Ուսումնասիրել ենք կազմակերպչական ձևերի փոփոխությունը Հայաստանում, որի արդյունքում բացահայտել ենք երկու հետաքրքիր պատմություն տնտեսական ակտիվության և թավշյա իրարանցման մասին։
Մեր հետազոտությունը բաժանված է երկու մասի.
Հայաստանի գործարար աշխարհի վիճակը. Վերջին շրջանի բիզնեսների գրանցման միտումների դիտարկում, որը ցույց է տալիս երկրի տնտեսական առողջությունը և ձեռնարկատիրական ակտիվությունը
Թավշյա իրարանցում․ ՀԿ-ների և լրատվամիջոցների աճի ուսումնասիրություն 2018 թվականի Թավշյա հեղափոխությունից առաջ, որը պատկերացում է տալիս քաղաքական փոփոխությունների հասարակական հիմքերի մասին։
Կարդացեք նաև
Մաս 1. Կազմակերպչական ակտիվության անկում
Հայաստանի կազմակերպչական դաշտն արտացոլում է երկրի տնտեսական վիճակը։ Կազմակերպությունների գրանցման քանակը ներկայացնում է յուրահատուկ տնտեսական ջերմաչափ, որն արտացոլում է գործարարների կողմից տնտեսության գրավչությունը։
Գծապատկեր 1.
Բիզնես միջավայրի աճը
2022 թվականը նշանակալի աճի տարի էր Հայաստանի բիզնես ոլորտի համար։ Շուկա մտան բազմաթիվ նոր ընկերություններ՝ գրանցվեց 28,000 անհատ ձեռնարկատեր և 11,700 ՍՊԸ։ Ի՞նչն էր պատճառը այս աճի։ Սա հիմնականում պայմանավորված էր 2022 թվականին գրանցված Ռուսաստանից դուրս եկած կապիտալի և աշխատուժի զգալի արտահոսքով, որը ժամանակավորապես Հայաստանը դարձրեց նոր բիզնես ակտիվության կենտրոն (կարդացեք ավելին՝ Կապիտալի ներհոսքից մինչև արտահոսք. Հայաստանի տնտեսական հրաշքի ներքին խոհանոցը)
Գծապատկեր 2.
2024 թվականի անկումը
2024 թվականին տեսնում ենք զգալի փոփոխություն։ Համեմատած անցած տարվա հետ՝ առաջին ութ ամիսներին ավելի քիչ նոր բիզնեսներ են ձևավորվել։ Անհատ ձեռնարկատերերի թիվը նվազել է 6.2%-ով նախորդ տարվա համեմատ, իսկ ՍՊԸ-ների գրանցումները՝ 23.4%-ով։ Ընդհանուր առմամբ ներկա ժամանակաշրջանում, համեմատած նախորդ տարվա հետ, կազմակերպական ձևերի քանակը կրճատվել է 11.3%-ով։ Սա խոսում է Հայաստանում ընդհանուր ներդրումային դաշտի գրավչության պակասելու մասին, քանզի ներկա տնտեսական իրավիճակում գործարարների մոտ կազմակերպություն ստեղծելու ցանկությունը նվազել է։ Սա կարող է նաև հանգեցնել հետագա հարկային մուտքերի կրճատման (Կարդացեք ավելին՝ Հայաստանը հարկում է ժամանակը․ Խաղ տնտեսական աճի հետ)
Լայն պատկերը
Ավելի երկար ժամանակահատված դիտարկելով (գծապատկեր 2)՝ տեսնում ենք օրինաչափություն։ 2019-ից 2022 թվականներին Հայաստանում կանոնավոր կերպով գրանցվում էր տարեկան մոտ 27,000 նոր կազմակերպություն։ 2022-ի աճն առանձնանում է որպես անսովոր երևույթ։ Այժմ, երբ տեսնում ենք վերադարձ ավելի ցածր թվերի, հարց է առաջանում. սա տնտեսական անկման նշա՞ն է, թե՞ պարզապես վերադարձ երկարաժամկետ միջին ցուցանիշին, որի պարագայում 2022 թվականի աճն ուներ պարզապես կարճաժամկետ էկզոգեն ազդեցություն։
Բիզնեսների գրանցման այս փոփոխությունները պատմում են ավելին, քան պարզապես թվերը։ Դրանք ցույց են տալիս, թե որքան վստահ են զգում ներդրողները, քանի տնտեսական հնարավորություններ կան, և ինչ ռիսկերի են պատրաստ գնալ Հայաստանի ձեռներեցները։ Վերջին դանդաղումը կարող է նշանակել, որ բիզնեսի սեփականատերերն ավելի զգույշ են դարձել, հավանաբար ավելի լայն տնտեսական անորոշությունների պատճառով։
Գծապատկեր 3.
