Հայաստանի տնտեսությունում տարօրինակ իրավիճակ է ստեղծվել: Պաշտոնական վիճակագրությունը ցույց է տալիս արտահանման աննախադեպ աճ, սակայն իրականությունն այլ է:
Առաջին հայացքից Հայաստանի արտահանման ցուցանիշները ապշեցուցիչ են: 2024 թվականի առաջին կիսամյակում երկրի արտահանումը հասել է 7.9 միլիարդ դոլարի՝ ավելի քան կրկնապատկելով 2023 թվականի նույն ժամանակահատվածի 3.4 միլիարդ դոլարը: Սովորաբար նման կտրուկ աճը կնշանակեր, որ տնտեսությունը լիակատար թափով առաջ է շարժվում: Սակայն ավելի մանրակրկիտ ուսումնասիրությունը բացահայտում է ոչ այնքան դրական իրականություն:
Գծապատկեր 1.
Կարդացեք նաև
Առաջին գծապատկերը պատկերում է արտահանման կտրուկ փոփոխությունը: Գծապատկերը ցույց է տալիս, որ Հայաստանի արտահանումը դեպի Միջին Արևելք սրընթաց կտրուկ աճել է՝ գերազանցելով նույնիսկ դեպի Եվրասիական տնտեսական միություն (ԵԱՏՄ) արտահանումը: Առաջին հայացքից կարող է թվալ, թե սա տնտեսական դիվերսիֆիկացման հաջողություն է, սակայն իրականությունն այլ է:
Առաջին կիսամյակի կտրվածքով Հայաստանի արտահանման առյուծի բաժինը՝ ապշեցուցիչ 71%-ը, բաժին է ընկնում մեկ ապրանքատեսակի՝ թանկարժեք մետաղներին և քարերին, որի մեջ գերակշռում է ոսկին: Սակայն Հայաստանը չի ապրում ժամանակակից ոսկու տենդ: Փոխարենը, այն դարձել է Ռուսաստանի ոսկու առևտրի կարևոր հանգույց: 2024 թվականի առաջին եռամսյակում Ռուսաստանի ոսկու արտահանման 88%-ն անցել է Հայաստանով: Կարդալ ավելին՝ Հայաստան` ռուսական ոսկու հանգրվան:
Այս երևույթը վերաարտահանման տիպիկ դեպք է, և այն արմատապես փոխել է Հայաստանի առևտրային պատկերը: Մերձավոր Արևելքը` հատկապես Արաբական Միացյալ Էմիրությունները, հանկարծակի դարձել են Հայաստանի արտահանման հիմնական ուղղությունը՝ կազմելով 2024 թվականի առաջին կիսամյակի ընդհանուր արտահանման գրեթե կեսը (48.2%): Սա հսկայական տեղաշարժ է ընդամենը մի քանի տարի առաջվա համեմատ, երբ ԵԱՏՄ-ն և Եվրոպական Միությունը հիմնական առևտրային գործընկերներն էին:
Աղյուսակ 1.
Ներկայացված աղյուսակը ցույց է տալիս առևտրային հոսքերի կտրուկ փոփոխությունները: ԵՄ արտահանման չափաբաժինը նվազել է 2021 թվականի 21%-ից մինչև ընդամենը 3.6%։ 2024 թվականի առաջին կիսամյակում ԵՄ արտահանումը նվազել է 2023 թվականի նույն ժամանակաշրջանի համեմատ 25.1%-ով: Սա պարզապես չափաբաժինների փոփոխություն չէ, այլ հայեցակարգային փոփոխություն, որն ունի հեռուն գնացող հետևանքներ:
Իսկ ի՞նչ է կատարվում Հայաստանի ավանդական արտահանման հետ: Նշենք, որ մենք գնահատել ենք Հայաստանի իրական վերաարտահանման ծավալները՝ օգտագործելով նոր մեթոդաբանություն, որը մանրամասն ներկայացված է Ոսկու տենդ. Հայաստանի արտահանման կեսը վերաարտահանում է հոդվածում: Այս վերլուծությունը ցույց է տալիս, որ Հայաստանի «իրական» արտահանումը փաստացի նվազել է: Ըստ մեր գնահատականի՝ 2024 թվականին արտահանման մոտ 75%-ն արդեն վերաարտահանում է, համեմատած 2021 թվականի հետ, երբ այս ցուցանիշը 6% էր: Փաստացի 2024 թվականի առաջին կիսամյակում` առանց վերաարտահանման, իրական արտահանումը կազմել է մոտ 3.2 միլիարդ դոլար, ինչը հազիվ է գերազանցում 2021 թվականի 2.8 միլիարդ դոլարը: Արտահանման թվերը ներառում են նաև վերաարտահանումը։ Այսպես, արտահանումը 2021 թվականի 3 մլրդ ցուցանիշից արդեն իսկ ուռճացվել է մինչև 13 մլրդ դոլարի։ Այսինքն՝ 4.3 անգամ առաջին հայացքից տպավորիչ ուռճացված աճ՝ այս պահին ի հաշիվ ոսկու վերաարտահանման։
Գծապատկեր 2.
Երկրորդ գծապատկերը ցույց է տալիս սթափեցնող պատկեր: Մինչ ԱՄԷ և Հոնկոնգ արտահանումը (հիմնականում ոսկի) կտրուկ աճում է, այլ երկրներ, այդ թվում՝ Ռուսաստան արտահանումը նվազում է: Այս «ոսկու տենդը» քողարկում է Հայաստանի իրական տնտեսության, առևտրաշրջանառության և ՀՆԱ անկումը։ Այն ուռճացրել է ՀՆԱ-ի ցուցանիշները՝ ստեղծելով տնտեսական աճի պատրանք այնտեղ, որտեղ աճը փոքր է: 2024 թվականի առաջին եռամսյակում Հայաստանի կառավարությունը հպարտացել էր տպավորիչ 9.2% ՀՆԱ-ի աճով: Մեր գնահատականները ցույց տվեցին, որ այս աճի ցնցող 4%-ը պայմանավորված էր միայն ոսկու վերաարտահանման «արդյունաբերությամբ» (կարդացեք ավելին՝ Թանկարժեք էֆեկտ․ 2024 թվականի տնտեսական աճի պատճառները): Այս հրապարակումն անելուց հետո հոկտեմբերի 20-ին այս թիվը վերանայվեց՝ հասնելով 6.6%-ի: Հիմնական վերանայումը եղավ ոսկու վերաարտահանման «արտադրության» իջեցումը ՀՆԱ-ում` 4 տոկոսային կետից մինչև 1.2 տոկոսային կետ: Սա պարզապես վերանայում չէ, այլ հայեցակարգային փոփոխություն: Թվացյալ աճի միտումից Հայաստանն այժմ գտնվում է լճացման ուղղու վրա:
Գծապատկեր 3.
Երրորդ գծապատկերը ցույց է տալիս ոչ դրական կանխատեսում: Մինչ ընդհանուր արտահանումը թվացյալ սլանում է վեր, թանկարժեք մետաղների և քարերի վերաարտահանման հաշվին (ԱՏԳ ԱԱ 71), այլ բոլոր ապրանքների արտահանման կտրվածքով առկա է անկում: Այս տարբերությունը Հայաստանի ներկայիս տնտեսական պատրանքի իրականությունն է: Գծապատկերում կարմիր և կապույտ գծերի միջև մակերեսն արտացոլում է թանկարժեք քարերի և մետաղների մասնաբաժինն ընդհանուր արտահանման մեջ:
Այս ոսկե շահույթի կայունությունը լավագույն դեպքում կասկածելի է: Հայաստանի միջոցով ոսկու վերաարտահանման աճը մեծապես պայմանավորված է աշխարհաքաղաքական հանգամանքներով, մասնավորապես՝ Ռուսաստանի նկատմամբ արևմտյան պատժամիջոցներով: Սա ժամանակավոր երևույթ է և պայմանավորված է համաշխարհային տնտեսական իրողություններով, որոնք արդեն իսկ փոխվում են:
Գծապատկեր 4.
