարող են ազդել Հարավային Կովկասում իրավիճակի վրա՝ խթանելով Ռուսաստանի տարածաշրջանային քաղաքականության վերանայման անհրաժեշտությունը։
Ընտրություն Արևմուտքի և Ռուսաստանի միջև
Վրաստանում ընդդիմությունն ու իշխանությունն ընտրությունը պատկերացնում էին սև-սպիտակ գույներով։ Ընդդիմադիր ուժերի համար սա «ընտրություն էր ԵՄ-ի և Ռուսաստանի միջև»։ Այլ կերպ ասած՝ իշխող կուսակցությունը պատրաստ է Վրաստանին վերադարձնել Մոսկվայի ազդեցության ոլորտ՝ հրաժարվելով արևմտյան ուղուց։ Իշխանության համար սա «ընտրություն էր պատերազմի և խաղաղության միջև»։ Նրանց տեսանկյունից՝ ընդդիմությունը ձգտում է Վրաստանը դարձնել երկրորդ Ուկրաինա, որը պետք է դիմակայի Ռուսաստանին։ Իշխող կուսակցությունն էլ կարծում է, որ Թբիլիսին իր արտաքին քաղաքականության նպատակներին կարող է հասնել առանց Ռուսաստանի հետ ուղղակի առճակատման և Վրաստանը ԵՄ-ի և ԱՄՆ-ի գործիք դարձնելու: Ռուսաստանի տեսլականը Վրաստանի ընտրության վերաբերյալ մոտ է իշխանության տեսլականին, և հենց այստեղ է, որ նրանց մոտեցումները համընկնում են։
Սև-սպիտակ ընկալումներից խուսափելու համար կարևոր է հիշել երկու կարևոր հանգամանք։ Նախ, հենց ընտրություններում հաղթած իշխող կուսակցության օրոք Վրաստանի Սահմանադրության 78-րդ հոդվածում ամրագրվեց ԵՄ-ին և ՆԱՏՕ-ին Վրաստանի հետագա ամբողջական ինտեգրման համար սահմանադրական մարմինների կողմից բոլոր հնարավոր միջոցների ընդունման անհրաժեշտությունը: Ընտրություններից մի քանի ամիս առաջ իշխող կուսակցությունը վերահաստատեց իր դիրքորոշումը՝ հայտարարելով, որ չի պատրաստվում այդ կետը հանել երկրի հիմնական օրենքից: Երկրորդ՝ հենց իշխող կուսակցության ղեկավարման օրոք՝ 2023 թվականի դեկտեմբերին Վրաստանը ստացավ ԵՄ-ին անդամակցելու պաշտոնական թեկնածուի կարգավիճակ։ Այս փաստերը թույլ չեն տալիս եզրակացնել, որ գործող իշխանությունը հակաեվրոպական է կամ ռուսամետ։
Կարդացեք նաև
Այս դրույթի դեմ հանդես են գալիս հետևյալ փաստարկները. առաջին հերթին 2023 թվականի մայիսին Ռուսաստանը Վրաստանի քաղաքացիների համար վերացրեց վիզային ռեժիմը, որը գործում էր 2000 թվականից, ինչպես նաև վերականգնեց ուղիղ ավիահաղորդակցությունը, որը դադարեցվել էր 2019 թվականին՝ Վրաստանի խորհրդարանում ռուս պատգամավորի հետ տեղի ունեցած միջադեպի ֆոնին և դրան հաջորդած բողոքի ցույցերի պատճառով։ Եթե երկրորդ հարցի շուրջ կարելի է ասել, որ հարաբերությունները «զրոյական են դարձել», ապա առաջին որոշումը կարելի է դիտարկել որպես առաջընթաց։ Երկրորդ՝ վրացական իշխանություններն ընդունել են մի շարք օրենքներ, որոնք հակասում են արևմտյան ընդհանուր վեկտորին և համընկնում են ռուսական պարադիգմի հետ։ Խոսքն «Օտարերկրյա ազդեցության թափանցիկության մասին» օրենքի (օտարերկրյա գործակալների մասին) և ԼԳԲՏ քարոզչության արգելքի մասին