Սկիզբը՝ թիվ 154-ում
Գիտական աստիճաններ
Ինչպես հայտնի է, անգլո-սաքսոնական երկրներում կա միայն մեկ գիտական աստիճան՝ դոկտոր (PhD), որը համապատասխանում է մեր գիտությունների թեկնածուին, եւ չկա մեր գիտությունների դոկտորի նման գիտական աստիճան։ Մայրցամաքային Եվրոպայի երկրների մեծ մասում կա երկու աստիճան՝ դոկտոր (համապատասխանում է մեր թեկնածուին) եւ հաբիլիտացված դոկտոր (մեր գիտությունների դոկտորին համապատասխան): Դա երկաստիճան «մայրցամաքային» (գերմանական) համակարգն էր, որը ժամանակին փոխառել էր Ռուսաստանը, ապա ժառանգել ԽՍՀՄ-ին, իսկ հետո այն անցավ նաեւ հետխորհրդային երկրներին։ Վրաստանում որոշվել է հրաժարվել ավանդական երկաստիճան համակարգից եւ անցնել անգլո-սաքսոնական միաստիճանի համակարգին։ Նախկին թեկնածուներին եւ դոկտորներին հավասարեցրին միմյանց եւ սկսեցին բոլորին կոչել դոկտորներ: Միաժամանակ վերացվեց Բարձրագույն որակավորման հանձնաժողովը եւ դոկտորի աստիճան շնորհելու իրավունքը փոխանցվեց բուհերին՝ կրկին արեւմտյան մոդելով։ Վրաստանում, սակայն, ինչպես Հայաստանում, կան բազմաթիվ բուհեր, որոնց գիտական մակարդակը, մեղմ ասած, բարձր չէ, եւ այս բուհերը, ինչպես եւ մյուսները, ստացել են գիտական աստիճաններ շնորհելու իրավունք։ Շատ արագ Վրաստանում գիտական աստիճանն ամբողջովին արժեզրկվեց։ Վրացի գիտնականները, խոսելով իրենց գործընկերների գիտական աստիճանների մասին, այժմ անպայման նշում են, թե երբ եւ որ համալսարանից է այն ստացել։ Արդյունքում, Վրաստանում հիմա, ըստ էության, միայն մագիստրոսի դիպլոմը որոշակի արժեք ունի։ Դոկտորի աստիճանը միայն ձեւականորեն է պահպանում նման նշանակությունը. այն ամբողջությամբ վարկաբեկված է։ Այս բարեփոխման միակ նպատակն էր ընդօրինակել ամերիկյան փորձը, սակայն արդյունքը եղավ գոյություն ունեցող, թեկուզ թերի, որակավորման համակարգի իսպառ ոչնչացումը։
Այս առումով պետք է ընդգծել Բարձրագույն որակավորման հանձնաժողովների դերը։ Եվրոպական երկրներում այս ինստիտուտի ամբողջական անալոգիան գոյություն չունի։ Այնուամենայնիվ, Ֆրանսիան ունի Ազգային համալսարանական խորհուրդ, որի անդամները մասամբ ընտրվում են համալսարանի դասախոսների կողմից, մասամբ՝ նշանակվում են կրթության նախարարի կողմից: Ֆրանսիայում, ինչպես եվրոպական այլ երկրներում, ակադեմիական/գիտական աստիճանը պայման է բուհի մշտական պաշտոնների մրցույթին մասնակցելու համար: Համալսարանի խորհուրդը վերանայում է այս մրցույթին մասնակցել ցանկացողների արդեն պաշտպանված ատենախոսությունները եւ հավանության դեպքում միայն նրանց թույլատրում է մասնակցել մրցույթին: Այս լրացուցիչ զտիչը օգնում է ապահովել համալսարանական դասավանդման ավելի բարձր մակարդակ: Մեզ նման երկրների պարագայում BAK/ԲՈԿ պետք է կատարի անորակ ատենախոսությունները զտող ֆիլտրի դեր։ Մեկ այլ բան է, որ այս ֆիլտրն անարդյունավետ չէր գործում, բայց նման ֆիլտրն ավելի լավ է, քան ընդհանրապես զտիչ չունենալը: Հայաստանում վերջերս ԲՈԿ-ի լիազորությունները փոխանցվել են Բարձրագույն կրթության եւ գիտության կոմիտեին, որը դեռեւս վերջնական կազմավորման փուլում է եւ ողջ ծավալով չի կարողանում իրականացնել նախկին ԲՈՀ-ի գործառույթները:
Կարդացեք նաև
Վճարովի բարձրագույն կրթություն
Անգլո-սաքսոնական երկրներում, որտեղ համալսարանները մասնավոր են, կրթությունը, բնականաբար, վճարովի է։ Մայրցամաքային Եվրոպայի երկրներում բարձրագույն կրթությունն անվճար է (վարչական ծախսերի համար վճարվում է որոշակի գումար): Վրաստանում, ինչպես հայտնի է, գործում է միջանկյալ համակարգ՝ որոշ ուսանողների ընդունում են անվճար տեղերի համար, ոմանց՝ վճարովի: Այս համակարգը, որքան կարելի է հասկանալ, ներդրվել է բացառապես հարկաբյուջետային նկատառումներով՝ կրճատել բուհերի պահպանման պետական ծախսերը՝ այդ ծախսերի մի մասը թողնելով համալսարաններին։ Վրաստանում, ամերիկյան ուղղվածություն ունեցող փոփոխությունների ընդհանուր ռազմավարության համաձայն, ի սկզբանե ներդրվել էր ամբողջությամբ վճարովի բարձրագույն կրթություն։
Թբիլիսիի համալսարանի բակալավրի կրթական ծրագրի տարեկան ուսման վարձը մոտավորապես համապատասխանում է չորս միջին ամսական աշխատավարձին, իսկ մագիստրատուրայի համար այն նույնիսկ ավելի բարձր է: Նման համակարգի թե՛ թերությունները, թե՛ առավելություններն ակնհայտ են։ Թերություն է, առաջին հերթին, սոցիալական բաղադրիչը. աղքատ ընտանիքների (ներառյալ միջին խավի, այդ թվում՝ մտավորականության) երեխաների համար բարձրագույն կրթության նվազ մատչելիությունը կամ լրիվ անհասանելիությունը՝ անկախ նրանց կարողություններից, բարձրագույն կրթություն ունեցողների թվի նվազումը եւ հետզհետե դրա էլիտարացումը, հասարակության բեւեռացման մեծացումը եւ այլն։
Առավելությունները ներառում են բուհերի ֆինանսավորման բարելավումը, ներառյալ՝ դասախոսների աշխատավարձերի բարձրացումը եւ աշխատանքային պայմանների բարելավումը: Միացյալ Նահանգներում վճարովի կրթական համակարգի ծախսերը մեծապես փոխհատուցվում են ինչպես համալսարանների, այնպես էլ տարբեր բարեգործական հիմնադրամների կողմից հատկացված կրթաթոշակների շատ զարգացած համակարգի առկայությամբ, որը հնարավորություն է տալիս ընդունակ ուսանողներին կրթություն ստանալ՝ անկախ նրանց ընտանիքների եկամտի մակարդակից։ Բացի այդ, կան կրթության համար հատկացվող վարկեր՝ արտոնյալ պայմաններով։ Վրաստանում, ինչպես նաեւ Հայաստանում, նման բան չկա, եւ դժվար թե մոտ ապագայում հայտնվի։
Վրաստանում բարեփոխումների այս հատվածի բացասական հետեւանքները վերջերս են արձանագրվել, եւ առաջարկվել է դրանք շտկել բարեփոխումների «երկրորդ փուլի» շրջանակներում։ Գիտության եւ կրթության նախարարության որոշմամբ՝ առավել հաջողակ ուսանողների որոշակի թվի կրթության համար վճարելու է պետությունը՝ անկախ ընտանիքի եկամուտների մակարդակից։ Թեեւ նման ֆինանսավորման չափը փոքր է, սակայն ակնկալվում է, որ այն զգալիորեն կաճի, եւ պետությունը կհոգա ուսանողների շատ ավելի լայն շրջանակի ուսման վարձը։ Նման համակարգը կրթությունն ավելի մատչելի կդարձնի՝ առանց բուհերին զրկելու իրենց ունեցած ֆինանսավորումից, իսկ ֆինանսավորման չափը կապված կլինի ուսանողների թվի հետ։