Այս գծապատկերը ցույց է տալիս թանկարժեք մետաղների արտահանման և ներմուծման կտրուկ աճը 2023-ի նոյեմբերից մինչև 2024-ի ապրիլը: Ուշադրություն դարձրեք վերջին երկու ամիսներին, որը կարող է լինել Հայաստանի «ոսկե դարաշրջանի» ավարտի նախանշան:
Գծապատկերից երևում է, որ միայն 2024 թվականի ապրիլին 2 մլրդ դոլարի ոսկի է ներմուծվել Ռուսաստանից Հայաստան, որից հետո այն կտրուկ անկում է ապրել։ Մայիս ամսին ներմուծվել է 471 մլն դոլարի ոսկի։ Մայիս/ապրիլ թանկարժեք քարերի և մետաղների ներմուծումն ընկել է 4.3 անգամ։
Ռուսաստանում վերջերս տեղի ունեցած օրենսդրական փոփոխությունների արդյունքում վերացվեց ոսկու արտահանման մաքսատուրքը, որի ներդրումից հետո ՌԴ ոսկու արտահանման 88%-ն անցավ Հայաստանով։ Ոսկու տարանցիկ հոսքն արդեն իսկ նվազում է: Վերջին ամիսներում Հայաստանի արտահանման և ՀՆԱ-ի աճը հիմնված էր այս արտաքին, ժամանակավոր և արհեստական երևույթի վրա, որը տնտեսությունը դնում է խիստ անկայուն վիճակի մեջ: Այն քողարկում է իրական տնտեսության անկումը և շեղում ուշադրությունն իրական տնտեսական իրավիճակից և տնտեսական փոփոխությունների անհրաժեշտությունից:
Մինչ Հայաստանը հեծել է այս ոսկե ալիքը, անտեսվում է կայուն, բարձր ավելացված արժեք ունեցող ճյուղերի զարգացումը, որոնք կարող են ապահովել երկարաժամկետ տնտեսական կայունություն: ԵԱՏՄ և ԵՄ-ի ավանդական շուկաներ արտահանման անկումը հատկապես մտահոգիչ է, քանի որ այն կարող է վկայել մրցունակության կորստի մասին այն ոլորտներում, որոնք նախկինում Հայաստանի տնտեսության հենասյուներն էին:
Մոտակա ամիսները վճռորոշ կլինեն, քանի որ ոսկու վերաարտահանման սրընթաց աճն արդեն մարում է, Հայաստանը կարող է հայտնվել դաժան տնտեսական իրականության առջև: Տնտեսության իրական վիճակը, որը մինչ այժմ թաքնված էր ոսկու փայլի հետևում, կդառնա ավելի ակնհայտ:
Անհրաժեշտ է հայացքը բևեռել այս «ոսկե դարաշրջանից» այն կողմ և սկսել կառուցել իրական արտադրական հիմք ունեցող, երկարաժամկետ և կայուն ավելացված արժեք ստեղծող տնտեսություն, որը հիմնված չի լինի ժամանակավոր և ոչ կայուն արտաքին ազդակների վրա, որոնք և հիմնականում ապահովել են Հայաստանի ժամանակավոր երկնիշ տնտեսական աճը։ Անհրաժեշտ է կառուցել դիմացկուն տնտեսություն, որը ներառում է ներդրումներ կրթության մեջ, նորարարության խթանում և բարձր արժեք ունեցող ճյուղերի աճի համար նպաստավոր միջավայրի ստեղծում, ինչպես նաև արդյունավետ հարկային դաշտի ձևավորում:
Այս վերլուծությունը ցույց է տալիս, որ Հայաստանը կանգնած է կարևոր խաչմերուկի առջև: Հայաստանի «ոսկե պատրանքը» զգուշացնող օրինակ է ծառայում զարգացող տնտեսությունների համար: Այն ընդգծում է ժամանակավոր շահույթների վրա հենվելու վտանգը և ամուր, բազմազանեցված տնտեսական հիմք ստեղծելու կարևորությունը: Ոսկու տենդից ապաքինվելուն զուգընթաց, Հայաստանի իրական տնտեսական ուժը կենթարկվի փորձության: Հարցը մնում է բաց. երբ ոսկու փոշին նստի, ի՞նչը կշարունակի փայլել Հայաստանի տնտեսությունում:
Աղասի Թավադյան
