Սեպտեմբերի 26-ին Սահմանադրական դատարանը որոշեց, որ 2024 թվականի օգոստոսի 30-ին ստորագրված «Հայաստանի Հանրապետության և Ադրբեջանի Հանրապետության միջև պետական սահմանի սահմանազատման և սահմանային անվտանգության հարցերով հանձնաժողովի ու Ադրբեջանի Հանրապետության և Հայաստանի Հանրապետության միջև պետական սահմանի սահմանազատման պետական հանձնաժողովի համատեղ գործունեության մասին» կանոնակարգում ամրագրված պարտավորությունները համապատասխանում են Սահմանադրությանը:
ՍԴ-ն հրապարակել է դատավորներ Վահե Գրիգորյանի և Դավիթ Խաչատուրյանի համատեղ հատուկ կարծիքը սահմանազատման հանձնաժողովների կանոնակարգի վերաբերյալ:
Այս կարծիքում մասնավորապես ասված է. «22. Սահմանադրության նախագծի մշակման ողջ գործընթացը, որը գերակշռաբար եղել է քաղաքական գործընթաց՝ իրականացված քաղաքական մարմնի նախաձեռնությամբ (Գերագույն խորհուրդը) դրա կողմից ստեղծված քաղաքական ենթամարմնի (Սահմանադրական հանձնաժողովը) կողմից, լի է ներքաղաքական տիրույթում առկա կարծիքների և քաղաքական ուժերի ու անհատ քաղաքական գործիչների և հանձնաժողովում ներգրավված իրավաբան մասնագետների հակասական և տրամագծորեն հակադիր դիրքորոշումների միջև լայն համախոհություն (կոնսենսուս) գտնելու միջոցով ընդհանրական նախագիծ ներկայացնելու քաղաքական լուծում ենթադրող ենթալուծումների շարքով։
23.Անհաշտ հակադիր դիրքորոշումների շրջանակում համախոհաբար քվեարկված և ընդունված նախագծի կամ դրա առանձին դրույթների ընդունման հարցում անորոշությունների ընդարձակ շարքի առկայությունից զատ՝ վերը նշված փաստագրական նյութերի ուսումնասիրությունն առաջին հերթին վկայում է հստակ ու որոշակի հետևյալ իրողությունների արձանագրումը՝ թե՛ Սահմանադրական հանձնաժողովում և թե՛ Գերագույն խորհրդում տեղի ունեցած քաղաքական գործընթացներում.
Կարդացեք նաև
ա) Սահմանադրության նախաբանում Հռչակագրի հիշատակման հարցը Հանձնաժողովի օրակարգ է մտել բացառապես մեկ հանգամանքի Սահմանադրությունում հիշատակման կամ ամրագրման խնդրի առնչությամբ՝ «Հայ դատի» (ըստ Սահմանադրական հանձնաժողովում ընդունված ընդհանրական բնորոշման, որը, սակայն, դրանից դուրս մանրամասների խիստ սակավ բովանդակություն է փոխանցում) հարցի առնչությամբ։ Արձանագրված չէ որևէ հիշատակում այս խնդրից դուրս որևէ այլ հարցի կամ նպատակի կապակցությամբ Հռչակագրի հիշատակման կամ դրանում նախատեսված որևէ սկզբունքի կամ նպատակի ամրագրման հարցի շուրջ նույնիսկ քննարկում, ներառյալ՝ «Հայկական ԽՍՀ-ի և Լեռնային Ղարաբաղի վերամիավորման» մասին Հայկական ԽՍՀ Գերագույն Խորհրդի և Լեռնային Ղարաբաղի Ազգային Խորհրդի 1989 թվականի դեկտեմբերի 1-ի Նո. 1650-11 որոշման.
բ) Նույնիսկ «Հայ դատի» վերաբերյալ դրույթի ամրագրման մասով Սահմանադրական հանձնաժողովում հստակորեն գերակշռել է այն Սահմանադրության մեջ (ո՛չ նախաբանում և ո՛չ էլ որևէ այլ դրույթում) չնախատեսելու դիրքորոշումը, որի առարկայացումը եղել է Սահմանադրության ամբողջ տեքստում նման ամրագրման իսպառ բացակայությունը 1990 թվականից մինչև 1994 թվականի հոկտեմբերի 8-ը, իսկ դրանից հետո նաև՝ Գերագույն խորհրդին ներկայացված նախագծի տեքստում «Հայ դատի» վերաբերյալ դրույթի ամրագրումից խուսափելու նպատակով Հռչակագրի հիշատակումը.
