Ադրբեջանի նախագահ Իլհամ Ալիևը, «COP29 և կանաչ տեսլական Ադրբեջանի համար» թեմայով միջազգային ֆորումում կրկին անդրադարձել է իր իրավասությունների և զբաղվածության շրջանակներից դուրս գտնվող այնպիսի հարցերի, ինչպիսիք են Հայաստանի Սահմանադրության և պետական խորհրդանիշների փոփոխությունները։ Նման հայտարարությունները ուղղակի միջամտություն են Հայաստանի ներքին գործերին և չունեն որևէ իրավական կամ բարոյական հիմք։ Ռազմական հաջողությունները Իլհամ Ալիևի մոտ էյֆորիկ տրամադրություններ են առաջացրել, որոնք կարծես թե «խանգարում են» տեսնել այն հսկայական վիճարկությունները, որոնք պարունակում է հենց Ադրբեջանի սահմանադրությունը։
Այսպես՝ Ադրբեջանի սահմանադրության նախաբանում ասվում է, թե Ադրբեջանի ժողովուրդը «շարունակում է իր դարավոր պետականության ավանդույթները»։ Ադրբեջանի սահմանադրության առաջին նախադասությունն իսկ պարունակում է հսկայական պատմական կեղծիք, քանի որ 1995թ․ դրությամբ ադրբեջանական պետականությունը բոլորում էր իր ընդամենը 77-րդ տարին, եթե պայմանականորեն որպես պետականության ստեղծման պահ ընտրենք 1918 թ․ մայիսը։ Խնդրի պայմանականությունը կայանում է նրանում, որ դեռ շատ երկար ժամանակ Ադրբեջանի կառավարությանը հնարավորություն չէր տրվելու ստանձնել իր պարտավորությունները նրանց կողմից, ովքեր նախագծել էին այդ կազմավորման առաջացումը, իսկ լուծարման հնարավոր ուրվականը հետապնդելու էր վերջինիս։
Ադրբեջանում պետականորեն ընդունված է տարածքի պատմությունը չտարանջատել սեփական ցանկությունների արդյունքում առաջացող երևակայված պատմությունից, ինչն էլ առաջացնում է երկրամասի պատմական անցյալի յուրացման գործընթաց։ Միայն այսպես է հնարավոր բնորոշել ադրբեջանական պատմաշինարարությունը, որը, փաստորեն իր արտացողումն է գտել սահմանադրության առաջաբանում։ Ադրբեջանն իրեն փնտրում է հնագույն Մաննայում և Մարաստանում, Աղվանքում, Շիրվանում, սելջուկյան, մոնղոլական, թուրքմենական արշավանքների մեջ և Սեֆյան պետությունում, փնտրում ու չի գտնում, որովհտև անհնար է գտնել այն, ինչը գոյություն չի ունեցել։ Սրանում համոզվել է նաև Իլհամ Ալիևը, ով վերջերս հնագույն քարտեզներից մեկի հետ մտամարտի էր բռնվել, քանզի քարտեզում տրամաբանորեն և բնականաբար բացակայում էր Ադրբեջանը։
Սահամանադրության առաջաբանում նշվում է նաև, որ Ադրբեջանը հենվում է «Ադրբեջանի Հանրապետության պետական անկախության մասին» սահմանադրական ակտում արտացոլված սկզբունքների վրա, որոնցից երկրորդ հոդվածը հռչակում է․ «Ադրբեջանի Հանրապետությունը հանդիսանում է Ադրբեջանի Հանրապետության իրավահաջորդը, որը գոյություն է ունեցել 1918 թվականի մայիսի 28-ից մինչև 1920 թվականի ապրիլի 28-ը»։ «Ադրբեջանի Հանրապետության պետական անկախության մասին» սահմանադրական ակտն իր հերթին հենվում է 1991թ․ օգոստոսի 30-ին Ադրբեջանի Գերագույն խորհրդի ընդունած «Ադրբեջանի Հանրապետության պետական անկախությունը վերականգնելու մասին» հռչակագրի վրա, որում կրկին ասվում է, որ «Ադրբեջանի Հանրապետությունը գոյություն է ունեցել որպես միջազգային հանրության կողմից ճանաչված անկախ պետություն 1918-1920թթ․»։