Երրորդ գծապատկերը ցույց է տալիս կազմակերպչաիրավական ձևերի գրանցման ամսական կտրվածքը, այստեղ ուշագրավն այն է, որ 2017 թվականի դեկտեմբերին ավելի շատ հասարակական կազմակերպություն (ՀԿ) է գրանցվել, քան ՍՊԸ: Այս ամիսը միակն է ժամանակային շարքի մեջ, երբ գրանցված ՀԿ-ների քանակությունը գերազանցել է ամսվա կտրվածքով գրանցված ՍՊԸ-ների քանակությունը։ Այս ամիս գրանցվել է 512 ՀԿ և 284 ՍՊԸ. գրեթե 2 անգամ ավելի շատ ՀԿ է գրանցվել, քան ՍՊԸ։
Հետևելով այս միտումներին՝ կարևոր հարցեր են առաջանում. ի՞նչը կխրախուսի ավելի շատ նոր բիզնեսների ստեղծումը, ինչպես տեսանք 2022-ին։ Ինչպե՞ս կարող է Հայաստանը ստեղծել բարենպաստ միջավայր բիզնեսի աճի համար։ Եվ հետաքրքիր է՝ ինչպե՞ս են այս բիզնես միտումները կապվում Հայաստանում տեղի ունեցած ավելի մեծ սոցիալական և քաղաքական փոփոխությունների հետ։
Սա մեզ տանում է դեպի մեր հաջորդ բաժինը՝ հայացք, թե ինչպես կազմակերպությունների աճի մեկ այլ տեսակ կարող էր նախապատրաստել Հայաստանի Թավշյա հեղափոխությունը։
Մաս 2. Նախահեղափոխական թավշյա իրարանցում
2018 թվականի Թավշյա հեղափոխությունը Հայաստանի նորագույն պատմության կարևորագույն իրադարձություններից մեկն է: Սակայն, ինչպես ցույց են տալիս պաշտոնական տվյալները, որոնք արծարծված են այս վերլուծության մեջ, այս քաղաքական փոփոխության հիմքերը սկսել էին ձևավորվել դեռևս նախորդ տարում: 2017 թվականին Հայաստանում տեղի ունեցավ քաղաքացիական հասարակության կազմակերպությունների աննախադեպ աճ, որը կարելի է անվանել «թավշյա իրարանցում»:
Գծապատկեր 4.
Ինչպես երևում է գծապատկեր 4-ից, 2017 թվականին Հայաստանում գրանցվեց 1029 հասարակական կազմակերպություն (ՀԿ)՝ չորս անգամ ավելի, քան 2016-ին, և ավելի քան կրկնակի 2018-2023 թվականների միջին ցուցանիշից: Եվ դա դեռ ամենը չէ. այս ՀԿ-ների կեսը՝ 512-ը, գրանցվել է ընդամենը մեկ ամսում՝ 2017 թվականի դեկտեմբերին: Սա ոչ միայն գերազանցում է մյուս տարիների ցուցանիշները, այլև հարցեր է առաջացնում՝ ի՞նչ էր կատարվում այդ ժամանակ:
Բայց ՀԿ-ները միակը չէին: Հիմնադրամների թիվը նույնպես թռիչքային աճ արձանագրեց. 2017-ին գրանցվեց 175 հիմնադրամ, հիմնականում օգոստոսից հոկտեմբեր ընկած ժամանակահատվածում՝ 50%-ով ավելի, քան նախորդ տարիներին:
Գծապատկեր 5.
