Նվիրվում է Հակոբ Պարոնյանի ծննդյան 180-ամյակին
Հակոբ Պարոնյանը հայոց մեծագույն երգիծաբանն է։ Նա 1870-80-ականների արևմտահայ գրականության կենտրոնական դեմքն էր, իրապաշտական արձակի և դրամատուրգիայի սկզբնավորողը։ Մեծ երգիծաբանի սրատես հայացքից չի վրիպել հանրային-քաղաքական կյանքում կատարվող որևէ էական երևույթ՝ լիներ դա հայ իրականության մեջ թե միջազգային ասպարեզում։
Պարոնյանը ծնվել է 1843 թվականի նոյեմբերի 19-ին Թուրքիայի եվրոպական մասում գտնվող Ադրիանուպոլիս քաղաքում (այժմ՝ Էդիրնե)։ Հեքիաթային գեղեցկությամբ օժտված ու տարբեր մշակույթների ինքնատիպ խառնարան դարձած այդ քաղաքում են անցել ապագա գրողի մանկությունն ու պատանեկությունը, և ընդունակ երեխան, մայրենիից բացի, տիրապետել է օտար երեք լեզուների (հունարեն, բուլղարերեն, թուրքերեն), որոնց հետագայում պիտի ավելանային նաև ֆրանսերենը, իտալերենն ու անգլերենը։
Նրա նախնիները Ադրիանուպոլիս էին տեղափոխվել պատմական Ակն քաղաքից։ Հակոբի մանկության շրջանում ընտանիքը բարեկեցիկ էր և բնակվում էր հունական Բանայիա թաղամասում գտնվող եռահարկ սեփական տանը՝ ոչ շատ հեռու հայոց Ս. Թորոս եկեղեցուց։ Պարոնյաններն ապրում էին խաղաղ ու համեստ. տանը հասակ էին առնում չորս որդիներն ու երկու դուստրերը։ Հայրը՝ Հովհաննես աղան, դրամափոխ էր, իսկ մայրը՝ «առաքինազարդ և ազնվասիրտ» Բենպե հանըմը, օժտված էր հզոր իմացականությամբ և նուրբ բնազդով։
Կարդացեք նաև
Հակոբը նախնական կրթությունը ստանում է ծննդավայրի Արշակունյաց ազգային վարժարանում։ Այն ավարտելուց հետո՝ 1857-ին, տեղափոխվում է հունական դպրոց, որտեղ սովորում է ընդամենը մեկ տարի, քանի որ մեկ տարի առաջ վախճանվել էր հայրը, և բազմանդամ ընտանիքի 15-ամյա անդրանիկ զավակն արդեն ստիպված էր աշխատել։ Պարոնյանը հայտնվում է կյանքի համալսարաններում. նախ աշխատում է դեղատանը՝ որպես դեղագործի օգնական, այնուհետև աշխատանքի անցնում ֆրանսիական «Ռեժի» ծխախոտի ընկերության մասնաճյուղում, որքան էլ տարօրինակ է, հաշվապահի պաշտոնով։ Նյութական կարիքն ու զրկանքներն էին նրան ստիպել սովորել համեմատաբար բարձր վարձատրվող նոր մասնագիտությունը, որը տարիներ անց պիտի դառնար ապրուստի հավելյալ միջոց. պոլսեցի մեծատունները տարեվերջյան իրենց ելևմտային հաշիվները կարգավորելու գործը վստահում էին հատկապես երգիծաբանին։ Ի դեպ, 1890-ին Կ. Պոլսի Կեդրոնական վարժարանի ուսուցիչ Պարոնյանը հաշվապահություն է դասավանդել Հրաչյա Աճառյանին, և վերջինս էլ հետագայում ուշագրավ հուշ է գրել այդ առիթով. «Առանձնապես պետք է հիշեմ հաշվապահության առարկան, որի ուսուցիչն էր հռչակավոր երգիծաբան Հակոբ Պարոնյանը: …Բարձր հասակով, երկարավիզ, հելլենական քթով մի մարդ էր: Չափազանց լուրջ և ուղղամիտ: …Շատ բարի մարդ էր. ոչ մի աշակերտի պակաս թվանշան տալ չգիտեր»:
Երիտասարդ Հակոբը հայացքը հառել էր հեռուներին. նրան մի անբացատրելի ուժով դեպի իրեն էր ձգում Թուրքիայի մայրաքաղաք Կոստանդնուպոլիսը։ Եվ ահա 1863-ի գարնանը, չտրվելով ո՛չ մոր արտասուքին, ո՛չ մյուս հարազատների թախանձանքներին, նա տեղափոխվում է այնտեղ, ուր և սկսվում է նրա կյանքի ու գործունեության կարևորագույն շրջանը։
20-ամյա Պարոնյանն արևմտահայ մշակութային կյանքի կենտրոն հանդիսացող Կ. Պոլսում հայտնվեց այն ժամանակ, երբ մթնոլորտը շիկացած էր հնի ու խավարամտության դեմ ծավալված անհաշտ պայքարից. դա բնականաբար չէր կարող աննկատ անցնել երիտասարդի հայացքից։ Բացի այդ՝ նրա աշխարհայացքի ձևավորման համար էական էր նաև հարազատ, բայց ուրիշ ազգանուն կրող հորեղբորորդու՝ Հովհաննես Քյաթիպյանի ազդեցությունը, որը Փարիզում բժշկական բարձրագույն կրթություն ստանալուց հետո հաստատվել էր Կ. Պոլսում։ Նա մի քանի տարի սիրով հյուրընկալում է Հակոբին, հատկացնում առանձնասենյակ, որտեղ գրադարակները լեցուն էին հայերեն, ֆրանսերեն և օտարալեզու գրքերով։ Պարոնյանը մի կողմից անհագաբար ընթերցում էր, մյուս կողմից՝ կլանված ունկնդրում իր լուսամիտ զարմիկի և նրան հաճախ այցելող երիտասարդների առաջադեմ մտքերը։
Պարոնյանն ուսումնասիրում է այդ շրջանում բավականին աշխուժացած պոլսահայ պարբերական մամուլը, հաճախում հայկական թատրոն և հասկանում, որ թարգմանական կամ պատմահայրենասիրական ռոմանտիկ պիեսների փոխարեն հանրությանն ավելի կհետաքրքրեր ժամանակակից ինքնուրույն դրամատուրգիան։ Եվ զգալով գրական հակումներ ու երգիծաբանի ձիրք՝ նա 1865-ին գրում է իր առաջին գործը՝ «Երկու տերով ծառա մը» կատակերգությունը՝ 18-րդ դարի իտալացի դրամատուրգ Կառլո Գոլդոնիի համանուն պիեսի ակնհայտ նմանողությամբ։ Իր գրական երախայրիքը նա թողնում է անտիպ, իսկ երեք տարի անց հրատարակած «Ատամնաբույժն արևելյան» կատակերգության տպաքանակը հետ է վերցնում գրախանութներից։ Ինչո՞ւ, մի՞թե այդքան վատն էին այդ պիեսները։ Բնավ. գրողը պարզապես մշտական տագնապ էր զգում իր երկերի անկատարության համար և անընդհատ աշխատում էր դրանց բարելավման վրա։
1870-ից Պարոնյանը մեկ տարի պաշտոնավարում է Սկյուտարի ճեմարանում, այնուհետև թղթակցում է Հարություն Սըվաճյանի «Մեղու» և Սիմոն Ֆելեկյանի «Եփրատ» պարբերականներին, հետո մի կարճ միջոց ստանձնում է վերջինիս խմբագրությունը։ Պարոնյանը շատ շուտով դառնում է մայրաքաղաքի լրագրության ամենափայլուն դեմքը՝ զարկ տալով հանրային-քաղաքական մտքի աննախընթաց վերելքին։ Հեշտ չէր, սակայն, նրա գործը. թուրքական գրաքննչությունը երկար ժամանակով փակում էր երգիծաբանի պարբերականները։ Նա երբեմն ընկնում էր անհուսության մեջ՝ մերթ թողնելով լրագրության ասպարեզը, մերթ նորից վերադառնալով այնտեղ, ու հագնում էր, իր խոսքով՝ հերթական «կրակե շապիկը»։ «Մեղու», «Թատրոն», «Թատրոն. բարեկամ մանկանց», «Խիկար». ահա նրա խմբագրած ոչ բոլոր պարբերականների անունները, որտեղ Պարոնյանը տպագրում է իր կարևոր գործերի մեծ մասը։
