Ցուրտ է։ Սառը, թեթեւ քամի է։ Թարսի նման տաք վերարկուս չեմ հագել։ Կանգառում կանգնած, մի տեսակ դողացնում եմ։ Սառը քամուց պաշտպանվելու համար, նստեցի կանգառի մետաղե նստարանին, ուր 2-2,5 տարեկան երեխային կրծքին սեղմած, մի երիտասարդ կին էր նստած։ Կինը կամաց ինչ-որ բան էր շշնջում երեխայի ականջին։ Աչքս ընկավ կնոջ հնամաշ, ճմռթված, ոչ տաք սապոգներին։ Հետո հայացքս բարձրացավ հնամաշ, բարակ վերարկուին ու ձեռագործ շալին, ինչի ճոթերը մայրը ձգել-ոլորել էր երեխայի վզին, որ քամին ներս չսողոսկի։ Լսողությունս լարեցի, մի քանի բառ որսացի, այն է՝ հիմա ավտոբուսը կգա, իրենք կհասնեն տուն, ուր էն բարի մորքուրն արդեն տոնածառ է դրել, խաղալիքները կախել։ Կինն արցախի բարբառով էր խոսում։ Պարզ էր, արցախցի փախստականներից էր, ավելի ճիշտ՝ արցախցի գաղթական։ Ավտոբուսը եկավ, կինը երեխային ամուր սեղմեց գրկում, արագ բարձրացավ ավտոբուս։ Արցախցի գաղթականը գնաց, իսկ նրա նստած տեղում, աչքիս եկավ իմ գաղթական Շուշան տատը՝ 2 տարեկան երեխան գրկին։ Ես մնացի տատիս ու մորս պատմած դառը հիշողության հետ։
1918-ի այսպիսի մի ցուրտ օր էր։ Ալաշկերտցի գաղթական իմ 18- ամյա Շուշան տատը, երկու տարեկան երեխան գրկին, նստել էր Երեւանի նախկին Ալավերդյան փողոցում գտնվող Պարսկաստանի դեսպանատան դիմաց, հաց էր մուրում։ Մի ժամից ավել արդեն նստած էր, բայց մի կտոր հաց տվող դեռ չկար։ Իսկ ցուրտն անցել էր ցնցոտիներից ներս, հասել ոսկորներին։ Երեխային հույս էր տալիս, թե՝ հրեն, էն եկող քեռին կամ մորքուրը մի կտոր հաց կտան։ Բայց հաց տվող չկար ու չկար։ Հանկարծ տատիս դիմաց մի շքեղ կառք է կանգնում։ Կառապանը իջնում ու դիմում է տատիս, թե՝ տիկինը քեզ կանչում է, երեխայիդ վերցրու, բարձրացիր կառքը։ Տատս վախենում է ու երեխային ավելի ամուր սեղմում կրծքին։ Վախենում է, քանի որ այն ժամանակ շատ հայաստանցի հայեր լավ աչքով չեն նայել գաղթականներին, հեռու են մնացել հաց մուրացող ցնցոտիավորներից, նրանց դուրս քշել իրենց բակերից, խանութներից, կրպակներից։ Իհարկե՝ ոչ բոլորը, բայց շատերը, ինչպես հիմա ոմանք են անբարյացակամ արտահայտվում գաղթական արցախցիների համար։
Այդ պահին կառքում նստած տիկինն առաջ է թեքվում ու ձայնում տատիս, որ չվախենա, երեխային վերցնի, բարձրանա կառքը, իր տուն է տանելու։
Հասնելով տուն, տիկինը հանձնարարում է տան աշխատողին, որ տատիս ու երեխային նախ կերակրի, հետո լողացնի, նոր շորեր տա, իսկ եղած ցնցոտիները վառարան գցի։
Կարդացեք նաև
Տիկինը լինում է ԴՐՈՅԻ՝ ԴՐԱՍՏԱՄԱՏ ԿԱՆԱՅԱՆԻ մայրը։
Ու այսօր, 115 տարի անց, պատմությունը նորից է կրկնվում. Հայաստանը նորից լցվում է գաղթականներով։
Այն ժամանակ Հայաստանը լցվեց Սասունից, Ալաշկերտից, Վանից, Արեւմտյան Հայաստանի մյուս քաղաքներից ու գավառներից փախստական գաղթականներով, իսկ հիմա արցախցի գաղթականներն են։ Հարյուր տարի առաջվա հետ տարբերությունն այն է միայն, որ այսօր գոնե, թեկուզ շատ թույլ ու պարտված, Հայաստան պետություն կա, գաղթականներին քչից-շատից օգնություն կազմակերպվեց, իսկ այն ժամանակ միայն Էջմիածինն էր որոշ օգնություն հասցնում, այն էլ շատ քչերին, մեծ մասը մնացել էին փողոցում՝ տկլոր ու սոված, փողոցներից ամեն օր սովից ու ցրտից մեռած գաղթականների դիակներ էին հավաքում։
Եվ այն ժամանակ, եւ հիմա հայը իր դարավոր հայրենիքից տարածքներ կորցրեց, շագրենու կաշվի նման փոքրացավ, փոքրացավ, դարձավ մի ափաչափ վառվող օջախ, ում շուրջը գաղթականներն են իրենց ձեռքերը տաքացնում. մշեցի գաղթականներ, վանեցի, սասունցի, կարսեցի, արաբկիրցի, սուրմալեցի ու էլի, էլի, էլի գաղթականներ, որոնց արանքներում մի կերպ տեղավորվեցին նորերը՝ արցախցի գաղթականները։
