«Առավոտը» ներկայացնում է հատված ԽՍՀՄ քաղբանտարկյալ ՌԱԶՄԻԿ ՄԱՐԿՈՍՅԱՆԻ 2013թ. դեկտեմբերի 10-ին գրված խոսքը մարդու իրավունքի համընդհանուր հռչակագրի օրվա առթիվ, որում անդրադարձ կա Ստեփանի, նրա փակ դատավարության, մինչ օրս չփարատված կասկածների մասին:
1826-28թթ. ռուս-պարսկական պատերազմից հետո, երբ Արեւելյան Հայաստանը միավորվեց ցարական Ռուսաստանին, միավորման մանրամասների հետ կապված հայկական կողմի նախագիծը ռուսական կողմն ամբողջությամբ մերժեց եւ գործի դրեց իր պայմանները: Սա սկիզբն էր, եւ այդպես է մինչեւ այսօր: 1976-ին Ռուսաստանի հետ Հայաստանի միավորման 150-ամյակի տոնակատարության առթիվ ԽՍՀՄ հանրապետություններից Հայաստան էին ժամանել բարձրաստիճան հյուրեր՝ խորհրդային տասնհինգ հանրապետությունների եղբայրության պես շինծու ժպիտներն ուղղած աղ ու հացով իրենց ընդառաջ եկող հայ աշխատավոր ժողովրդին: Հայաստանը նրանց համար հենց 150 տարվա քաղաքակրթություն ունեցող երկիր էր, Ռուսաստանի «ամենափոքր եղբայրը»:
150-ամյակի հրավառության բոցերը չմարած՝ ԽՍՀՄ մայրաքաղաքում տեղի ունեցավ երեք պայթյուն. տեռորիստական գործողություններ՝ ինքնաշեն արկի միջոցով: Դրանցից ուժգինը մետրոյում տեղի ունեցածն էր, որ 7 ուղեւորի մահվան եւ 37-ի վիրավորվելու պատճառ դարձավ: Պայթյունից ութ ամիս հետո Երեւանի խանութներից մեկում գնումներ կատարելիս ձերբակալվեց ու Մոսկվա տեղափոխվեց Ազգային Միացյալ Կուսակցության հիմնադիր անդամ, անկախության գաղափարական մարտիկ Ստեփան Զատիկյանը:
Անդրադառնանք դեպքի նախապատմությանը:
Կարդացեք նաև
Ստեփան Զատիկյանը, որի քաղաքական գործունեությունը սկսվել էր Կոմիտասի շիրիմին այցելելիս քաղաքային պանթեոնում ՊԱԿ-ի աշխատակիցների կողմից ձերբակալվելով, ապա շարունակվել գաղափարական պայքարով, քաղաքական կուսակցության հիմնումով ու կալանքով, 1975-ին՝ 29 տարեկան հասակում, գրավոր դիմել էր ԽՍՀՄ Գերագույն դատարան: Դիմումում Զատիկյանն իր հակախորհրդային հաստատակամությունն էր հայտնել, հրաժարվել էր ԽՍՀՄ քաղաքացիությունից՝ առաջարկելով խնդիրը լուծել աշխարհի ցանկացած երկիր իր տեղափոխմամբ: Զատիկյանը դիմումին կցել էր անձնագիրը: Դիմումն անպատասխան էր մնացել, անձնագիրը ոստիկանության միջոցով հետ էր ուղարկվել: Անկախական հայացքների համար ռեժիմի մշտական ուշադրության տակ գտնվող Զատիկյանի՝ նախադեպը չունեցող այդ արարքն օրենքով դատապարտելի չէր, բայց ամբողջատիրության պայմաններում բնականաբար ընկալվել էր որպես մարտահրավեր, եւ չէր կարող անհետեւանք մնալ:
Մոսկվայի մետրոյում տեղի ունեցած պայթյունից որոշ ժամանակ անց Զատիկյանն իր դիմումի կապակցությամբ բերման է ենթարկվում Երեւանի ՊԱԿ, որտեղ մի քանի աշխատակից 12 ժամ զրույց են ունենում Զատիկյանի հետ՝ նրա հակախորհրդային հայացքների առնչությամբ: Զրույցի ժամանակ ոչ մի խոսք չի ասվում Մոսկվայում տեղի ունեցած պայթյունի մասին: Պայթյունի գործն ու քաղաքացիությունից հրաժարվելու մասին Զատիկյանի դիմումը քննարկվում էին տարբեր հարթություններում ու աներեւակայելի էր, որ երբեւէ այդ գործերն իրար կհանդիպեն նույն թղթապանակում: Բայց ահա որոշ ժամանակ անց Զատիկյանը ձերբակալվում ու տեղափոխվում է ԽՍՀՄ մայրաքաղաք:
Երբ կալանավորվելուց բավական ժամանակ անց դատական մարմինները Զատիկյանին տեղեկացնում են, թե ինչ մեղադրանք է իր դեմ հարուցված, քաղաքական պատրաստականության շնորհիվ նա հստակ պատկերացնում է ռեժիմի մտադրությունն ու իր փակուղային վիճակը եւ հրաժարվում է դատապաշտպանությունից: Տասնհինգ ամիս տեւած հարցաքննության ընթացքում նա չի պատասխանում եւ ոչ մի հարցի: Հայտնի «երեքի դատավարությունն» ընթանում է փակ դռների հետեւում: Ներկա չեն լինում անգամ մեղադրյալների հարազատները: Ստեփանի ընտանիքը լրագրային տեղեկատվությունից է իմանում, որ դատավճիռը ոչ միայն կայացվել, այլեւ ի կատար է ածվել: Տեղեկատվության մեջ «անտեսված» էր Հակոբ Ստեփանյանի ու Զավեն Բաղդասարյանի գնդակահարության փաստը:
Դա 1979 թվականի հունվարի 30-ին էր:
Դրանից հետո այս դեպքի կապակցությամբ սկսված տարաձայն աղմուկը հասնում է մինչեւ մեր օրերը: Գաղտնի դատավարությունից ու դատավճռի հապճեպ իրականացումից հետո խորհրդային բռնատիրությանը մնում էր միայն մարսել իր կուլ տվածը: Երկրի ներսում պետք էր տպավորություն ստեղծել, թե Զատիկյանն ու իր ընկերները ռուս ժողովրդի դեմ թշնամական տրամադրվածություն են ունեցել: «Նրանք պատրաստվում էին պայթյուն իրականացնել նաեւ օլիմպիադայի ժամանակ»,- հայտարարում է առաջատար ինֆորմացիոն մամլիչ «Ժամանակ» ծրագիրը: Եթերով հանրությանն են ներկայացնում հանցանշանները՝ մի քանի իրեղեն ապացույց, որոնք հետագայում անհետացան: Հակազատիկյանական չեկիստական պրոպագանդան իր անդրադարձն է ունենում նաեւ Հայաստանում, եւ անգամ այն մարդկանց շրջանում, որոնք անկախական տրամադրվածություն ունեին: Հայտնի քաղաքական գործիչ Սերգեյ Սոլդատովի կինը՝ Լյուդմիլան, «Ազատություն» ռադիոկայանով պատմում է, որ Հայաստանում կան մարդիկ, որոնք արդարամտություն խաղալով՝ իրենց անունից ընդունում են Զատիկյանի գործած հանցանքը:
Դատավարության ժամանակ Զատիկյանը երկար ելույթով դիմել է դահլիճում գտնվող սակավաթիվ մարդկանց՝ ոչ թե խոսելով իրեն ներկայացված մեղադրանքի ու կայացված դատավճռի մասին, այլ կարծես մի վերջին անգամ առիթից օգտվելով ներկայացրել է խորհրդային ռեժիմի իրական դեմքը: Զատիկյանն իր ելույթն ու քաղաքական գործունեությունը եզրափակել է կոչով՝ ուղղված իր հայրենակիցներին. «Վրե՜ժ, վրե՜ժ, նորե՜ն վրեժ»: Խորհրդային մամուլը, որը խոսքի ազատության իսպառ բացակայության պայմաններում նույնական էր խորհրդային ռեժիմի հետ, Ստեփանի այս կոչը որակել է որպես տեռորիստական, համարել մեղքի խոստովանանք եւ տպավորություն ստեղծել, թե Զատիկյանի գնդակահարությամբ կանխվել է խաղաղ ժողովրդին սպառնացող վտանգը: Մինչդեռ հենց նույն՝ խորհրդային երկրում խորապես հարգվում ու մեծարվում էին ԱՄՆ-ում ապրող իտալացի խռովարար բանվորներ Սակկոն ու Վանցետտին, որոնք կապիտալիստական աշխատավորների իրավունքների համար պայքար էին մղել, եւ որոնց Մասաչուսեթսի դատարանը մահապատժի էր ենթարկել էլեկտրական աթոռի միջոցով: Այս բանվորների անունով փողոց ու այլ վայրեր անվանակոչած խորհրդային երկրում երբեւէ չէր քննարկվում այն հանգամանքը, որ Սակկոն էլեկտրական աթոռին նստելուց առաջ բղավել է. «Կեցցե՜ անարխիան» (Սակկոն եւ Վանցետտին հետմահու արդարացվեցին):
