Այսպես կոչված «ալբանական եկեղեցու» վերաբերյալ Խաժակ արքեպիսկոպոս Պարսամյանի պատասխան հոդվածը
Հուլիսի 24-ին Osservatore Romano թերթում լույս տեսած այսպես կոչված ալբանական եկեղեցու կեղծ թեզին ի պատասխան, նույն թերթի օգոստոսի 1-ի համարում Վատիկանում Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածնի պաշտոնական ներկայացուցիչ և Արևմտյան Եվրոպայի հայրապետական պատվիրակ Գերաշնորհ Տ. Խաժակ արքեպիսկոպոս Պարսամյանի` իտալերեն հոդվածի հայերեն թարգմանությունը ստորև`
Կովկասյան Ալբանիա․ Պատմության ժողովրդականացումը չպետք է այն աղավաղի
Հուլիսի 24-ին հրապարակված «Ճամփորդություն հին Կովկասյան Ալբանիայում. Դեպի Քրիստոնեության արմատները» հոդվածում հեղինակ Ռոսելա Ֆաբիանին փորձում է ընթերցողին ծանոթացնել, Արևմուտքում լայնորեն անտեսված, արևելյան Կովկասի քրիստոնեության ակունքների և նրա մշակութային ժառանգության հետ։ Սակայն այդ տեքստում նշմարվող ոգևորվածությանը չի կարող զոհ գնալ պատմական տեղեկատվության ճշգրտությունը, որը հոդվածի մի շարք հատվածներում թերի է։ Անցյալի վերարտադրությունը առաջին հերթին պահանջում է աղբյուրների և դրանց օգտագործման մեթոդների ճանաչողություն և նրանց հանդեպ հավատարմություն, հակառակ դեպքում կարելի է ստանալ պատմության խեղաթյուրված և շեղող պատկեր, նպաստելով թյուրիմացությանը, հատկապես այնտեղ, որտեղ դեռ չի ձևավորվել պատմական փաստերի վերականգնման միասնական մոտեցում։
Կարդացեք նաև
Մանրամասն պատմական վերլուծություն կատարելու փոխարեն, ցանկանում եմ անդրադառնալ միայն հոդվածի որոշ կետերին։
Օրինակ, զարմացնում է հին Կովկասյան Ալբանիայի աշխարհագրական սահմանումը՝ որպես տարածք, որն «սփռվում էր լեռներից՝ հյուսիսում, մինչև Արաքս գետը՝ հարավում, և Կասպից ծովից՝ արևելքում մինչև Վրաստանի (այն ժամանակ Իբերիայի) սահմանները՝ արևմուտքում»։ Առաջին հերթին, անտեսվում է Հայաստանի գոյությունը՝ Կովկասի հին թագավորություններից մեկը, որի հետ ըստ բոլոր դասական և հայ աղբյուրների՝ սահմանակցում էր Ալբանիան։ Մյուս կողմից, Ալբանիայի տարածումը մինչև Արաքս գետ հակասում է այդ նույն աղբյուրների վկայություններին։ Մինչդեռ այս աղբյուրները հաստատում են, որ Ալբանիան տարածվում էր Կուրա գետից դեպի հյուսիս, որտեղ գտնվում էին երկրի քաղաքական և կրոնական կենտրոնը, աղվանական եկեղեցիներից ավանդաբար առաջինը համարվողը և որտեղ հայտնաբերվել են մինչ այսօր հայտնի միակ յոթ աղվանական արձանագրությունները։ Միայն IV-րդ դարի վերջում հարավային հողերը, որոնք տարածվում էին մինչև Արաքս գետը, միացվեցին Ալբանիայի սկզբնական տարածքին:
Քրիստոնեության ներթափանցումը Կովկասում և այդ տարածաշրջանում ձևավորված երեք՝ աղվանից, հայ և վրաց ազգային եկեղեցիների միջև հարաբերությունները բարդ թեմա է, որը դեռ ամբողջությամբ պարզված չէ։ Կովկասյան քրիստոնեության ծագումը I-ին դարում համարվում է օրինականորեն ձեռքբերված ավանդություն, որ տարածաշրջանային բոլոր Եկեղեցիները ընդունում են և տեսնում են դրանում իրենց առաքելականության հիմնավորումը։ Նմանապես, միասնականորեն ընդունում են քրիստոնեացման գործընթացի երկրորդ փուլը, որը սկսում է IV դարից, երբ կովկասյան թագավորությունների վերնախավը դառնում է քրիստոնյա, և քրիստոնեությունը վերածվում է պետական կրոնի։ Այս համատեքստում տարօրինակ է, որ հոդվածի հեղինակը, խոսելով Սինայի աղվանական պալիմփսեստների կարևոր հայտնագործության մասին, պնդում է, որ դրանք հաստատում են Կովկասյան Ալբանիայի առաջին եկեղեցիների գոյությունը արդեն I-ին դարում։