գ) Սահմանադրության նախաբանում Հռչակագրի հիշատակումը կատարվել է ոչ թե այն նպատակով, որ Հանձնաժողովում եղել է համախոհություն «Հայ դատի» խնդրի Սահմանադրությունում ամրագրելու շուրջ, այլ հետապնդել է նման ամրագրումից խուսափելու համար՝ Հռչակագրի հիշատակմամբ տրամագծորեն հակադիր և անհաշտ դիրքորոշումների միջև փոխզիջումային տարբերակի բացակայության բերումով անորոշության արձանագրմամբ Սահմանադրության նախագծի մշակման արդեն իսկ 4 տարի տևած աշխատանքների վերջնարդյունքը՝ Սահմանադրության նախագծի վերջնամշակումը Սահմանադրական հանձնաժողովի կողմից և դրա հավանության համար որակյալ մեծամասնության ապահովումը Գերագույն խորհրդում չվտանգելու նպատակ։
24.Հարկ է նաև ուշադրություն դարձնել 1995 թվականի Սահմանադրության մշակման գործընթացում Հռչակագրի՝ Սահմանադրության բովանդակության վրա ունեցած ազդեցության վերաբերյալ թե՛ նախագծի վրա աշխատանքներ իրականացրած հանձնաժողովի, թե՛ նախագիծը հաստատած և համաժողովրդական քվեարկության դրած Գերագույն խորհրդի հարցին։ Մասնավորապես՝ Սահմանադրական դատարանի կողմից պահանջված և ուսումնասիրված մի քանի հազար էջ պաշտոնական արխիվային փաստաթղթերը, որոնք վերաբերում են 1995 թվականի Սահմանադրության նախագծի մշակման պատմությանը, ինչպես նաև նախագծի բովանդակության քննարկմանն առնչվող Գերագույն խորհրդի նիստերի արձանագրություններն ու սղագրություններն ուղղակիորեն վկայում են, որ Հռչակագրի բոլոր այն դրույթների սահմանադրականացումը, որոնք նախատեսված չեն եղել Սահմանադրությամբ, հանդիպել են ծանրակշիռ հակազդեցության հենց Սահմանադրական հանձնաժողովում, որտեղ Հռչակագրի կարգավորումների Սահմանադրության ծավալ ներմուծման, դրանց ունեցած իրավական ուժի և դրանց՝ Սահմանադրության անփոփոխ դրույթներ լինելու հարցերում հստակություն մտցնելու հարցին որոշակիություն հաղորդելուց խուսափելն ինքնին ընտրված մարտավարություն էր՝ առավել գերակա՝ Սահմանադրություն ունենալու խնդրի անլուծելիությունից խուսափելու և Սահմանադրության ընդունման գործընթացը քաղաքական փակուղուց դուրս բերելու համար։
25.Նման լուծումը, որքան էլ այն թույլատրելի, իսկ այլընտրանքի բացակայության դեպքում՝ երբեմն անհրաժեշտաբար կիրառվող մոտեցում է քաղաքական մարմինների կողմից քաղաքական հարցերի լուծման համար, այնուամենայնիվ չի տվել այն հարցի հստակ և Սահմանադրության անփոփոխ դրույթների ուղղակիությանն արժանի պատասխանը, թե արդյոք Հռչակագրի համապատասխան դրույթները Սահմանադրության մաս են, թե՞ ոչ։ Այլ խոսքով՝ արդյոք Սահմանադրությունից բացի կա մեկ այլ՝ Սահմանադրության իրավական ուժ ունեցող, եթե ոչ վերսահմանադրական (եթե հաշվի առնենք, որ քննարկվում է դրա՝ Սահմանադրության նախաբանի, այսինքն՝ անփոփոխ դրույթի մաս հանդիսանալու հարցը) ակտ։
26.Հետևաբար՝ Սահմանադրական հանձնաժողով չուներ այս պարզ իրավական հարցի իրավական լուծման հստակ, որոշակի և անորոշություններից զերծ պատասխանը։
Նախագծի քննարկումը Գերագույն խորհրդում 1995 թվականի մայիսին
27.Փաստարկը, որը բերվել էր՝ ի հիմնավորումն այն մոտեցման, որ Հռչակագրի դրույթները՝ Սահմանադրության նախաբանում Հռչակագրի հիշատակման ուժով, Սահմանադրության նախաբանի մաս են կազմում, արձանագրվել է Սահմանադրական հանձնաժողովի ներկայացուցիչ Վ. Նազարյանի՝ Գերագույն խորհրդում տրված բացատրություններում (տես՝ սույն որոշման 14-15-րդ կետերը)։ Այս բացատրությունը, ինքնին, չունենալով որևէ պատճառաբանական հիմնավորում, ունի դրան խիստ վերապահումով մոտենալու հետևյալ նկատառումները.