Երգիծաբանի գրչի տակ այնքան «ծաղրված» սերը, թեև ուշ, այնուամենայնիվ տիրում է նրա սրտին, և նա ամուսնանում է 36 տարեկանում: Կինը՝ «կապույտ գեղեցիկ աչքերով, մուգ խարտյաշ մազերով» Սաթենիկը, համբերատար և ամուսնուն արժանավոր կողակից էր։ Այդ ամուսնությունից ծնվում են երկու երեխաներ՝ Աշոտն ու Զապելը, որոնցով, ցավոք, վերջանում է հանճարեղ երգիծաբանի սերունդը։
Պարոնյանը եղել է բարի ամուսին ու հոգատար հայր, նաև անանձնական մարդ: «Յուր ընտանյաց և բարեկամաց համար ամեն զոհողության հանձնառու, պատրաստ՝ իր շապիկը փոխ տալու խնդրողին, համենայնի կը մոռանար յուր անձը»,- այսպես են հիշել նրան: Իսկ որդին հորը ջերմորեն է հիշում կենցաղում և մտերիմների շրջանում. ընտանիքում հայրը եղել է պահանջկոտ, կարգ ու կանոնի սիրահար, սիրել է եկեղեցական և արևելյան երաժշտություն, ինքն էլ երբեմն քանոն է նվագել: Ցավոք, նյութական զրկանքներն ուղեկցել ու հալածել են երգիծաբանին ամբողջ կյանքի ընթացքում։ Տխուր երգիծաբանը ծիծաղել է… արցունքների միջից: «Բնակած տանս տերը, հացագործը, մսավաճառը և նպարավաճառը՝ խոսք մեկ ընելով՝ ինծի գործ մը գտան հանձնարարելով և պայման դնելով որ շահածս ամբողջ, առանց փարա մը վար դնելու, իրենց տանիմ»,- մի անգամ պատմել է Պարոնյանն իր մտերիմներից մեկին:
Այսպես, ահա, 47-ամյա երգիծաբանը, որն արդեն գրել էր իր գլուխգործոց երկերը, ընտանիքի գոյությունը պահպանելու համար այս կամ այն գրասենյակում կամ մասնավոր անձի մոտ հաշվեմատյաններ էր կարգի բերում, վարժարանում հաշվապահություն դասավանդում: Եվ այդ ամենը՝ հայ ազգայինների ու մեծատունների հայացքների քար անտարբերության ներքո: Այս առումով հիշատակելի են երգիծաբանի՝ ցավով լի խոսքերը, երբ ինքը «Մեղու» երգիծաթերթի չվաճառված համարները՝ իր «զավակները», ստիպված քաշով ծախել է նպարավաճառին՝ գոյությունը պահպանելու համար. «Երթա՜յք բարյավ զավկըներս, երթա՜յք բարյավ. գիտե՞ք, թե ի՛նչ ցավեր քաշեցի ձեզի համար: Կին մը ամենեն շատը տարին անգամ մը կ’երկնե, բայց ես ամեն գիշեր, ամեն ցերեկ երկնեցի, զձեզ հղացա և ի լույս ընծայեցի. դուք իմ զավկըներս եք»:
Գրողի կրծքում բույն դրած մահացու հիվանդությունը՝ թոքախտը, օրըստօրե հյուծում էր նրան։ Հր. Աճառյանը պատմում է, որ վարժարանի աշակերտները, իրենց օրապահիկից խնայելով, գումար էին հավաքում և շաբաթական մեկ անգամ ուղարկում ուսուցչի տուն։ Ասել է թե՝ ծայր էր առել մեռնող երգիծաբանի անմահության ճանապարհը…
Պարոնյանը վախճանվեց 1891 թ. մայիսի 27-ին ընդամենը 47 տարեկանում։
Բազմաժանր գրողի ստեղծագործության մեջ կարևոր տեղ ունի դրամատուրգիան, որը թեև մեծ չէ քանակով (հինգ պիես), բայց բացառիկ է հայ գրականության մեջ: Թատերախաղերից լույս աշխարհ եկան միայն «Ատամնաբույժն արևելյան»-ը և «Պաղտասար աղբար»-ը, սակայն դրանցից ոչ մեկը բեմ չբարձրացավ: Բանն այն է, որ 1880-ականներին փակվել էր արևմտահայ թատրոնը, իսպառ դադարել էին հայկական ներկայացումները, և Պարոնյանն այդպես էլ չտեսավ ո՛չ «Պաղտասար աղբար»-ի, ո՛չ իր մյուս պիեսներից որևէ մեկի բեմադրվելը։ Թեև հեղինակն առանձնապես ոգևորված չի եղել իր «Ատամնաբույժն