Այժմ անդրադառնանք 1918-1920թթ․ «միջազգային հանրության կողմից ճանաչված անկախ պետություն» Ադրբեջանին։ 1918 թ․ մայիսի 28-ին Մուսուլմանական ազգային խորհուրդն ընդունեց այսպես կոչված անկախության հռչակագիր, որն իր հիմնական կետերով պարզապես կրկնում էր Վրաստանի անկախության հռչակագիրը։ Հռչակագրի 1-ին կետում խոսվում է Ադրբեջանի «ժողովուրդների» մասին, ինչն ուղղակի վկայում է տվյալ տարածքում էթնիկ խիտ բազմազանության մասին։ Միևնույն կետում ասվում է, որ Ադրբեջանն ընդգրկում է «Արևելյան և Հարավային Այսրկովկասը»՝ մի անորոշ արտահայտություն, որի շրջանակներում խնդրահարույց է Լեռնային Ղարաբաղի և Նախիջևանի անգամ տեսական ենթադրումը։ Այսինքն 1918-1920թթ․ գոյություն ունեցած Ադրբեջանն իր հռչակման օրից չի ունեցել հստակ սահմաններ, առավել ևս այդ սահմանները չեն եղել միջազգայնորեն ճանաչված։
Մեկ այլ խնդիր է «միջազգային հանրության կողմից ճանաչված» լինելու հանգամանքը։ 1920թ․ հունվարի 11-ին Փարիզի վեհաժողովի Գերագույն խորհուրդն ընդունեց Ադրբեջանի դե-ֆակտո անկախությունը, սակայն ոչ դե-յուրե, ինչը չի պարունակել որեւէ որոշում Ադրբեջանի տվյալ պահի և ապագա սահմանների վերաբերյալ։ Ազգերի լիգայի՝ Ադրբեջանի անդամակցության դիմումի մերժումը ևս պայմանավորված էր հարևան երկրների հետ տարածքային-սահմանային խնդիրների չկարգավորվածությամբ, ինչը ևս մեկ անգամ վկայում է, որ 1918-1920 թթ․ միջազգային իրավական ճանաչում չունեցող պետությունը չի ունեցել ճանաչված և հստակ սահմաններ։ Մինչդեռ Ադրբեջանի պատվիրակությունը Փարիզի վեհաժողովին ներկայացրել էր մի ընդարձակ քարտեզ, որը ընդգրկում էր գրեթե ամբողջ երկրամասը՝ հասնելով Կարս և Բաթում։ Այսօր էլ Ադրբեջանը մերթընդմերթ շրջանառում է նմանատիպ անհեթեթություններ, որոնք ոչ այլ ինչ են, քան անցյալի անկատար ցանկությունների վերապրուկներ։ Մինչդեռ իրականում ստացվում է, որ 1991թ․ խորհրդային ժառանգությունը չընդունող և «Ադրբեջանի Հանրապետության պետական անկախության մասին» սահմանադրական ակտի 1-ին կետով 1920թ․ ապրիլի 28-ից հետո տեղի ունեցած իրողությունները ռուսական օկուպացիա համարող Ադրբեջանը հանձն է առնում 1920թ․ ապրիլի 27-ի դրությամբ առկա անորոշ սահմանների խնդիրը։
Հիշեցնենք, որ 1920թ․ ապրիլի դրությամբ չկա որևէ իրավական ակտ, որը կհաստատի Նախիջևանի պատկանելությունը Ադրբեջանին, ընդհակառակը այն դեռևս 1919թ․ ճանաչված էր որպես Հայաստանի Հանրապետության անբաժանելի մաս։ Ինչ վերաբերում է Լեռնային Ղարաբաղին, ապա տեղի հայությունը 7-րդ համագումարով ընդամենը պայմանականորեն և ժամանակավոր էր ընդունել Ադրբեջանի իշխանությունը մինչ Փարիզի խորհրդաժողովի կողմից խնդրի վերջնական կարգավորումը։ Հետևապես Լեռնային Ղարաբաղի առումով ևս չկա որևէ միջազգային կամ միջպետական իրավական ուժ ունեցող կարգավորում։ Եթե մինչև 1920թ․ ապրիլի 28-ը տվյալ խնդիրը գտած լիներ իր տրամաբանական հանգուցալուծումը, ապա ո՛չ 1920թ․ դեկտեմբերի 30-ին, ո՛չ էլ առավելապես 1921թ․ հունիս-հուլիսին չէր դառնա նեոբոլշևիկյան քննարկման առարկա՝ Ադրբեջանի կողմից քաղաքական շանտաժի հիմքով կայացված անարդարացի և անտրամաբանական հետևանքներով։ Թե՛ Լեռնային Ղարաբաղը, թե՛ Նախիջևանը ինքնավար մարզի և ինքնավար հանրապետության կարգավիճակներով հանձնվեցին Ադրբեջանին Մոսկվայի և Կարսի պայմանագրերով, որոնց անբավարար լեգիտիմության մասին մենք բազմիցս խոսել ենք։
Կարդացեք նաև
Ինչ վերաբերվում է Հայաստանի պետական խորհրդանիշերին, մասնավորապես զինանշանին և դրա վրա Արարատ լեռան պատկերմանը, ապա խորհուրդ կտանք Ադրբեջանի նախագահին, լինելով «բարեպաշտ» մահմեդական, այնուհանդերձ ընթերցել Աստվածաշունը՝ տեղեկանալու համար թե ինչ դեր ունի Արարատ լեռը ոչ միայն հայության, այլև ողջ մարդկության համար։ Իսկ հայ ժողովրդի կյանքում Արարատի բացառիկ և սահմաններ չճանաչող նշանակությունը կայանում է Արարատի շուրջ մեր ժողովրդի հոգևոր-արժեքային համակարգի ձևավորման բազմադարյա պրակտիկայով։ Ընդ որում Սուրմալուի գավառը, որի տարածքում գտնվում է Արարատը, տրվել է Թուրքիային նույն 1921թ․ Մոսկվայի պայամանագրով։ Հետևապես այստեղ ևս մենք բախվում ենք միջազգային անբավարար հիմքերով և այլոց քաղաքական «առուծախով» պայմանավորված էժան համագործակցության հետևանքներին։
Հայաստանի պետական խորհրդանիշերը քննադատելուց առաջ խորհուրդ կտայինք Ադրբեջանի նախագահին ուշադրություն դարձնել սեփական երկրի խորհրդանիշերին, որոնք տարածաժամանակային և բովանդակային առումով այնքան էլ չեն համապատասխանում քարոզվող իրողություններին։ Օրինակ՝ զինանշանի Արևելքի վահանը, որը ներկայացվում է որպես իրենց՝ արևելյան ժողովուրդ լինելը, պատմականորեն բնորոշել է Բյուզանդիային՝ որպես մնացյալ Եվրոպայի համար արևելյան վահան՝ պաշտպանող նույն այդ արևելյան ցեղերից։ Բյուզանդական կայսրության գոյությանը վերջ տրվեց Օսմանյան պետության կողմից, հետևաբար բյուզանդական խորհրդանշանների այլակերպված՝ թյուրքացված մեկնաբանությունը ամենևին հարգի քայլ չէ։ Ութաթև աստղի տարբեր կիրառումները ևս տարածված են աշխարհով մեկ՝ Քրիստոնեական Բեթղեհեմյան աստղից մինչ հայկական նշանագրություն, դիցուք Տիգրան Մեծի թագի ութաթև աստղի պատկերումը։ Այժմ հարց՝ չի գտել արդյոք Ադրբեջանի գերբի հեղինակ, ազգությամբ աբխազ Ալեքսանդր Շերվաշիձեն գեթ մեկ խորհրդանիշ, որը բնորոշ կլինի միայն Ադրբեջանին։ Պատասխանն առավել քան պարզ է՝ ոչ։ Ավելին՝ երկրագործական հասարակություններին բնորոշ ցորենի հասկի պատկերումը բովանդակային անախրոնիզմ է առաջացնում ընդամենը վերջին մի քանի տասնամյակում միայն նստակյացության անցած, դարեր շարունակ անասնապահական կենսակերպով ապրած և իր աշխարհընկալումը տվյալ կենսակերպի շրջանակներում ձևավորված հասարակության վերաբերմամբ կիրառելիս։
Այսինքն սեփական պատմության և պետականության խնդրայնությամբ զբաղվելու փոխարեն, Ադրբեջանի նախագահը քաղաքական վանդալիզմի է ենթարկում տարածաշրջանի բնիկ ժողովուրդների պատմությունը։
Գարդման Շիրվան Նախիջևան ՀՀՄ