Մինչդեռ Զատիկյանի վերջին խոսքը հետմահու օգտագործվեց իր դեմ:
Այնուամենայնիվ, Խորհրդային Միությունում կային առողջ ուժեր, որոնք պայքարեցին հանուն արդարության վերականգնման: Ակադեմիկոս Անդրեյ Սախարովն իր բաց նամակում այն միտքը հայտնեց, թե Զատիկյանի մահապատիժը ՊԱԿ-ի պատասխանն է նրա դավանած քաղաքական հայացքներին: Բազմաթիվ ռուս մտավորականներ բարձրաձայնեցին իրենց անվստահությունը դատավճռի արդարացիության կապակցությամբ՝ կասկած հայտնելով, որ պայթյունները ռուս բանվորների բողոքի դրսեւորումներն են եղել՝ կապված մթերքի սակավության հետ: Հնարավորինս տարածվում էր նաեւ այն գաղտնի տեղեկատվությունը, որ Տամբովում տեղական ոստիկանությունը ձերբակալել է ոմն Պլատովի, որն ինքնաշեն ականը պայթեցնելով սպանել է իր հարեւաններին եւ տեղի ոստիկանությունում ցուցմունք է տվել, որ մայրաքաղաքում տեղի ունեցած հունվարյան պայթյունները նույնպես իր ձեռքի գործն են: Դա կարող էր լինել մեղքի խոստովանանք, կարող էր լինել զառանցանք կամ էլ «հատուկ մշակման» հետեւանքով կորզված կեղծ ցուցմունք, որը ՆԳ Տամբովի վարչությունը կարող էր կորզել Պլատովից՝ վերեւներից «փոխանցիկ կարմիր դրոշ» ստանալու մտադրությամբ: Բայց վերեւներում այս հնարավոր տարբերակներից եւ ոչ մեկը չքննարկվեց, քանի որ Տամբովը ներառված չէր հակախորհրդային տրամադրվածությամբ քաղաքների ցուցակում: Եվ Պլատովի գործը մետրոյի մասով փակվեց:
«Երեքի գործի» անճշտությունն ակնհայտ է դառնում անգամ «Պրավդա» եւ «Իզվեստիա» թերթերում 1979թ. հունվարի 31-ի լրատվությամբ. «ԽՍՀՄ Գերագույն դատարանի քրեական գործերի դատական կոլեգիան բաց դատավարությամբ քննության առավ հատուկ վտանգավորության հանցագործներ Ստեփան Զատիկյանի եւ նրա երկու ընկերների մեղադրական գործը»: Այնինչ իրականում ընթացել էր փակ դատավարություն: «Իզվեստիա» թերթը դատավճիռը կայացնելուց հետո գրել է, որ մեղադրվող կողմը դատավարության ընթացքում խոստովանել է իր մեղքը: Առկա են բոլոր փաստերն այն մասին, որ նման բան տեղի չի ունեցել:
Խախտվել էր նաեւ մարդու իրավունքների համընդհանուր հռչակագիրը, որի 10-րդ եւ 11-րդ կետերը սահմանում են, որ մարդն ունի հրապարակային եւ արդարության բոլոր պահանջներին համապատասխանող անկախ եւ անկանխակալ դատավարության, ինչպես նաեւ անմեղ ճանաչվելու իրավունք, քանի դեռ նրա մեղքը չի հաստատվել հրապարակային դատաքննության օրինական կարգով, որի ընթացքում նրա համար պետք է ապահովվեն պաշտպանվելու բոլոր հնարավորությունները:
Մետրոյի գործի առնչությամբ հնչած ու իրականացված ամեն մի սուտ ու կեղծիք իրավունք է տալիս կասկածելու խորհրդային արդարադատության անաչառությանը:
Դեպքի արձագանքներն առավել մեծ եղան օտարերկրյա տեղական կառույցներում եւ արտերկրում: 1979 թ. փետրվարին Մոսկվայի Հելսինկյան խումբը հանդես եկավ Զատիկյանի դատավարության վերաբերյալ անվստահություն եւ անհամաձայնություն հայտնող հայտարարությամբ: Նրանք գրում էին. «Հնարավոր չէ հասկանալ, թե այդպիսի մեղադրանք պարունակող գործընթացն ինչու պիտի անցկացվեր կատարյալ գաղտնիության պայմաններում: Չէ՞ որ մետրոյի պայթյունն առաջացրել էր համընդհանուր վրդովմունք, եւ մեղադրյալների մեղքի համոզիչ ապացուցումը, եթե իհարկե մեղադրող կողմն ուներ այդպիսի ապացույցներ, կնպաստեր հանցագործների համընդհանուր դատապարտմանը»:
Շվեդական մամուլը ներկայացրեց տեսակետ այն մասին, որ դատապարտվածները պետական ռեժիմին ընդդիմացող ազգային գործիչներ են, որոնց նկատմամբ կիրառված մահապատիժը վկայությունն է այն բանի, որ խորհրդային արդարադատությունը դեկավարվում է վրեժխնդրության պրիմիտիվ փիլիսոփայությամբ: Փաստաբան Դանիել Մերսիեն հանդես եկավ Ֆրանսիայի փաստաբանների միության՝ անկանխակալ տրամադրվածությամբ փաստաբանների խումբ ստեղծելու եւ հայտնի «երեքի գործը» վերաքննելու նախաձեռնության օգտին: Փաստաբանների կարծիքով՝ իբրեւ թե պայթյունից տուժած ոմն Տյուժինի՝ «Իզվեստիա» թերթում տպագրած «Ամոթ մարդասպանների պաշտպաններին» կանխակալ հոդվածը, այն դեպքում, երբ դատավարության մասին դեռեւս անդրադարձներ չէին եղել, ինքնին վկայությունն է այն բանի, որ անհրաժեշտ է վերաքննել գործը: Նշվում էր նաեւ տվյալ հրապարակման՝ ազգային խմբավորումների միջեւ ատելություն սերմանելու միտումը: Այդ միտումը զուգակցվում է ողջ գործընթացին: Այդ մասին առաջադեմ ուժերը, խորհրդային այլախոհ եւ իրավապաշտպան Լեոնիդ Պլյուշչի գլխավորությամբ, հայտարարեցին, որ նման անջատողական հնարքն այնքան հին է, որ դրանով այլեւս հնարավոր չէ խաբել որեւէ մեկին: Այս մասին հայտարարել է նաեւ Մարդու իրավունքների միջազգային լիգայի նախագահ Մեյերը:
… Եթե անգամ մի կողմ թողնենք մեղադրյալների անմեղության բոլոր կանխավարկածները, նրանք իրավունք ունեին եւ հիմա էլ իրավունք ունեն համարվելու անմեղ, քանի որ նրանց մեղքը հաստատված չէ օրինական կարգով, հրապարակային դատաքննությամբ: Գաղտնի գործելակերպը, հրապարակայնության իսպառ բացակայությունն իրավունք են տալիս կասկածի տակ առնելու ներկայացված մեղադրանքի հիմնավորվածությունը: Օրենքի համաձայն՝ նույնիսկ փակ գործընթացով իրականացվող դատավարությունների ընդունած որոշումը ենթակա է հրապարակային ընթերցման: Այնինչ Զատիկյանի ընտանիքը դատարանի կայացրած որոշմանը տեղեկացել է մահապատիժն իրականացնելուց հետո միայն:
Մարդու իրավունքների համընդհանուր հռչակագիրը (որի տակ ԽՍՀՄ-ը ստորագրել էր, բայց որի տարածման համար նույնպես հետապնդվում էր Զատիկյանը) սահմանում է, որ մարդու նկատմամբ ընդունված դատավճիռը վեց ամսվա ընթացքում ենթակա է բողոքարկման: Զատիկյանի դեպքում դատավճռի ընդունումից հետո վեց օր էլ չէր անցել, երբ այն ի կատար ածվեց: Եվ դա այնպիսի դանդաղկոտության պարագայում, երբ պայթյունների մասին առաջին լրատվությունը խորհրդային մամուլում տպագրվել է դեպքից երկու տարի անց:
ՊԱԿ-ին այս գործը ձեռնտու էր այնքանով, որ երկրի ներսում ու դրսում հասարակական կարծիք էր ձեւավորում անկախական տրամադրվածությամբ քաղաքական գործիչների նկատմամբ՝ ներկայացնելով նրանց որպես տեռորիստներ: Բացի այդ, հնարավոր եղավ թուլացնել հակախորհրդային պայքարը Հայաստանում, որը խորհրդային միակ հանրապետությունն էր, որտեղ անկախության ձգտող գաղտնի քաղաքական կուսակցություն կար: Այս մասին 2007 թվականին մոսկովյան «Ինչպես է դա եղել» հաղորդաշարում անձամբ կարծիք հայտնեց մետրոյի դեպքի հետաքննության ղեկավարներից մեկը՝ հակահետախուզության գնդապետ Յակով Աբխուզինը: Հաղորդավարի լրագրողական հարցապնդմանը, թե ինչու հատկապես Երեւանը կասկածի տակ առնվեց որպես տեռորի կազմակերպման քաղաք, նա մի քանի անգամ պատասխանից խուսափելուց հետո ստիպված եղավ ասել. «Որովհետեւ այնտեղ հակախորհրդային անլեգալ կուսակցություն կար»: Եվ դա, ըստ չեկիստի, լիովին իրավունք էր տալիս ենթադրելու, որ մետրոյում գտնված կասկածելի պայուսակը հայկական էր, իսկ եթե հայկական էր, ուրեմն Զատիկյանն է պայթեցրել մետրոն: Տիպիկ խորհրդային տրամաբանություն:
Ես իմ տոհմի՝ խորհրդային ռեժիմից տուժած երրորդ սերունդն եմ: Նախորդ երկու սերունդն իրենց անմեղք պատիժը գուցե քաղաքական անգիտության մեջ են կրել, գուցե ոչ: Ես իմ ժողովրդի, իմ երկրի բազում ցավերի հետ մեկտեղ իմ տոհմի մեծերի ցավն էլ կրել եմ իմ մեջ որպես քաղաքական պայքարի մղիչ ուժ: Բայց այսօր, իմ ձերբակալություններից, բանտից ու աքսորից տարիներ անց, հայտարարում եմ, որ իմ քաղաքական կողմնորոշումն առանձնահատուկ անբեկանելի է դարձրել հենց խորհրդային ռեժիմն ինքը՝ իր անընդգրկելի այլասերությամբ: Հակախորհրդային հայացքներ դավանելու համար անազատություն կրելուց հետո, ազատ արձակվելուս շեմին, այդ նույն ռեժիմն իմ դեմ երկու անհիմն մեղադրանք հարուցեց: Երկուսն էլ դատաքննության արդյունքում հերքվեցին, բայց ես այնուամենայնիվ կրեցի պատիժս՝ հանրահայտ «մեղադրանքով»՝ «Զրպարտչաբար լռեց եւ հակասովետական ժպտաց»:
Խորհրդային հասարակարգը երջանիկ ստրուկների հասարակարգ էր: Ով երջանիկ չէր, կա՜մ հանցագործ էր, կա՜մ անմեղսունակ: Ի դեպ, Զատիկյանի դեմ այս երկրորդ հնարքը նույնպես բանեցվեց. փորձում էին նրան հոգեկան հիվանդություն վերագրել: 1978-ին ես բանտից գրավոր դիմում հղեցի ՌԽՍՀ դատախազություն: Դա մի ինքնատիպ վկայություն էր Զատիկյանի անմեղության մասին, որտեղ ներկայացնում էի նրան որպես տեռորիստական նկրտումների հետ անհամատեղելի, ինտելեկտուալ անձնավորություն, որը քաղաքական բանտարկության տարիներն օգտագործել է ոչ թե քրեական աշխարհում հմտանալու, այլ ինքնակրթության վրա: Ես փորձում էի դատական մարմինների մեջ համակրանք առաջացնել ընկերոջս նկատմամբ: Բայց չէ՞ որ մենք՝ գաղափարական մարտիկներս, Խորհրդային Միության համար հազար անգամ վտանգավոր էինք իսկական տեռորիստներից:
Ստեփան Զատիկյանի, Հակոբ Ստեփանյանի եւ Զավեն Բաղդասարյանի գնդակահարությունից անցել է 34 տարի(Մարկոսյանի հոդվածը գրվել է 2013թ.-ն-խմբ.): Դար ու հասարակարգ է փոխվել, բայց Մոսկվայի մետրոյի գործի ճշմարտությունը դեռեւս բացահայտված չէ: «Երեքի գործի» տարաձայն աղմուկը հասնում է մինչեւ մեր օրերը: Ռուսաստանը Խորհրդային Միության բազում մեղքերի համար մեղայականով հանդես գալու մեծ փորձ ունի: Միայն ցանկություն է պետք վեր հանելու ճշմարտությունը:
Վաղուց ժամանակն է, որ Հայաստանը պահանջի Զատիկյանի գործը:
«Առավոտ» օրաթերթ
21.06.2024