արևելյան» թատրերգով, այնուամենայնիվ կատակերգությունը դիմացել է ժամանակի քննությանը։ Այստեղ արևմտահայ դրամատուրգիայում առաջին անգամ ներկայացվում է պոլսահայ քաղքենիական կյանքի լայն պատկերը՝ բարքերի անկում, տարիքային անհամապատասխանության հետևանքով ամուսնական դավաճանություն, կեղծիք ու խաբեություն։ «Պաղտասար աղբար» կատակերգության մեջ արծարծում է նաև կնոջ ազատագրման, հնի ու նորի բախման, արդարադատության էության մերկացման և այլ հարցեր։ Պիեսը վաղուց թարգմանվել է բազմաթիվ լեզուներով ու բեմադրվել աշխարհի շատ բեմերում: Անգլերենով հրատարակված «Պաղտասար աղբար»-ի առաջաբանում, օրինակ, խոսելով հայ գրողի երգիծանքի մասին, ամերիկացի թատերագետներից մեկը՝ Ալբերտ Լանկին, ընդգծում է կատակերգության համամարդկային բնույթը՝ գրելով. «Հակոբ Պարոնյանի հումորը և սատիրան բոլոր երկրներինն ու ժողովուրդներինն են»։
«Ազգային ջոջեր» դիմանկարների շարքում գրողը բացառիկ արվեստով է կերտել ժամանակի արևմտահայ ազգային գործիչների կերպարները, երևան հանել նրանց անհեռատեսությունը, անտարբերությունը ժողովրդի հոգսերի հանդեպ, քաղաքական ստրկամտությունն ու պատեհապաշտությունը։ Գրելով բացառապես կենդանի գործիչների մասին՝ Պարոնյանը չափազանց զգույշ էր իր որակումներում. հմտորեն և անաչառ օգտագործելով վավերական փաստերը՝ նա մերկացումներ էր անում հենց նախատիպի ընձեռած զենքերով։ «Մենք մինչև որ մարդու երիկամունքը չքննենք և անոր չարագործ, անխիղճ, ազգակործան ըլլալուն խղճովնիս չհամոզվինք, անոնց վրա ո՛չ թե բառ մը, տառ մը անգամ չենք կրնար գրել»,- խոստովանում է գրողը։ Բազմաթիվ օրինակներից հիշենք «Կարապետ պեյ Երամյան» դիմանկարը, որը շարքի մյուս գործերից զատվում է իր կարճառոտությամբ, և նրա ուժը արտասովոր խտության մեջ է. «Կարապետ պեյ Երամյան ծնած է 1839-ին: Կազմով բարեձև, սև աչքերով և սև ընքվիներով մարդ մ’է: Մզկիթ մը շինել տված է»: Եթե մյուս դիմանկարներում կան կենսագրական ճոխ տվյալներ, ապա այստեղ հեղինակն ասես պահպանում է չեզոքություն՝ «Մզկիթ մը շինել տված է» արձանագրմամբ, և հենց այդ ժլատ հիշատակությամբ, ստրկամտության ու ստորաքարշության ամոթալի փաստի արձանագրմամբ էլ «ջոջն» ստանում է իր ոչնչացնող գնահատականը: Տպագրվելուց անմիջապես հետո երգիծական դիմանկարների շարքը հոգեհարազատ դարձավ ժողովրդին։ «Մեծ գրագետեն մինչև տնտես աղբարը, շրջուն վաճառորդեն մինչև ծանոթ առևտրականը կարդացած էին Ազգային ջոջերը գլուխգործոցը անբաղդատելի երգիծաբանին և կը հիշեին անկե հատվածներ, ըստ բաղդի»,- մտաբերում է ժամանակակիցը:
Քաղաքական երգիծանքի բարձրարժեք երկեր են «Կսմիթներ» և «Հոսհոսի ձեռատետրը» քրոնիկները։ Ներկայացնելով օտար մամուլից վերցված լուրեր՝ «Կսմիթներ»-ում հեղինակը սարկազմով վեր է հանում արևմտաեվրոպական երկրների դիվանագիտական նենևխաղերի էությունը, սեփական շահերի հետապնդումն ու անտարբերությունը Հայկական հարցի նկատմամբ։ «Հոսհոսի ձեռատետր»-ում սատիրայի հիմնական թիրախն արդեն սուլթանական իշխանություններն են՝ իրենց վարած հակահայ քաղաքականությամբ ու անլուր բռնություններով։ «Տաճկաստանի մեջ բա՜նտ… Բանտի մեջ բա՜նտ»,- զարմացած բացականչում է երգիծաբանը ժողովուրդների բանտ դարձած երկրի մասին։
Ստեղծագործաբար յուրացնելով ֆրանսիական գրականության՝ «ֆիզիոլոգիական ակնարկ» կոչվող ժանրային ավանդույթները՝ հայ հեղինակը ստեղծել է մի ուրույն գլուխգործոց՝ «Պտույտ մը Պոլսո թաղերու մեջ» ակնարկաշարը, որի «հերոսները» Կ. Պոլսի հայաշատ թաղերն են: Պարոնյանական զավեշտալի պտույտների արդյունքում աստիճանաբար կենդանագրվում է մեծ քաղաքի դիմանկարը՝ իր աշխարհագրական դիրքով, ազգային կեցվածքով, սոցիալական, բարոյահոգեբանական ուրույն հատկանիշներով, կենցաղով, մարդկային կապերով ու հարաբերություններով: Ահա, օրինակ, Բերայի՝ մեծահարուստների նշանավոր թաղի նկարագիրը. «Բերայի սահմանն է արևելքեն խաղամոլություն, արևմուտքեն պճնասիրություն, հարավեն շռայլություն և հյուսիսեն խարդախություն»։
Հայ գեղարվեստական արձակի բարձրակետերից է «Մեծապատիվ մուրացկանները» վիպակը, որտեղ Պարոնյանը սուր դիտողականությամբ կարողացել է բացահայտել արևմտահայ հանրության մեջ ստեղծված կոմիկական այնպիսի իրավիճակներ, որոնք համամարդկային են ու հավերժական։ Գրողին հաջողվել է այդ ամենը մարմնավորել երգիծական անթերի ձևի մեջ։ «Մեծապատիվ մուրացկաններ» թևավոր խոսք դարձած հակադրամիասնությունը գրականությունից վաղուց իջել է կյանք՝ դառնալով հասարակ անուն:
Պարոնյանական երգիծանքն անզիջում է, ջախջախիչ, բայց այն ծնվել է մարդկության նկատմամբ տածած անհուն սիրուց։ «Կը սիրեմ մարդկությունը, բայց, ներեցե՛ք անքաղաքավարությանս, կ’ատեմ մարդերը: …Մարդերու թերությունները տեսնելուս համար է որ չեմ սիրեր զանոնք և ո՛չ թե զանոնք չսիրելու համար անոնց թերությունները միայն կը տեսնեմ»,- խոստովանել է երգիծաբանը։ «Քաղաքավարության վնասները» նորավեպերի շարքում գրողն իրեն հատուկ սրամտությամբ ծաղրում է պոլսահայ քաղքենի ընտանիքներում համաճարակի պես տարածվող մոդայամոլությունն ու պճնասիրությունը, քաղաքավարության քողով պարուրված արատավոր երևույթները։
Պարոնյանի ստեղծագործության կարևոր մասն է կազմում նաև մանկագրությունը: Երգիծաբանը հայ առաջին մանկագիրներից էր և մանկական անդրանիկ պարբերականի՝ «Թատրոն. բարեկամ մանկանց»-ի խմբագիրը: Դրա էջերում հեղինակը զետեղում էր երգիծական զրույցներ ու պատմություններ, մանկապատանեկան պատմվածքներ և առակներ, բանաստեղծություններ ու հանելուկներ, դաստիարակչական դասեր և խաղեր, ինչպես նաև հետաքրքրաշարժ հեքիաթներ:
Հակոբ Պարոնյանի երկերը թարգմանվել են աշխարհի տարբեր լեզուներով և օտարների կողմից նույնպես արժանացել բարձր գնահատականների. բազմաթիվ օրինակներից հիշենք ֆրանսիացի Ֆրեդերիկ Ֆեյդիի կարծիքը. «Հակոբ Պարոնյանի երգիծանքը չափազանց կենսունակ է. նրա կերպարները, բնականաբար կրելով ժամանակի և տեղի շունչը, միաժամանակ համամարդկային են»։
ԱԼ. ՄԱԿԱՐՅԱՆ