է։ Առաջին հարցն ավելի շատ ներքաղաքական հարթություն ունի, քան գլոբալ՝ ինչպես հաճախ է ներկայացվում։ Այն բանից հետո, երբ Վրաստանը պրագմատիկ ուղղություն որդեգրեց՝ չցանկանալով միանալ հակառուսական պատժամիջոցներին, Ուկրաինայի պատերազմի ֆոնին իշխանությունները սկսեցին ավելի ուժեղ ներքին ճնշում զգալ այն կազմակերպությունների կողմից, որոնք արտասահմանյան ֆինանսավորում են ստանում։ Երկրորդ հարցը վերաբերում է վրացական հասարակության պահպանողական կարգին և կրոնի, մասնավորապես՝ Վրաց ուղղափառ եկեղեցու հատուկ դերին։ Այլ կերպ ասած՝ այն ունի նաև ներքաղաքական հարթություն, այլ ոչ թե գլոբալ։ Իսկապես, երկու որոշումներն էլ համընկնում են Ռուսաստանում ընդունված նմանատիպ օրենքների հետ, ինչը դժգոհություն է առաջացնում վրացական հասարակության արևմտամետ հատվածի և արտաքին դիտորդների շրջանում։
Ընտրությունների նշանակությունը Ռուսաստանի համար
Երկկողմ հարաբերություններ. Ուկրաինայում պատերազմի մեկնարկից հետո Հարավային Կովկասում Արևմուտքի և Ռուսաստանի միջև դիմակայությունն ուժեղացել է։ Այս համատեքստում տարածաշրջանի նկատմամբ Մոսկվայի ընդհանուր մոտեցումը կապված է Արևմուտքի ներկայությունն ու ազդեցությունը նվազեցնելու իր ցանկության հետ։ Այդ պատճառով Ռուսաստանը Վրաստանում իշխող կուսակցության հաղթանակը դիտարկում է որպես հնարավորություն՝ եթե ոչ Բրյուսելի և Վաշինգտոնի դիրքերի թուլացման, ապա Թբիլիսիի և Մոսկվայի միջև հարաբերությունների կարգավորման քայլ։ Հիմնական խոչընդոտը մնում է Աբխազիայի և Հարավային Օսիայի հետ կապված հարցերը։ Ընտրություններում հաղթելու հաջորդ օրը վարչապետ Իրակլի Կոբախիձեն հայտարարել է, որ Վրաստանը չի ծրագրում վերականգնել դիվանագիտական հարաբերությունները Ռուսաստանի հետ «20 տոկոս տարածքների օկուպացիայի պատճառով»: Այս առումով գնդակը գտնվում է Մոսկվայի դաշտում, որը պետք է քայլ անի դեպի առաջ, եթե ձգտում է կարգավորել հարաբերությունները։ Միևնույն ժամանակ, Մոսկվայում հայտարարել են Վրաստանի, Աբխազիայի և Հարավային Օսիայի միջև հարաբերությունների կարգավորման հարցում իրենց շահագրգռվածության մասին:
Եթե իրավիճակին նայենք ոչ գծային տեսանկյունից, ապա կարելի է առանձնացնել այն գործոնները, որոնք արգելակում են Թբիլիսիի և Մոսկվայի միջև հարաբերությունների կարգավորման գործընթացը։ Նախ՝ Վրաստանի «մղումը» դեպի Ռուսաստան առաջացավ Բրյուսելի և Վաշինգտոնի կողմից ճնշման գործոնների ի հայտ գալուց հետո՝ Ուկրաինայում պատերազմի ֆոնին։ Այս իմաստով, 2025 թվականին Ուկրաինայում պատերազմի սառեցումը կարող է հանգեցնել Թբիլիսիի վրա ճնշման նվազմանն այն դեպքում, եթե Բրյուսելը կամ Վաշինգտոնը «հանգուցալուծում» գտնեն Մոսկվայի հետ։ Մի կողմից, դա թույլ կտա արագացնել Ռուսաստանի և Վրաստանի միջև հարաբերությունների կարգավորումը, քանի որ կթուլանա զսպող գործոնը։ Մյուս կողմից, ճնշման նվազումը կարող է հանգեցնել Վրաստանի արևմտյան հետագծի ուժեղացմանը, քանի որ Արևմուտքը կդադարի Վրաստանի արևմտամետ դիրքորոշումն ուղղակիորեն կապել հակառուսական քայլեր ձեռնարկելու անհրաժեշտության հետ: Սակայն, եթե Վրաստանի քաղաքականությունը ներառի եվրոպական, այլ ոչ թե եվրատլանտյան հետագիծը, ապա այդ սցենարը կարող է ընդունելի լինել Մոսկվայի համար։
Երկրորդ՝ ընտրություններից հետո իշխող կուսակցությունը չի թուլացրել իր դիրքերը երկրում, ինչը կարող է անդրադառնալ իր կոշտ բանակցային գծի վրա: Աբխազիայի և Հարավային Օսիայի նկատմամբ Վրաստանի անզիջում մոտեցումը հիմնված է Մոսկվայի, Սուխումի և Ցխինվալի կողմից միակողմանի զիջումների վրա։ Այս համատեքստում Ռուսաստանի համար դժվար կլինի մանևրել։ Իսկ Ռուսաստանի կողմից զիջումներից հրաժարվելը չի հանգեցնի ակնկալվող կարգավորմանը։ Ընդ որում, Մոսկվայի մոտ արդեն ձևավորվում է որոշակի «modus operandi» Հարավային Կովկասում, որը սահմանվում է հետևյալ կերպ. կարելի է զիջել դիրքերը «գետնի վրա», եթե դրանց պահպանման գինն ամբողջ երկրի հետ հարաբերությունների վատթարացում արժենա։ Առաջին օրինակն Ադրբեջանի կողմից հայ բնակչության էթնիկ զտումից հետո ռուս խաղաղապահների հեռացումն է Լեռնային Ղարաբաղից։ Մի կողմից, խաղաղապահ զորախմբի գտնվելու նպատակահարմարությունը վերացավ հայ բնակչության բացակայության պատճառով։ Մյուս կողմից, «գետնի վրա» ներկայության պահպանման համար պայքարը բացասաբար կազդեր Բաքվի և Մոսկվայի հարաբերությունների վրա, ինչի կապակցությամբ վերջինս ընտրեց տարածքները լքելու ուղին՝ Ադրբեջանի հետ հարաբերությունների հնարավոր բարելավման դիմաց։
Երկրորդ օրինակն արդեն կապված է Հայաստանի հետ։ Մոսկվան համաձայնում է այն իրավիճակին, երբ Երևանը ռուս սահմանապահներին խնդրում է լքել «Զվարթնոց» միջազգային օդանավակայանը, հայ-ադրբեջանական սահմանը և հայ-իրանական սահմանային անցակետը: Այս առաջարկին ընդդիմանալը կարող էր սրել Հայաստանի և Ռուսաստանի առանց այն էլ բարդ հարաբերությունները։
Աբխազիայի և Հարավային Օսիայի դեպքում այս մոտեցումն իրականացնելն, իհարկե, ավելի բարդ կլինի։ Օրակարգի երկու կարևոր հարցերն են ռազմաբազաները (Աբխազիայում 7-րդ ռազմաբազան և Հարավային Օսիայում 4-րդ ռազմաբազան) և հենց Աբխազիայի և Հարավային Օսիայի կարգավիճակը: Առաջին դեպքում իրավիճակը բարդանում է Աբխազիայում ռազմածովային բազա ստեղծելու պլաններով, ինչը Ռուսաստանի համար կարևոր նախագիծ է Սև ծովում դիրքերը պահպանելու համատեքստում։ Ընդ որում, շարունակում է ճգնաժամ նկատվել Ռուսաստանի և Աբխազիայի միջև հարաբերություններում (Մոսկվան դադարեցրել է սոցվճարները Աբխազիայում և սկսել է էլեկտրաէներգիա մատակարարել շուկայական գնով)։ Այնուամենայնիվ, ապագայում կարող է պարադոքսային իրավիճակ ստեղծվել, երբ օրակարգում կլինի Աբխազիայի և Հարավային Օսիայի հետ Վրաստանի հարաբերությունների կարգավորման գործընթացը՝ ինտեգրման հեռանկարով, ընդ որում՝ «գետնի վրա» իրավիճակը հասարակ մարդկանց համար ոչ մի կերպ չի փոխվի։ Դա կարող է նախադրյալներ ստեղծել երկու ուղղությունների՝ Վրաստան-Աբխազիայի և Վրաստան-Օսիայի Վրաստան-Ռուսաստանից տարանջատելու համար։
