«Այնտեղ, որտեղ հաստատվում է ապրելու և սիրված լինելու իրավունքը»
«Մանկական ուղեղային կաթվածի, հետվթարային և այլ տրավմաների հետևանքով հենաշարժական ֆունկցիաների խանգարումներ ձեռք բերած, ինչպես նաև այդօրինակ խանգարումներն ի ծնե ունեցած մինչև տասնութ տարեկան երեխաներին պետպատվերով հատկացվող վերականգնողական բուժման տևողությունը կազմում է տարեկան 46 օր, սակայն այդ գրեթե երկու ամիսը հաճախ բավարար չէ նրանց առողջական վիճակում առաջխաղացում արձանագրելու համար»,- մեզ հյուրընկալելով Հանրապետական վերականգնողական կենտրոնում՝ նշում է հաստատության տնօրեն Նարինե Մանուկյանը։
Նարինե Մանուկյան
Հիմք ընդունելով «Բնակչության բժշկական օգնության և սպասարկման մասին» ՀՀ օրենքը՝ առողջապահության նախարարությունը 2022-ին սահմանել էր, որ «հիվանդանոցային պայմաններում երեխաների վերականգնողական բուժումը՝ հիվանդ երեխայի վիճակից և ախտորոշումից կախված, կարող է իրականացվել ոչ ավելի, քան 46 օր` մեկ տարվա ընթացքում»:
Սահմանված ժամկետին հաջորդող բուժումն իրականացվում է արդեն վճարովի հիմունքներով, ինչը սոցիալական խնդիրների առաջ կանգնած բազմաթիվ ընտանիքների պարագայում կդառնար անիրագործելի, եթե այս բնագավառում երկարամյա աշխատանքային փորձառություն ունեցող Նարինե Մանուկյանը նրանց ֆինանսական բեռը չթեթևացներ անհատ բարերարների և բարեգործություն անող կազմակերպությունների օժանդակության միջոցով։ Այդ օժանդակության շնորհիվ երեխաները ևս երկու ամիս անվճար բուժման հնարավորություն են ստանում։
Կարդացեք նաև
Նրա պարզաբանմամբ, երբեմն 4-ամսյա բուժընթացն էլ բավարար ժամկետ չէ հիմնավոր բարելավման հասնելու համար, սակայն, իհարկե, իր զգալի դերակատարումն ունենում է։ Որքան ավելի վաղ տարիքում է երեխան սկսում բուժումը, այնքան ավելի մեծ է հաջողության հասնելու շանսը, ու նաև այս պատճառով է, որ մասնագետները պիտի հնարավորինս կաշկանդված չլինեն ծառայություններ մատուցելու ժամկետներով։
«Մեզ ապավինած որևէ երեխա չպետք է իրեն զգա ուշադրությունից դուրս կամ ոչ բավարար ուշադրության արժանացած»,- համոզված է տնօրենը։ Նրա ղեկավարությամբ գործող Հանրապետական վերականգնողական կենտրոնը, ինչպես նաև նրա հիմնադրած «Երազի տուն 1» մանկական վերականգնողական կենտրոնը և «Երազի տուն 2» ներառական զարգացման կենտրոնը դեռևս տարիներ առաջ են իրենց գոյությամբ ապացուցել, թե որքան պահանջված են, ընդ որում՝ Հանրապետական վերականգնողական կենտրոնում ստացիոնար, ցերեկային ստացիոնար և ամբուլատոր եղանակով բուժօգնություն են ստանում նաև 18 տարեկանից բարձր բուժառուներ։
Ինչ վերաբերում է մտավոր և հոգեկան խնդիրներով երեխաներին, ապա այստեղ ընդունում են մինչև 7 տարեկաններին՝ հաշվի առնելով, որ կենտրոնի գործունեության հիմնական ուղղվածությունն այլ է, և երեխաների այս խմբի համար հանրապետությունում հաջողությամբ գործում են նաև բազմաթիվ հոգեբանական կենտրոններ։
«Վերականգնողական կենտրոններում աշխատանքը սոսկ աշխատանք չէ»
Թերևս, շատերն են հիշում, որ 1988-ի երկրաշարժից հետո Հայաստանում արտերկրի կազմակերպությունների կողմից մեր երկրի կառավարության հետ համագործակցության արդյունքում հիմնադրված մանկական վերականգնողաբանական հաստատություններից մեկն էլ Հանրապետական վերականգնողական կենտրոնն էր, որտեղ դեռևս այն ժամանակ ապահովվեց ոչ միայն տեխնիկական համապատասխանեցումը, այլև իրականացվեց մասնագետների՝ վերականգնողական բժիշկների, ֆիզիկական և աշխատանքային թերապիստների, լոգոպեդների, հոգեբանների, հատուկ մանկավարժների և այլ մասնագիտացմամբ կադրերի պատրաստումն ու վերապատրաստումը։ Տնօրենի վկայությամբ՝ այս բնագավառում մասնագետների պահանջարկ միշտ էլ կա, իսկ որակյալ մասնագետների պատրաստումը երկարատև գործընթաց է՝ հաշվի առնելով նաև փորձի առկայության խիստ կարևորությունը։
Թե ինչպիսի և ինչ քանակությամբ խնդիրների առջև են կանգնում տարբեր պատճառներով հենաշարժական ֆունկցիաների խանգարումներ ունեցող երեխաների ծնողները՝ Նարինե Մանուկյանը գիտի սեփական փորձից ելնելով, քանի որ տարիներ շարունակ ոչ միայն Հայաստանում, այլև արտերկրի առաջնակարգ բուժհաստատություններում բոլոր հնարավոր միջոցները ձեռնարկել է սուր թթվածնային քաղցով ծնված որդուն օգնելու համար։ Հենց այդ ժամանակ էլ նկատել է այս բնագավառում առկա բացթողումներն ու թերությունները։
Նմանօրինակ վիճակում հայտնված մյուս կանանց օգնելու նպատակով հիմնել է «Հայ մայրեր» հասարակական կազմակերպությունը, այնուհետև «Երազի տուն» կենտրոնները։ Կենսաինժեների և մանկավարժ-հոգեբանի իր երկու կրթությունը ծառայեցրել է հենաշարժական ֆունկցիաների խանգարումներով երեխաների բուժումն ու ժամանցը կազմակերպելուն․ «Երբ արտերկրում առիթ ունեցա տեսնելու, թե որքան գրագետ, արդյունավետ ու համակողմանի մոտեցում է ցուցաբերվում այսպիսի խնդիրներով երեխաների հանդեպ, հասկացա, թե մեր երկրում որքան անելիք ունենք, ընդ որում՝ օժանդակության ծիրը պիտի ընդգրկի ոչ միայն բուժառու երեխաներին, այլև նրանց ծնողներին։ Նախ՝ երեխաները, մուտք գործելով իրենց ծառայություններ մատուցող կենտրոններ, չպիտի զգացողություն ունենան, թե բուժհիմնարկում են գտնվում, այդ իսկ պատճառով ամեն ինչ արել ենք, որ նրանց շրջապատենք ջերմ, ուրախ, հոգատարությամբ ու հարազատությամբ լի միջավայրով։ Իսկ ինչ վերաբերում է ծնողներին, ապա նրանք չպիտի իրենց հարկադրաբար սահմանափակեն 24 ժամ շարունակ երեխայի կցորդը լինելով, այլ պիտի իրենք էլ ապրեն աշխատանքային ու անձնական լիարժեք կյանքով, և այդ լիարժեքությունն ու կենսուրախ հոգեվիճակն անհրաժեշտ են ոչ միայն անձնապես իրենց, այլև իրենց երեխաներին։ Մեր առաքելությունը, մեր ստանձնած գործառույթներն ուղղված են նաև այսպիսի խնդիրների լուծմանը։ Այսինքն՝ սա սոսկ բուժման գործընթաց չէ, այլ շատ ավելին»։
«Նրանք կոչված են հասարակությունը դարձնելու ավելի մարդասեր»
Հենաշարժական ֆունկցիաների խանգարումներով երեխաների ընդհանուր թվաքանակի միայն որոշակի տոկոսին է հաջողվում հաղթահարել հիվանդությունն ու լիովին ապաքինվել, ինչը պայմանավորված է վիճակի ավելի կամ պակաս ծանրությամբ, սակայն երեխաների մյուս խումբը, որը շարունակում է մնալ բժիշկների մշտական հսկողության ներքո, որևէ կերպ չպիտի իրեն զգա մեկուսացված, անտեսված կամ այլևայլ պատճառներով կաշկանդված ու սահմանափակված․ նրանցից յուրաքանչյուրին պիտի տրվեն նույնպիսի հնարավորություններ՝ հասարակական կյանքին ինտեգրվելու, ինքնադրսևորվելու, որպես անհատ կայանալու։ Սա այն առաջնային սկզբունքն է, որով ղեկավարվում են վերոհիշյալ կենտրոնների մասնագետները։ Այս սկզբունքը հոգեբանների օգնությամբ ներարկվում է նաև երեխաներին ու նրանց ծնողներին։
Անդրադառնալով հաշմանդամություն ունեցող երեխաներին՝ տեղին է չշրջանցել նաև պտղի ախտաբանական վիճակով պայմանավորված՝ հղիության արհեստական ընդհատումների խնդիրը․ եթե հղիության շրջանում հետազոտության միջոցով արձանագրվում է պտղի կենսագործունեության չվերականգնվող բնածին արատ, ապա օրենքով թույլատրվում է ընդհատել հղիությունը, իսկ մնացյալ քայլերն արդեն թողնվում են ծնողի ընտրությանը։ Նարինե Մանուկյանի կարծիքով՝ սա շատ զգայուն խնդիր է, և նման իրավիճակում հայտնված յուրաքանչյուրն, ի վերջո, ընտրությունը կատարում է ըստ սեփական սկզբունքների ու գաղափարների․ «Ինձ իրավունք չեմ վերապահում խորհուրդ տալ կամ խոսել այլոց անունից, իսկ իմ անունից կարող եմ ասել, որ ինքս երբեք չեմ մտածել ինձ որպես փորձություն տրված ճակատագրից խուսափելու մասին։ Քիչ չեն օրինակները, երբ հղի կնոջը բժիշկներն ասել են, թե պտուղն առողջական խնդրով է լույս աշխարհ գալու, բայց ծնվել է լիովին առողջ երեխա, և հակառակը՝ բժիշկները նախապես որևէ մտահոգություն չեն հայտնել, բայց արդյունքում ծնվել է առողջական խնդիրներով երեխա։ Հետևաբար՝ Աստծո գործերն անքննելի են, և պիտի ընդունես ու անցնես քեզ տրված ճանապարհը։ Այլ հարց է, թե քանիսն են հոգեպես պատրաստ այդ ճանապարհն անցնելու»։
Սահմանափակ կարողություններով ծնված կամ հետագայում հաշմանդամություն ձեռք բերած երեխաներից հրաժարվելու դեպքերը, թերևս, անխուսափելի են, քանի որ ծնողներից որոշները հոգեբանորեն կամ այլ պատճառներով, իրոք, պատրաստ չեն լինում կրել իրենց բաժին հասած հոգսի ծանրությունը։ Նարինե Մանուկյանն ասում է, որ իրենց գործունեությամբ փորձում են ի սկզբանե կանխել ծնողների այդ քայլը, եթե վերջիններս ունենում են հրաժարվելու մտադրություն։ Իհարկե, այդ առումով՝ որոշ դեպքերում ծնողների վրա զգալի է լինում նաև արտաքին ազդեցությունը, երբ շրջապատում նրանց դրդում են դիմել այդ քայլին՝ «սրտացավ խորհրդատուի» դեր ստանձնած։
Իսկ եթե քայլն արդեն արվել է, կատարվածն ի նպաստ երեխայի շտկելու ի՞նչ տարբերակներ կան։ Գործող պետական ծրագրով՝ հատուկ խնամքի կարիք ունեցող երեխայի ծնողներին տրամադրվում է ֆինանսական աջակցություն՝ այդ կերպ խրախուսելով մանկատներից նրանց վերադարձն ընտանիք։ Սա նույնպես լուծման տարբերակ է, եթե տվյալ ընտանիքում խնդիրը միայն սոցիալական է։ Իսկ եթե սոցիալական չէ կամ միայն սոցիալական չէ, ապա երևույթն ակամա սկսում ես դիտարկել այլ հարթությունում․ «Ես նման դեպքերում նախընտրելի եմ համարում խնամատար ընտանիքների՝ Հայաստանում պետական աջակցությամբ և պետական վերահսկողությամբ արդեն վաղուց գործող ինստիտուտի ծառայություններից օգտվելու տարբերակը, քանի որ երեխայի խնամքը կատարվում է փոխշահավետության սկզբունքով ու ավելի բարեխիղճ։ Մինչդեռ բացառապես երեխայի հիվանդության պատճառով նրանից հրաժարված ընտանիքների պարագայում առաջանում է մի իրավիճակ, երբ, փաստացի, պետությունը գումարով շահագրգռում է ծնողներին, որպեսզի պահեն իրենց սեփական երեխային»,- նշում է Նարինե Մանուկյանը։
Հավելենք, որ մասնագիտացված խնամատար ընտանիքները (կարճաժամկետ հոգածության դեպքում՝ նաև արձակուրդային խնամատար ընտանիքները), որոնք պայմանագրային հիմունքներով ստանձնում են հաշմանդամ երեխաների խնամքը և համապատասխան վերապատրաստում անցնում, համաձայն «Խնամատար ընտանիքում երեխայի խնամքի և դաստիարակության աջակցության տրամադրում» պետական ծրագրի՝ վարձատրվում են ՀՀ-ում սահմանված նվազագույն ամսական աշխատավարձի և 30 տոկոս հավելավճարի չափով։
Հատուկ խնդիրներով երեխաների բուժումից ու խնամքից զատ՝ այստեղ չեն մոռանում նաև նրանց մայրերին․ ավելի քան 400 մայրեր կենտրոնի օգնությամբ ձեռք են բերել նոր մասնագիտություն և ընդլայնել նոր աշխատանք ունենալու իրենց հնարավորությունները։ Այսօրինակ ծրագրեր իրականացնելիս առաջնահերթությունը տրվել ու տրվում է միայնակ մայրերին, իսկ 2020-ի պատերազմից հետո՝ նաև Արցախից տեղահանված կանանց ու մայրերին։
Անուշ Բաբայան