Դասախոսները եւ բուհերի ինքնակառավարումը
Թերեւս այստեղ վրացական բարեփոխումները որոշակի առաջընթաց են գրանցել։ Համալսարանական գիտության զարգացման հիմնական խոչընդոտը ինչպես ԽՍՀՄ-ում, այնպես էլ այսօր՝ Հայաստանում, իհարկե, դասախոսների գերծանրաբեռնվածությունն է։ Այդպիսի պայմաններում համալսարանի աշխատակիցը ֆիզիկապես ի վիճակի չէ գիտական հետազոտություններ կատարել. նրա ամբողջ ժամանակը ծախսվում է դասավանդման եւ դրան պատրաստվելու վրա։ Արեւմտյան երկրներում նման ծանրաբեռնվածություն անհնար է պատկերացնել. պրոֆեսորը դասավանդում է շաբաթական 4-ից 6 ժամ՝ մնացած ժամանակը տրամադրելով գիտական հետազոտություններին, որ իր պարտականությունների մեջ է մտնում։ Վրաստանում սովորական պրոֆեսորի ծանրաբեռնվածությունը կազմում է շաբաթական ընդամենը 6 ժամ եւ կարիերայի սկզբնական շրջանում հազվադեպ կարող է հասնել 12 ժամի։ Սա, անշուշտ, պայմաններ է ստեղծում բուհական գիտության զարգացման համար. փոքր-ինչ ավելացել են համալսարանական գիտնականների կողմից իրականացվող գիտական նախագծերը, ինչպես նաեւ հրապարակումների թիվը։
Չնայած սեփական միջոցների աճի շնորհիվ դասախոսների աշխատավարձերը զգալիորեն աճել են, այնուամենայնիվ, համալսարանների վաստակած գումարը բավարար չէ գիտական հետազոտությունները ֆինանսավորելու համար, չկա մասնավոր ֆինանսավորում (ի տարբերություն Միացյալ Նահանգների): Վրաստանում գործում է Շոթա Ռուսթավելիի անվան պետական հիմնադրամը, որը մրցույթով դրամաշնորհներ է հատկացնում գիտական հետազոտությունների համար։ Սակայն դրա բյուջեն փոքր է, դրամաշնորհների բաշխման արդարացիությունը հարցականի տակ է դրված շատերի կողմից (հիմնական խնդիրը հեղինակավոր եւ անաչառ փորձագետների ընտրության հարցն է), իսկ դրամաշնորհներն ինքնին անբավարար են։ Արդյունքում հիմնադրամի դերը հետազոտությունների ֆինանսավորման հարցում փոքր է: Փաստորեն, Վրաստանում գիտահետազոտական նախագծերը, նույնիսկ համեմատաբար ոչ թանկ հետազոտությունները, հնարավոր են միայն այն դեպքում, եթե օտարերկրյա գործընկերների հետ համագործակցություն լինի՝ համապատասխան ֆինանսավորմամբ: Վրաստանում նման միջազգային համագործակցությունը խրախուսվում է իշխանությունների կողմից, որը նպաստում է վրացական գիտության մակարդակի բարձրացմանը, սակայն դա չի կարող փոխարինել պետական ֆինանսավորմանը։