Տարածաշրջանային համատեքստ. Վրաստանում կայացած ընտրություններն ունեն նաև տարածաշրջանային համատեքստ։ Այլ կերպ ասած, Վրաստանի ներքին քաղաքական բալանսը և արտաքին քաղաքական հետագիծն ազդեցություն կունենան Հարավային Կովկասի իրավիճակի վրա։
Նախ, ընդդիմության պարտությունը և իշխող կուսակցության հաղթանակն առնվազն կարճաժամկետ հեռանկարում կդանդաղեցնեն Թբիլիսիի մերձեցումը ԵՄ-ի և ՆԱՏՕ-ի հետ։ Այդ իմաստով Հայաստանի համար բարդանում է աշխարհագրական կապը Եվրոպայի հետ, որն առ այսօր ապահովվում է Վրաստանի միջոցով։ Արևմուտքի համար Հայաստանի հասանելիությունը պահպանելու միակ տարբերակը կամ Վրաստանի հետ հարաբերությունների կարգավորումն է կամ հայ-թուրքական սահմանի բացումը։ Այս դասավորությունը կարող է վստահություն հաղորդել Մոսկվային Հայաստանի հետ հարաբերություններում, քանի որ ոչ արևմտամետ Վրաստանն այլևս չի կարող կապող օղակ ծառայել Երևանի և Բրյուսելի միջև։ Ուստի, հավանաբար, Ռուսաստանում կսպասեն Երևանի հետագա քայլերին դեպի Մոսկվա՝ հավասարակշռված արտաքին քաղաքական կուրս ցուցադրելու նպատակով։ Դա կարող է արտահայտվել առնվազն հայ պաշտոնյաների կողմից հնչող հակառուսական հռետորաբանության նվազմամբ։ Հակառակ դեպքում, եթե Երևանը մնա Արևմուտքի միակ գործընկերը տարածաշրջանում, նա կզգա արդեն ոչ միայն Մոսկվայի, այլև, հնարավոր է, Թբիլիսիի եւ Թեհրանի ճնշումը՝ ի լրումն Բաքվի և Անկարայի կողմից արդեն իսկ առկա ճնշումների։
Երկրորդ՝ վրացական արտաքին քաղաքական մոդելը կարող է գրավիչ թվալ Հայաստանի համար։ Մի կողմից՝ ԵՄ-ի հետ մերձեցման կուրսի պահպանում՝ առանց հարաբերությունների սրման։ Մյուս կողմից՝ Ռուսաստանի հետ հարաբերությունների կառուցողական ձևաչափի ստեղծում։ Մոսկվայի համար իրավիճակի զարգացման այս սցենարը կարելի է դրական համարել, քանի որ այդ իմաստով Հայաստանի և Արևմուտքի հարաբերություններն ուղղված չեն լինելու Մոսկվայի դեմ։
Վրաստանի ընտրությունները մի կողմից պահպանեցին Ռուսաստանի հետ հարաբերությունների կարգավորման հնարավորությունների պատուհանը, մյուս կողմից՝ այդ պատուհանն ավելի ամուր դարձրեցին, որը հեշտությամբ չի կարող բացվել։ Ընդ որում, ընտրությունների արդյունքների տարածաշրջանային ազդեցությունը կարող է դրական լինել Մոսկվայի համար, քանի որ կարող է ազդեցություն ունենալ Հայաստանի արտաքին քաղաքական կուրսի ճշգրտման վրա։
Սերգեյ ՄԵԼՔՈՆՅԱՆ,
պ.գ.թ., գիտաշխատող, ԱՊՐԻ Արմենիա