Ի՛նչ հարյուր ու երկու հարյուր, հազարավոր տարիներ էլ անցնեն, այդ մարդկանց սերունդներն այստեղ կշարունակեն մնալ սասունցի, մշեցի, գվարսեցի… արցախցի գաղթականներ։ Ու հազար տարի անց էլ, այդ սերունդները մրմուռով կհիշեն իրենց գաղթական պապերի թողած փակ դռներով տներն ու անտեր մնացած անասուններին, հավ ու ճիվին, ու կփորձեն մտովի պատկերացնել այն թուրքին, ով տեր է դարձել իրենց արած-դրածին, տունուտեղին։
– Չգիտեի, Հակարիի կամուրջն անցնելուց, փրկվելո՞ւ եմ, թե՝ ոչ, բայց դուրս գալուց առաջ, տները հավաքեցի, մաքրեցի, բանալին կախեցի գազի վինտիլից, տան դուռը համբուրեցի ու եկանք,- ասում է արցախցի գաղթական Շուշանիկ Մինասյանը։
Ու հազարավոր տարիներ անց էլ, կշարունակեն փնտրել, վերցնել-դնել, դավաճան անվանել իրենց գաղթական դառնալուն պատճառ դարձած մարդկանց ու հասցե-անհասցե անեծքներ հղել տիեզերքին։
Է՛, արդեն զուր է ամեն ինչ, մնում է միայն դասեր քաղել, բայց արդյո՞ք դասեր կքաղվեն։
Հարցնում եք՝ ի՞նչ եղավ իմ գաղթական Շուշան տատը։
Ասեմ։
Դրոյի մայրը տատիս, որպես մայրապետ, աշխատանքի տեղավորեց Պլանի գլխի հիվանդանոցում։ Քանի որ Նոր տարվա նախատոնական օրերն էին, ԱՄՆ-ից ինչ-որ բարեգործներ չարազեղեն են այդ օրերին բաժանում հիվանդանոցի աշխատողներին։ Տատս ստանում է իր բաժին պնդուկն ու կաշտանը, մտածում է՝ քանի ընդմիջման ժամ է, վազելով այն հասցնի տանը մենակ մնացած երեխային, հետ գա. Դրոյի մոր տունը հիվանդանոցին մոտ էր։ Տանում է, մի բուռ պնդուկ ու կաշտան լցնում երեխայի դեմը, պատվիրում կոտրել-ուտել, բայց մնացածին ձեռք չտալ, մինչեւ ինքը կգա։ Աշխատանքից տուն է վերադառնում, երեխային գտնում է թախտի վրա պառկած, տնքալիս։ Պարզվում է՝ եղած ողջ պնդուկն ու կաշտանը տղան կոտրել, կերել էր։ Դրոյի մայրը կառապանին պատվիրում է՝ երեխային շալակել, շտապ հիվանդանոց հասցնել։ Հասցնում են հիվանդանոց, բայց երեխան չի փրկվում։ Տատս մնում է մեն-մենակ։
Մի քանի ամիս անց, հենց հիվանդանոցում ծանոթանում է Մշո Գվարս գյուղից գաղթական պապիս՝ Մշո սբ. Կարապետի ճեմարանն ավարտած Ռուբեն Գալստյանի հետ, համաձայնում է նրա կինը դառնալ։ Հավաքում է Դրոյի մոր նվիրած մի երկու շորերն ու պապիս հետ գնում Աշտարակի Ավան գյուղը, ուր կաթողիկոսի հանձնարարությամբ, պետք է դպրոց հիմներ գաղթական մյուս գվարսեցիների երեխաների համար։
1936-ին, որպես սովետմիության դավաճան, գաղթական պապիս Բերիայի հրամանով գնդակահարում են, քանի որ Պլենումում պաշտպանել էր Աղասի Խանջյանի՝ Մոսկվայից տարբեր այն որոշումը, որ Երեւան եկող երկաթուղին Բաքվի փոխարեն պետք է անցներ Թբիլիսիով։
Իսկ խեղճ գաղթական Շուշանը, ձմեռվա այդ ահավոր ցրտին, կալանավորված պապիցս մի լուր իմանալու համար, այնքան է կանգնած մնում դատարանների դռներին, ուժեղ մրսում է, ծանր հիվանդանալուց հետո մահանում, բախտի քմահաճույքին թողնելով իր վեց որբերին։
Կանգառի մետաղե նստարանին կծկված, հիշողությունների ծանր բեռան տակ, ես արդեն չէի զգում ցուրտը։
Արցախցի գաղթական կնոջ ավտոբուս բարձրանալուց հետո, մյուս կողքիս կինը հեգնանքով ասաց, ավելի ճիշտ՝ ֆշշացրեց.
– Մնայիք ձեր տներում, մի կյանք թուրքի հետ ապրել եք, էլի ապրեիք, ի՞նչ եկաք, լցվեցիք Հայաստան։
Ես հայացքս շուռ տվեցի։ Երեխան գրկում կողքիս կծկված, իմ գաղթական Շուշան տատի աչքերից արցունքներ թափվեցին։
Գաղթականների երկիր Հայաստանս։
Ես գվարսեցի գաղթական Ռուբենի ու ալաշկերտցի Շուշանի գաղթական թոռն եմ։
Մելանյա ՊԵՏՐՈՍՅԱՆՑ
«Առավոտ» օրաթերթ
18.05.2024