Գծապատկեր 5-ը բացահայտում է էլ ավելի հետաքրքիր պատկեր. 2017 թվականին գրանցվեց 112 նոր լրատվամիջոց (ԶԼՄ), մինչդեռ մյուս տարիներին այս ցուցանիշը գրեթե զրոյական էր: Կարծես թե հանկարծակի բոլորը որոշել էին իրենց ձայնը լսելի դարձնել:
Քաղաքական կուսակցությունների գրանցման առումով ուշագրավ է 2021 թվականը, երբ գրանցվել է 34 նոր կուսակցություն՝ հաջորդելով Արցախյան 44-օրյա պատերազմին:
Այս ամենը բազմաթիվ հարցեր է առաջացնում: Ինչո՞ւ հենց 2017-ին: Ինչո՞ւ այսքան շատ նոր կազմակերպություններ: Արդյո՞ք սա պատահականություն էր, թե՞ նախապատրաստություն գալիք փոփոխություններին:
Պատմությունը ցույց է տալիս, որ նման «իրարանցումները» հաճախ նախորդում են մեծ քաղաքական փոփոխություններին: Հիշենք թեկուզ Վրաստանի 2003 թվականի «Վարդերի հեղափոխությունը»: Այնտեղ էլ քաղաքացիական հասարակությունն ու անկախ լրատվամիջոցները վճռորոշ դեր խաղացին:
Վրաստանի դեպքում հատկապես աչքի ընկավ «Ռուստավի-2» հեռուստաընկերությունը: Այն ոչ միայն լուսաբանում էր իրադարձությունները, այլև դարձավ ընդդիմության ձայնափողը: Նախկին նախագահ Սաակաշվիլին նույնիսկ հայտարարել է. «Փողոց դուրս եկած ուսանողների մեծ մասին հենց Ռուստավին էր դուրս բերել»:
Հետաքրքիր է, որ «Ռուստավի-2»-ը և մի շարք այլ անկախ լրատվամիջոցներ ձևավորվել և զարգացել էին արևմտյան, հատկապես ամերիկյան օժանդակության շնորհիվ: ԱՄՆ Միջազգային զարգացման գործակալությունը (USAID) և մի շարք այլ կազմակերպություններ տարիներ շարունակ աջակցել էին Վրաստանում անկախ լրատվամիջոցների կայացմանը: Սաակաշվիլին նույնիսկ հայտարարել է. «Ամերիկացիները մեզ ամենաշատն օգնեցին՝ աջակցելով վրացական անկախ մեդիային: Դա ավելի հզոր էր, քան 5000 ծովային հետևակայինը» (Anable, 2006):
Այս ամենը հարցեր է առաջացնում Հայաստանի 2017 թվականի «թավշյա իրարանցման» վերաբերյալ: Արդյո՞ք նմանատիպ արտաքին աջակցություն կար նաև այստեղ: Եվ եթե այո, ապա ինչպե՞ս դա ազդեց հետագա իրադարձությունների վրա:
Անկասկած, քաղաքացիական հասարակության ակտիվացումը կարող է լինել ժողովրդավարական փոփոխությունների շարժիչ ուժը: Սակայն միաժամանակ այն կարող է առաջացնել մտահոգություններ արտաքին ուժերի հնարավոր ազդեցության վերաբերյալ:2017 թվականի «թավշյա իրարանցումը» Հայաստանում ցույց տվեց, որ քաղաքական փոփոխությունները հաճախ սկսվում են հենց քաղաքացիական հասարակության մակարդակում: Սա մեկ անգամ ևս ընդգծում է ՀԿ-ների և ԶԼՄ-ների կարևոր դերը ժողովրդավարական գործընթացներում և հասարակական կարծիք ստեղծելու մեջ: Միևնույն ժամանակ, այն հարցեր է առաջացնում այդ գործընթացների վրա արտաքին ազդեցության սահմանների և ուժի վերաբերյալ:
Աղասի Թավադյան
tvyal.com հարթակ