Բարեփոխումների ընթացքում աշխատանքից ազատվել են բուհերի բոլոր դասախոսները եւ հայտարարվել են մրցույթներ, որոնց կարող էին մասնակցել ինչպես իրենք, այնպես էլ այլ մասնագետներ այլ ուսումնական հաստատություններից։ Արդյունքում, բուհերի պրոֆեսորադասախոսական կազմը էապես փոխվել է։ Միաժամանակ բոլոր նոր աշխատակիցները հավաքագրվել են կարճաժամկետ (եռամյա) պայմանագրերով։ Ըստ այդմ, այժմ վրացական բուհերում մշտական աշխատողներ չկան՝ բոլորը, այդ թվում՝ պրոֆեսորները, աշխատում են պայմանագրային հիմունքներով։ Ե՛վ ԱՄՆ-ում, ե՛ւ եվրոպական երկրներում պրոֆեսորները զբաղեցնում են մշտական պաշտոններ, իսկ ավելի ցածր մակարդակի աշխատակիցները՝ ժամանակավոր պաշտոններ։ Ֆրանսիայում, սակայն, CNRS-ի գրեթե բոլոր դասախոսներն ու հետազոտողները ունեն պետական ծառայողի կարգավիճակ եւ, հետեւաբար, մշտական աշխատանք: ԽՍՀՄ-ում (այնուհետեւ` Հայաստանում), ֆորմալ առումով, բոլոր գիտաշխատողները կանոնավոր կերպով ատեստավորվում էին (երեք կամ հինգ տարին մեկ) եւ, սկզբունքորեն, կարող էին ազատվել աշխատանքից, եթե նրանց արդյունքները գոհացուցիչ չլինեին: Շատ դեպքերում, իհարկե, նման ատեստավորումները ձեւական էին: Հավանաբար, բուհերում մշտական հաստիքների բացակայությունն արդարացված էր անցումային շրջանում, սակայն դա բացասաբար է անդրադառնում դասախոսների գիտական արտադրողականության եւ բուհերի ընդհանուր մթնոլորտի վրա։ Հետեւաբար, բարեփոխումների «երկրորդ փուլի» շրջանակներում Վրաստանում նախատեսվում է պրոֆեսորների մշտական հաստիքներ մտցնել, ինչպես արվել է այլ երկրներում։
Բարեփոխման հաջողություններից մեկը պետք է համարել Վրաստանում բուհական ինքնակառավարման եւ ներբուհական ժողովրդավարության մեխանիզմների ներդրումը։ Ֆակուլտետների դեկաններն ընտրվում են գիտաշխատողների եւ պրոֆեսորադասախոսական անձնակազմի անմիջական քվեարկությամբ: Համալսարանի անձնակազմը եւ ուսանողները ընտրում են նաեւ գիտական խորհուրդ, որ պատասխանատու է համալսարանական կյանքին առնչվող բոլոր հիմնական խնդիրների լուծման համար, ներառյալ՝ ֆինանսական միջոցների բաշխումը: Գիտխորհուրդը ռեկտորին՝ ով բուհի վարչական եւ ֆինանսական կառավարիչն է, ընտրում է գաղտնի քվեարկությամբ։ Բուհերի ինքնավարությունն ու անկախությունն իրենց ներքին կյանքում, անշուշտ, բարենպաստ ազդեցություն է ունենում տիրող իրավիճակի վրա։ Սակայն, ինչպես պարզվեց, այն բավարար չէ ներքին բոլոր խնդիրները լուծելու համար։ Այսպիսով, դասախոսները մատնանշում են բարձր աշխատավարձ ստացող ադմինիստրատիվ աշխատողների չափազանց մեծ թիվը, ինչպես նաեւ համալսարանի ղեկավարության եւ շարքային դասախոսների աշխատավարձերի միջեւ եղած մեծ տարբերությունը:
Այս խնդիրները քաջ հայտնի են հայկական բուհերին ու գիտական հաստատություններին, եւ չեն կարող լուծվել համալսարանական ինքնակառավարման ուղղակի ընդլայնմամբ։ Լուծումը, մեր կարծիքով, կլինի օրենսդրորեն սահմանել ռեկտորի եւ վարչակազմի այլ անդամների աշխատավարձի շեմ՝ տվյալ հաստատության միջին աշխատավարձի կամ պրոֆեսորի աշխատավարձի համեմատ։
(շարունակելի)
Ատոմ ՄԽԻԹԱՐՅԱՆ
Ֆիզմաթ գիտ. թեկնածու,
մանկավարժության դոցենտ, ՀՀ ԳԱԱ ԳԿՄԿ դեկան
«Առավոտ» օրաթերթ
14.09.2024