28.Նախ՝ այս փաստարկը երբևէ ոչ քննության առարկա է դարձել Սահմանադրական հանձնաժողովում, ոչ էլ առհասարակ հիշատակվել է։ Նման պարագայում առհասարակ պարզ չէ, թե արդյո՞ք սա Վ. Նազարյանի կողմից Սահմանադրական հանձնաժողովը ներկայացնելու՝ իրեն վերապահված լիազորության շրջանակում վերագրելի է իր անձնական մոտեցումներին, թե՞ Սահմանադրական հանձնաժողում կոմպրոմիսի գին հանդիսացող անորոշությունը ցրելու հարցում համոզչական հնարք էր (տե՛ս այս պնդման բովանդակային անդրադարձը ներքևում)։
29.Երկրորդ՝ Վ. Նազարյանի բացատրությունն առհասարակ անպատասխան է թողնում այն հարցը, թե «Հայ դատի» խնդիրը Սահմանադրությունում ամրագրելուն վճռականորեն դեմ արտահայտված Սահմանադրական հանձնաժողովի անդամների դիրքորոշումների հետ որքանով էր համատեղելի Հռչակագրի դրույթի միջոցով «Հայ դատին» առնչվող (ենթադրաբար՝ Հռչակագրի 11-րդ կետ) դրույթի սահմանադրականացման իր կողմից ներկայացվող բացատրությունը։ Հիշեցնենք, որ շուրջ 4 տարի տևած մանրամասն քննարկումներում նույնաբովանդակ որևէ դրույթի Սահմանադրությամբ ամրագրելուն արմատապես ընդդիմացող Սահմանադրական հանձնաժողովի անդամների հիմնավորումները չէին վերաբերում այսպիսի դրույթի ամրագրման ոճական կամ ձևական կողմին, այլ բացառապես դրա բովանդակային կողմին։ Այլ խոսքով՝ նրանց մոտեցումն այն չէր, որ նման դրույթ չնախատեսվի Սահմանադրության տեքստում, սակայն չբացառվի այդպիսի դրույթի գոյությունը Սահմանադրության բովանդակային ծավալում՝ մեկ այլ ակտին (Հռչակագրին) հղման միջոցով։ Նրանք արմատապես ընդդիմանում էին առհասարակ Սահմանադրության բովանդակային ծավալում որեւէ նման դրույթի առկայությանը (Տե՛ս, մասնավորապես, Հռչակագրի հիշատակմանը կողմ քվեարկած Սահմանադրական հանձնաժողովի անդամներից համանախագահներ Լ. Տեր-Պետրոսյանի և Բ. Արարքցյանի, անդամներ Է. Եգորյանի, Է. Սողոմոնյանի, Մ. Խաչատրյանի, Ի. Մուրադյանի՝ արձանագրված դիրքորոշումները (Սահմանադրական հանձնաժողովի 1994 թվականի հոկտեմբերի 8-ի նիստի թիվ 70 արձանագրություն, էջեր 4-12)։)։ Ավելին, Վ. Նազարյանն ինքը, «Հայ դատի» խնդրի ամրագրումն ուղղակիորեն չէր համարում էական և կոչ էր անում փորձել գտնել այնպիսի ձևակերպում, որպեսզի հնարավոր լիներ խուսափել խնդրի անլուծելիությունից բխող խոչընդոտներից (Նույն տեղում։)։
30.Երրորդ՝ ամբողջ հակադրվածությունը «Հայ դատի» հարցի շուրջ ծավալվելուն հանդերձ այն ոչ մի կերպ չէր վերաբերել Հռչակագրի որևէ այլ «հիմնարար սկզբունք» կամ «համազգային նպատակ» նախատեսող դրույթին։ Մինչդեռ Վ. Նազարյանի կողմից ներկայացված բացատրությունը խորը հակասականություն ուներ նաև այս հարցում։ Եթե, ինչպես ինքն էր պնդում, Հռչակագրին հղումը Սահմանադրական հանձնաժողովի կողմից ներկայացված նախագծում կոչված էր լուծելու այս մեկ և բացառապես միակ դիրքորոշումների բախման կիզակետ դարձած հարցը («Հայ դատի»), ապա որքանո՞վ էր առհասարակ իր՝ Գերագույն խորհրդում տրված բացատրություններում Հռչակագրի՝ «Հայաստանի անկախության հռչակագիրը, դարձնել, դարձնել մեր Սահմանադրության բաղադրամասը, որպեսզի էդ հարցի լուծումը ստանա», բացատրությունը համատեղելի այն մոտեցման հետ, որ քննարկման առարկա էր եղել բացառապես «Հայ դատին» առնչվող հարցը, մինչդեռ Սահմանադրության նախաբանում ամրագրված դրույթն առհասարակ պարունակում էր «հիմնարար սկզբունքներ» և «համազգային նպատակներ» եզրերը (նույնիսկ անտեսելով Վ. Նազարյանի այն պնդման ակնհայտ հակասականությունը, որ ինքնին Հռչակագիրը, այլ ոչ դրա որոշ դրույթներ, պետք է դառնար «Սահմանադրության բաղադրամաս»)։