Պալիմփսեստների նշանակալի ներդրումը Աղվանքի պատմության և ընդհանրապես Կովկասի ուսումնասիրության մեջ չի վերաբերում քրիստոնեության այնտեղ հասնելու ժամկետին։ Նրանք ապացուցում են, որ հայ աղբյուրները, հատկապես պատմիչ Կորյունը իրավացիորեն վկայում էին Կովկասում առկա երեք այբուբենների մասին՝ հայերեն, աղվաներեն և վրացերեն, որոնք ծառայում էին Աստվածաշնչի թարգմանությանը արդեն V դարի սկզբին:
Հայ և Աղվանից եկեղեցիների փոխհարաբերությունները դժվար էին արդեն իրենց գոյության առաջին դարերից։ Հայ եկեղեցին խորը ազդեցություն է ունեցել Աղվանից եկեղեցու վրա, այնքան, որ վերջինս միջնադարում զգալիորեն հայկականացված էր։ Այս երևույթի վերաբերյալ պալիմփսեստները ևս կարող են նոր լուսաբանությունների աղբյուր ներկայանալ։ Այս ձեռագրերի խմբագիրներից մեկը՝ Յոստ Գիպերտը, արդարացիորեն հայտնի է դարձնում, որ երկու պալիմփսեստներից մեկում առկա «Հովհաննեսի ավետարանի» աղվանական տարբերակը կրում է հայկական տարբերակի ազդեցությունը։ Սակայն, այդ հարաբերությունների բարդությունը անտեսելով, Ռոսելա Ֆաբիանին պնդում է, որ Աղվանից եկեղեցու «հայկականացումը» սկսվում է XIX դարի սկզբներից՝ նշելով 1828 թվականի Թուրքմենչայի պայմանագիրը և 1836 թվականին Նիկոլայ I-ի հրամանով Աղվանից եկեղեցու լուծարումը և Հայ եկեղեցուն ենթարկումը։
Եթե ճիշտ է, ապա ինչպե՞ս կարելի է բացատրել, որ 1724 թվականին Աղվանից եկեղեցու հավատացյալների կողմից ռուսաց ցար Պետրոս I-ին ուղղված խնդրագիրը, որտեղ նրանք հայցում էին կայսեր պաշտպանությունը, գրված է հայերեն, և որ այն ժամանակվա Աղվանից եկեղեցու կաթողիկոս Էսայի Հասան-Ջալալյանը (1702-1728), որն ազնվական ընտանիքից էր և գլխավորում էր կաթողիկոսությունը, գրել էր իր «Պատմութիւն համառօտ Աղուանից երկրի» հայերեն՝ իր գործի սկզբում թվարկելով նախորդ պատմիչներին, այդ թվում «մեր հայ ազգի» պատմիչներին:
Եվ ինչպե՞ս է, որ Արցախի (այդպես են հայերն անվանում այդ հողերը) եկեղեցիները, որոնք ենթարկվում էին Աղվանից կաթողիկոսության իրավասությանը, ունեն միայն հայերեն արձանագրություններ, որոնք թվագրվում են առնվազն XI-XII դարերով, մինչդեռ աղվանականների հետք չկա։
Արևելագետ Հովսեփ Օրբելու ուսումնասիրած շուրջ հազար արձանագրությունները, որոնք պատկանում են Աղվանաց եկեղեցուն, և որոնց անդրադառնում է Ռոսելա Ֆաբիանին, արդարև բոլորը հայերեն են և կատարվել են այդ եկեղեցու՝ XIX դարի սկզբին Հայ եկեղեցուն ենթարկվելուց մի քանի դար առաջ։
Նման թեմաներով խոսելը, առանց սեփական կարծիքների ծանրությունը հաշվի առնելու, էթիկական խնդիր է առաջացնում։ Դա հատկապես մտահոգիչ է, երբ պատմական հարցերը ներխուժում են իրականության մեջ՝ սրելով լարվածությունը, պատճառելով հազարավոր մարդկանց մահը և ստիպելով տասնյակ հազար հայերի լքելու իրենց պատմական հայրենիքը։
Աղբյուր՝ https://shorturl.at/JptmT
Գրառումը՝ Տ. Շահե ծայրագույն վարդապետ Անանյանի ֆեյսբուքյան էջից
