Բուժման նպատակով Ֆրանսիայի Լիոն քաղաքում գտնվող բանաստեղծ Անատոլի Հովհաննիսյանը տպագրության է հանձնել իր «Սա էլ եմ ես». Հարցազրույցներ, հոդվածներ եւ այլ գրություններ» գիրքը: Ներկայացնում ենք գրքում ներառված նրա 2021թ. ապրիլի 4-ի անտիպ հեռավար երկրորդ հարցազրույցը (Գեւորգ Թումանյանի հետ):
– Մենք առաջին քրիստոնյա ազգն ենք, սակայն ես կարծում եմ, որ մեր դժբախտությունների հիմնական պատճառն այն է, որ հեռացել ենք Աստծուց: Դու ի՞նչ ես կարծում:
– Ես ծնվել եմ այն հասարակության մեջ, որ խորհրդային մտածողությամբ այլասերված է եղել, անաստված, որ եկեղեցու մասին մտածել է զանազան, հաճախ ձեւական արարողակարգերի մասնակցելիս: Հայրս ասում էր. «Մատաղը պիտի յոթ տեղ բաժանեն, մորթում՝ իրանք են ուտում»:
Հայաստանում դատավոր, դատախազին կաշառք տալու նման եկեղեցիներ են կառուցել: Առհասարակ, վախը ստորացնող զգացողություն է, բայց ասում են «Աստվածավախ», «Աստծո զայրույթ», այսինքն, մի սահման, որից այն կողմ մարդը չի կարող անցնել:
Կարդացեք նաև
Մեր սերնդի համար դարձի զգացողությունը գիտակցաբար է: Երիտասարդները ավելի դյուրությամբ կընկղմվեն հավատի ավազանը: Եկեղեցին, նույնիսկ այսօրվա կաթողիկոսը չէ: Ես առիթ ու բախտ եմ ունեցել Վազգեն Վեհափառի հետ քանիցս զրուցելու, սակայն հայ եկեղեցին նույնիսկ նրա լուսավոր կերպարը չէր:
Եկեղեցին Աստծո աջն է, որի տակ հավաքված ենք մենք բոլորս եւ այդ աջը երկնքում է՝ այնքան բարձր, որ տեսանելի է միայն հավատի աչքերով նայողներին:
Եվրոպայում ասում են՝ այսինչ պետական գործիչը «սեռական փոքրամասնություն» է, բայց վարք ու բարքի մեջ, այսուամենայնիվ, քրիստոնեական դաստիարակության արմատները երեւում են: Մեր աղավաղված հասարակության՝ «առաջին քրիստոնյաներիս» մոտ հաճախ դա չի պահպանվել:
– Ինչո՞վ է զբաղված բանաստեղծ Անատոլի Հովհաննիսյանը:
– Ես հիմա ինձ բանաստեղծ չեմ համարում, նույնիսկ ընթերցող չեմ: Մի տասը տարի է՝ արհեստական վիճակներում եմ եւ հրատարակածս գրքերը, կատարածս խմբագրական աշխատանքները իներցիայի արդյունք են:
Իմ տարեկիցներից միշտ տարբերվել եմ, որ մի քիչ շուտ եմ սկսել, մի քիչ շատ եմ կարդացել: Հիմա դրա հնարավորությունը չունեմ:
Լիոնում` «ռուսական» խանութում, պարզվում է՝ ինչ-որ մեկը դասական գրականություն էր բերել, թե. «Մերոնք այս լեզվով այլեւս չեն կարդում»: Կրեցի տարա, ինչպես անձրեւի տակ մնացած, շան ձագին են տուն տանում: Հետո մտածում եմ, ո՞ւմ համար, ինչի՞ համար ես տանում, ախր աչք էլ չունես:
– Գրական կյանքին հետեւո՞ւմ ես, քո համար բացահայտումներ եղե՞լ են:
– Այս տարիներին շատ «բացվել» է Ներսեսը Աթաբեկյան: Ինքը կամաց – կամաց կարծես թե գրականագիտությունից եկավ, բայց այսօր բանաստեղծություններ ունի, որ կուզենայի ես գրած լինեի: Շատ հավանում եմ Գագիկ Սարոյանին:
– Արմեն Շեկոյանի ծննդյան օրն էր: Նա այն քաջերից է, որը չի գրում, չցանկանալով կրկնել իրեն: Ի՞նչ կերպ ես վերաբերվում Արմենին:
– Ինձ համար երկու Արմեն կա. մինչեւ «Ճոճքը» եւ հետո:
Այն շրջանը, որն ինքն անվանում է «անտիպոեզիա», կարելի է հաճույքով կարդալ, անցնել: Այնքան էլ չեմ սիրում բառախաղային գործեր: Չնայած, ասում են՝ գրականությունը նախ եւ առաջ լեզու է. օտարաբանություններ, հայերենին խորթ արտահայտություններ գործածող Սայաթ-Նովային որեւէ բան խանգարո՞ւմ է լինել հանճար: Ինչպես մաեստրո Քոչարն էր ասում. «Արվեստը ոչինչ էլ չի ապացուցում, համոզում է կամ չի համոզում»:
Արմենի «քաջությունը» ինձ համար հասկանալի չէ: Ես գրում եմ, երբ չեմ կարող չգրել, չնայած որքան գրող կա, այնքան էլ գրականություն ստեղծելու մոտեցում:
Ներշնչանքը ինչ-որ չափով կարելի է ուղղորդել: Միշտ գրել եմ կես քուն, կես արթուն, հետո ստիպել եմ ինձ արթնանալ եւ թղթին հանձնել: Հիմա, երբ այդ վիճակը «գալիս» է, ես ինձ չեմ ստիպում արթնանալ: Բանաստեղծությունը սոսկալի շատ էներգիա է տանում: Ես այդքան ուժ չունեմ: Ես ուզում եմ գալ: Ես չեմ ուզում մեռնել, մնալ «էս աշխարհի ծերին»:
– Ես կարծում եմ, որ կարելի է բանաստեղծ մնալ նաեւ չգրելով:
– Տասնամյակներ չեմ գրել՝ մտածելով, որ մենք բոլորս մի օր ներկայանալու ենք Տիրոջը՝ գրած ու չգրած բանաստեղծություններով. պատկերացնենք 10.000 տպաքանակով, կամ էս ինչ գրական մրցանակը ստացած: Այդ թվաբանությունը երկնքում չի անցնում:
– Գրականագետները, քննադատները գրողին կամ բանաստեղծին դասում են ինչ-որ սերնդի մեջ: Համաձա՞յն ես սերնդային դասակարգման հետ:
– Գրականագետները հաճախ չէ, որ լավ ընթերցող են: Իսկ ո՞վ էր Տերյանի սերունդը: Տերյանը եկավ, էս չոլի մեջ եվրոպական պոեզիա ստեղծեց: Կամ ո՞վ էր Չարենցի սերունդը …
– Չարենցի սերունդը Մահարին չէ՞ր:
– Մահարին Մահարու սերունդն էր: Մահարին մեծ պոետ չի, բայց բանաստեղծության զարգացման ճանապարհին հետաքրքիր հանգրվան է: Ինչը վերաբերում է նրա արձակին, դա առանձին թեմա է: «Այրվող այգեստանները», իմ կարծիքով, հայ գեղարվեստական վեպի բարձրակետն է:
– Արի այս հարցազրույցները դարձնենք վարպետության դասեր:
– Ո՞ւմ համար, նոր եկողները սովորաբար ոչ մեկի էլ չեն լսում:
– Այսօր ամբողջ աշխարհում գոյություն ունեն ամենատարբեր ծրագրերով սցենարիստների, արձակագիրների, պոետների դասընթացներ:
– Դրա համար էլ աշխարհը պակաս հոգեւոր է, քան՝ ասենք Լեւ Տոլստոյի ժամանակ էր:
– Իսկ ո՞վ էր վարպետության դաս տալիս Լեւ Տոլստոյին:
– Ամենամեծ վարպետության դաս տվողը տառապանքն է:
– Համաձայն չեմ. կյանքը, ցնծությունն էլ կարող է խթանիչ հանդիսանալ:
– Ցանկացած էմոցիոնալ փայլատակման վիճակ էլ կարող է:
Կարեւոր է՝ մարդը օժտվա՞ծ է, թե՞ ոչ, բայց որոշողը ճակատագրի զիգզագներն են: Արվեստում չկա «չի կարելի»: Արվեստի գործը այնքանով է մեծ, ինչքանով կարողանում է հաղթահարել կարծրատիպը: Չկա արգելված նյութ, առարկա կամ էմոցիոնալ դրսեւորման տեսակ, սակայն մեկ պայմանով՝ պետք է լինի գեղարվեստորեն համոզիչ: Չասենք տառապանք, թող լինի կորուստ:
Երեք կամ չորս տարեկան էի, մեր գյուղում, հորեղբորս տան հետնամասում, դաշտի մեջ նստած խաղ էինք անում: Մի երեխա մատի վրա զատիկ էր պտտացնում ու երգում էր. «Զատիկ, զատիկ, մերս տղա կբերի՞»: Հանկարծ տարիների հեռվից այդ հուշը ինձ այցի եկավ ու սիրտս շատ մրմռաց, որովհետեւ այդ տարիներին եղբայրս ծնված չէր, որ հիմա մահացել է … :
– Տեսե՞լ ես Փարիզը, ի՞նչ տպավորություն թողեց:
– Ես գնացել էի տեսնելու այն Փարիզը, որին գրքերից էի ծանոթ, որը Իմպրեսիոնիստներից մինչեւ Ավանգարդ արվեստ, մինչեւ Մոդեռն, դարձավ գեղանկարչական աշխարհի մայրաքաղաքը: Ես քայլել եմ, նստել այդ սրճարաններում, ուր հավաքվում էին աշխարհի մեծագույն նկարիչները: Այդ մարդիկ այսօր չկան, բայց համոզված եմ՝ նրանց էներգետիկան պահպանվել է:
Ելիսեյան դաշտերում, ճեմուղիներում նստում ես. ամայություն է, բայց լռության տեսակ կա, որ թվում է՝ հաղորդակից է դարձնում ինչ-որ գաղտնիքի:
– Իսկ ինչպիսի՞ն է Ֆրանսիան առհասարակ:
– Ես ապրում եմ դիալեզից մինչեւ դիալեզ: Առանձնապես շփումներ չունեմ: Այստեղ ծուռ աճող ծառ էլ չեմ տեսել, պտուղները գեղեցիկ են, բայց ոչ մի բանի մեջ համ չկա: Հետո հասկացա, որ գուցե իմ քիմքի համար չի ստեղծված:
Հայրենիքները Աստված է ընծայում ժողովուրդներին եւ այդ հայրենիքները՝ այդտեղ ապրող ժողովրդի ընդհանրական դիմագիծը ունեն: Մեր աշխարհը իր բոլոր ծայրահեղություններով, ծիրանի ծառն՝ իր ծռմռվածությամբ, ծաղկած քարերը… Այդ ծայրահեղությունները, «վիշապաձայն բուքը», պարականոն սլացքները յուրահատուկ են ոչ միայն մեր բնությանը, այլ նաեւ մեզ:
– Բանաստեղծ Անատոլի Հովհաննիսյանի գրական արմատները որտեղի՞ց են:
– Գրականության իմ ծնողներն այն մարդիկ են, ովքեր կերտել են հայ գրականությունը: Տարբեր շրջաններում, տարբեր են եղել նրանք:
Ինչպես այլ առիթով ասել է Իոսիֆ Բրոդսկին, յուրաքանչյուր եկող բանաստեղծ փորձում է ամբողջացնել նախորդների ստեղծածը, եթե նույնիսկ ինքը առանձին-առանձին զիջում է նրանցից յուրաքանչյուրին:
-Կարո՞ղ եք մեկ բանաստեղծություն հիշել։
– Վերջերս Չարենցի տողերն են հետապնդում ինձ.
«Գուցե այդ ե՜ս եմ, որ սրտով իմ լուսնահար
Ո՜չ մի կրակ հեռուներից ձեզ չբերի…»:
«Առավոտ» օրաթերթ
13.04.2024