31.Այսինքն՝ Սահմանադրական հանձնաժողովի կողմից բացառապես «Հայ դատի» խնդիրը ամրագրելու հարցում անհաշտ դիրքորոշումների հաշտեցման անհնարինությունից բխած անորոշությունը ոչ միայն պակասել, այլև բազմապատկվել էր հաջորդ ատյանում տեղի ունեցած քննարկումներում՝ Սահմանադրական հանձնաժողովի ներկայացրած նախագիծը պաշտպանող Վ. Նազարյանի բացատրություններում և Սահմանադրական հանձնաժողովի՝ արձանագրված քննարկումներում եղած բովանդակային հակասությունների, և հենց իր՝ Վ. Նազարյանի Սահմանադրական հանձնաժողովում և Գերագույն խորհրդում արտահայտած դիրքորոշումների խորը բովանդակային հակասություններով»:
Որպես ամփոփում՝ հատուկ կարծիքի հեղինակները հիշեցնում են. «Սահմանադրությունը չի ընդունվել ո՛չ Սահմանադրական հանձնաժողովի, ո՛չ էլ Գերագույն խորհրդի կողմից։ Այս մարմիններում քաղաքական գործընթացների միջոցով Սահմանադրության նախագծի տեքստի տեխնիկական աշխատանքի հետևում թաքնված հակադիր դիրքորոշումների հաշտեցման քաղաքական լուծումները չեն կարող Սահմանադրական դատարանի որևէ դատավորի համար ուղղորդիչ, եթե առհասարակ՝ որևէ կարևորություն պարունակել Սահմանադրության դրույթների մեկնաբանման հարցում։ Սահմանադրական դատարանի դատավորը չի կարող, քաղաքական ուժերի կամ դրանց ներկայացուցիչների կամ նախագծման աշխատանքներում ներգրավված անհատ իրավաբանների կամ իրավաբանական ծառայություններ մատուցող ստորաբաժանումների նպատակներին, քաղաքական մարմինների մտայնություններին, իրավունքի դպրոցների նախընտրություններին, քաղաքական ծրագրերին և նպատակներին նախընտրություն և գնահատական տալով, առաջնորդվել բոլորովին այլ՝ իր իշխանազորությամբ այս ողջ համախմբի նկատմամբ գերակա դիրք ունեցող Սահմանադրի կամքը բացահայտելու հարցում։
43.Ի վերջո, սահմանափակելով մեր հատուկ կարծիքը, չենք կարող բավարար չափով երախտապարտ լինել ՍԴՈ-1749 որոշմամբ Սահմանադրության և Հռչակագրի հարաբերակցության առնչությամբ համախոհություն արտահայտած մեր այն դատավոր գործընկերներին՝ համախոհության համար, որոնք`
ա) բացառել են Հայաստանի Հանրապետության ինքնիշխան Սահմանադրի իրավազորության շրջանակը սահմանափակելու իրավական հնարավորությունը՝ վերջինիս կամաարտահայտության բացակայության պայմաններում, Սահմանադրության անփոփոխ դրույթների (նախաբանում՝ սկզբունքների և նպատակների) ցանկը Սահմանադրական դատարանի հայեցողությամբ ավելացնելու միջոցով, և
բ) արդյունքում՝ արմատապես մերժել են Սահմանադրության գերակայության ապահովման միջոցով Սահմանադրի կամքի գերակայության իրենց առաքելությունը ձևախեղելու՝ Սահմանադրին Սահմանադրական դատարանի կամքը թելադրելու հետևանքը.
գ) ընդգծված հարգանքով պաշտպանել են Սահմանադրության բովանդակային ծավալում որևէ՝ «հայոց պետականության հիմնարար սկզբունքի կամ համազգային նպատակի» ընտրության հարցի՝ Հայաստանի Հանրապետության ժողովրդի լուծման բացառիկ իրավազորության սահմանները»:
