Այս հոդվածը նպատակն է ավելի լավ հասկանալ Լեմկինի ինստիտուտի կողմից 2024 թվականի մայիսի 10-ին հրապարակված հայտարարությունը, որն անհիմն կերպով «Մեղադրելով վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանի ծպտյալ ներգրավվածությունը ցեղասպանության ժխտման մեջ»։ Այս հայտարարությունն արվել է ի պատասխան 2024 թվականի ապրիլի 24-ին Հայոց ցեղասպանության 109-րդ տարելիցի կապակցությամբ վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանի ուղերձին։ Ինձ Լեմկինի ինստիտուտի հոդվածը թվաց զարմանալի, անհարկի և անպատասխանատու, և այն կարդալուց հետո փորձում էի հասկանալ արված պնդումների շարժառիթներն ու հիմքերը:
Որպես Զորյան ինստիտուտի նախագահ՝ ուզում եմ ընդգծել, որ այս հոդվածը չի արտացոլում Զորյան ինստիտուտի պաշտոնական դիրքորոշումը և չի ծառայում որպես հաստատում պարոն Փաշինյանի ուղերձի Հայոց ցեղասպանության 109-րդ տարելիցի կապակցությամբ, կամ որպես Հայաստանի Հանրապետության վարչապետ նրա գործողություններին հավանություն տալ կամ չտալ: Այստեղ արտահայտված կարծիքներն իմ սեփականն են՝ որպես մեկը, ով իր կյանքը նվիրել է ցեղասպանության երևույթի ուսումնասիրությանը որպես համընդհանուր փորձառության և մարդու իրավունքների հետ դրա առնչության:
Նախ ուզում եմ իմ երախտագիտությունն ու երախտագիտությունը հայտնել Լեմկինի ինստիտուտի կողմից ցեղասպանագիտության ոլորտում կատարած աշխատանքի համար։ Մասնավորապես, ուզում եմ հարգանքի խոսքս ուղղել Լեմկինի ինստիտուտի համահիմնադիր և գործադիր տնօրեն դոկտոր Էլիզա ֆոն Յորդեն-Ֆորգիին: Դոկտոր Յորդեն-Ֆորգիին Քինի պետական քոլեջի Հոլոքոստի և ցեղասպանության ուսումնասիրությունների ամբիոնի նախկին ղեկավարն է: Ես անձամբ հիացած եմ նրա նվիրումով ցեղասպանագիտության բնագավառում և Լեմկին ինստիտուտում ստանձնած աշխատանքի համար։ Մենք Զորյան ինստիտուտում երախտապարտ ենք դոկտոր Ֆոն Յորդեն-Ֆորգիին երկարամյա ներդրումների համար, ներառյալ որպես Ցեղասպանության եւ մարդու իրավունքների համալսարանական ծրագրի պրոֆեսորադասախոսական կազմի անդամ և տնօրենի պաշտոնակատար, որպես Զորյան ինստիտուտի Ցեղասպանագիտության միջազգային ամսագրի նախկին խմբագիր և վերջապես որպես խորհրդի նախկին ակտիվ անդամ։
Հիմա, թե ինչու ես հակասում էի կարդալով Լեմկինի ինստիտուտի վերջին հոդվածը, որը մտահոգություններ էր բարձրացնում վարչապետ Փաշինյանի կողմից ցեղասպանության ժխտման հետ կապված ներգրավվածության վերաբերյալ: Ցեղասպանության ժխտումը սահմանվում է որպես ցեղասպանության դեպքի մասշտաբն ու խստությունը ժխտելու կամ նվազագույնի հասցնելու փորձ: Ժխտումն ինքնին ցեղասպանության անբաժանելի մասն է։
Կարդացեք նաև
Վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանի 2024 թվականի ապրիլի 24-ի Հայոց ցեղասպանության հիշատակի ուղերձի հենց առաջին պարբերությունում պարոն Փաշինյանը հստակորեն հաստատում է այդ օրվա նպատակը և հակիրճ հաստատում Հայոց ցեղասպանությունը.
«Այսօր մենք ոգեկոչում ենք Հայոց ցեղասպանության, Մեծ եղեռնի 1.5 միլիոն զոհերի հիշատակը, ովքեր 1915 թվականից Օսմանյան կայսրությունում սրի քաշվեցին հայ լինելու համար»:
Այս պարբերությունում, որը կարծես թե ակամա դուրս է մնացել Լեմկինի ինստիտուտի վերլուծությունից, պարոն Փաշինյանը չի փորձում ժխտել կամ նվազագույնի հասցնել Հայոց ցեղասպանության մասշտաբները, ավելի շուտ, նա ընդգծում է ցեղասպանության ճանաչման չորս անուղղակի հաստատումները.
- Առաջին՝ նա հավասարություն է սահմանում «Հայոց ցեղասպանություն» և «Մեծ եղեռն» տերմինների միջև՝ թույլ տալով դրանց փոխանակելիությունը։
- Երկրորդ՝ հաստատելով 1,5 միլիոն հայերի կորուստը, նա ոչ մի փորձ չի անում ժխտելու կամ նվազագույնի հասցնելու ցեղասպանության մասշտաբներն ու դաժանությունը։
- Ավելին, նա ընդունում է, որ 1,5 միլիոն հայեր սրի են քաշվել ողջ Օսմանյան կայսրությունում, ոչ միայն Անատոլիայում:
- Վերջապես, որ այս 1,5 միլիոն զոհերը կոտորվել են պարզապես հայ լինելու համար՝ ելնելով ազգային, էթնիկական և կրոնական նկատառումներից:
Հետաքրքիր է, թե ինչու Լեմկինի ինստիտուտի հոդվածը չի հիշատակում այս առաջին պարբերությունը վերլուծության մեջ, որը համառոտ կերպով ճանաչում է Հայոց ցեղասպանությունը, դրա մեծությունը և դրա հիմքում ընկած պատճառները: Հետաքրքիր է, որ 2023 թվականի վարչապետի հիշատակի ելույթի ուսումնասիրությունը բացահայտում է պարոն Փաշինյանի գաղափարների և փիլիսոփայության շարունակականությունն այդ թեմայով։ Նա տարբեր կերպ է մոտենում ցեղասպանության հաստատմանը, քան այն, ինչ մենք՝ որպես վերապրողներ և նրանց ժառանգներ, ունեցել ենք վերջին հինգ կամ վեց տասնամյակների ընթացքում, և քննարկմանը բերում է միջսերունդների տրավմայի ազդեցությունը:
2024 թվականին նա նշում է.
«Մեծ եղեռնը համազգային ողբերգություն և հոգեցնցում դարձավ մեզ համար, և առանց չափազանցության մեր սոցիալ-հոգեբանությունը կանխորոշող գործոն է: Մենք այսօր էլ աշխարհը, մեր միջավայրը, ինքներս մեզ ընկալում ենք Մեծ եղեռնի հոգեցնցման տիրապետող ազդեցության ներքո և չենք հաղթահարել այդ հոգեցնցումը:
Սա նշանակում է, որ լինելով միջազգայնորեն ճանաչված պետություն՝ մենք հաճախ այլ երկրների, միջազգային հանրության հետ հարաբերվում ու մրցակցում ենք հոգեցնցման վիճակում, և այս պատճառով երբեմն չենք կարողանում ճիշտ զատորոշել իրողություններն ու գործոնները, պատմական ընթացքներն ու կանխատեսվող հորիզոնները»:
2023 թվականին նա նշում է.
«Ապրիլքսանչորսյան երթը, թերևս, մեր իրականությունը կանխորոշած ու կանխորոշող ամենաազդեցիկ երևույթն է, մեր պատմության, անցյալի և ապագայի մասին մտածելու մի բացառիկ օր: Ի՞նչ են մտածում դեպի Ծիծեռնակաբերդի հուշահամալիր հաճախ մանկահասակ երեխաների ձեռքերը բռնած քայլող երիտասարդ ծնողները, կամ կյանքի ավելի մեծ փորձառություն ունեցող տատիկներն ու պապիկները:
Նրանք, թերևս, խորհում են երկու հարցի շուրջ. ինչո՞ւ Մեծ Եղեռնը տեղի ունեցավ և ի՞նչ է պետք անել դրա կրկնությունը բացառելու համար: Հայոց ցեղասպանության պատճառների մասին հարյուրավոր ու հազարավոր աշխատություններ են գրվել, ի հայտ են բերվել բազմաթիվ պատճառներ և շարժառիթներ: Ինչ վերաբերվում է նման ոճիրի կրկնությունը բացառելու մեթոդաբանությանը, դա մեծապես կախված է «պետություն» և «տարածաշրջան» հասկացությունների մեր ընկալումներից»:
Ինձ թվում է, որ վարչապետ Փաշինյանը հաստատում է Հայոց ցեղասպանության ճանաչումը՝ միաժամանակ ուղիներ փնտրելով օգնելու հաղթահարել այն տրավման, որը ձևավորել է հայերին և նրանց հայացքը ապագայի նկատմամբ, հատկապես նրանց համար, ովքեր ապրում են այսօրվա Հայաստանում՝ ինքնիշխան պետությունում։
Լեմկինի ինստիտուտի հոդվածում ասվում է.
«Թեև մենք ընդհանրապես չենք ներգրավվում պետությունների ներքին գործերին, քանի դեռ չկա ցեղասպանության ներքին վտանգ, մենք պետք է անդրադառնանք Հայաստանի վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանի վերջին հայտարարություններից բխող մտահոգություններին, որոնք, ըստ երևույթին, շեղվում են ցեղասպանության կանխարգելման, ցեղասպանության ճանաչման հիմնարար սկզբունքներից։ և անցումային արդարադատություն, և որոնք ուղղակիորեն առնչվում են Հայաստանի ազգային անվտանգության խնդիրներին»։
Իմ կարծիքով, Լեմկինի ինստիտուտի կողմից վարչապետի ուղերձը որպես ցեղասպանության ներքին սպառնալիքի սխալ մեկնաբանումը հանգեցրել է պետության ներքին գործերին չհիմնավորված և չարդարացված միջամտության։ Հետևաբար, նրանց մտահոգությունները չարդարացան։
Ցեղասպանության կանխարգելման կառավարող սկզբունքներից ոչ մի շեղում չի եղել, ինչպես սահմանված է Ցեղասպանության կոնվենցիայով, որի նպատակն է կանխել մարդկության դեմ ոճրագործությունները և հասկանալ այդ հանցագործությունների, մասնավորապես, ցեղասպանության հիմնական պատճառները: Հստակ սա է Փաշինյանի ուղերձում․
«Ի՞նչ պիտի անենք և ի՞նչ պիտի չանենք, որպեսզի հաղթահարենք ցեղասպանության հոգեցնցումը և բացառենք այն որպես սպառնալիք: Սրանք հարցեր են, որ մեր քաղաքական, քաղաքագիտական, գեղագիտական ու փիլիսոփայական մտքի քննարկման առանցքային առարկան պիտի լինեն, բայց Մեծ եղեռնի փաստի հետ հարաբերվելու այսպիսի դիտանկյունը տարածված չէ մեզանում»:
Հոդվածից դիտավորյալ բաց թողնելով վարչապետի խոսքի բացման հայտարարությունը և սուտ մեկնաբանելով պարոն Փաշինյանի հայտարարության ընդհանուր էությունը՝ գրողը անպատասխանատու է վարվել՝ քաղաքականացնելով Լեմկինի ինստիտուտը։ Առնվազն առանձին, օբյեկտիվ և մանրակրկիտ վերլուծությունը կնշեր ուղերձի ամբողջականությունը չներառելու պատճառները: Ի վերջո, որպես գիտական կազմակերպության իր համբավը վերականգնելու համար Լեմկինի ինստիտուտը պետք է հրապարակային ներողություն խնդրի վարչապետ Փաշինյանից և հայ ժողովրդից։
Գրեգ (Գուրգեն) Սարգսյան
