«Հսկա՝ որպես Լոռվա ժայռերը, մեղմ՝ որպես լեռնային մի ծաղիկ, մի շարժում՝ կյանքով եւ ուրախությամբ լի, առաջ եւ առաջ ընթացող Դեբեդի նման, բոլոր դժվարությունները հաղթահարող, լավը, գեղեցիկը սիրող…»,- այդպես է մնացել հայ մեծ բանաստեղծ Հովհաննես Թումանյանը արվեստագետ,ազգագրագետ Սերիկ Դավթյանի (1893-1978թթ.) հուշերում:
Թիֆլիսում ուսանելու եւ ապրելու տարիներին՝ պատանի Սերիկը ծանոթանում է հայ մշակույթի անվանի շատ գործիչների: Նվիրական եւ բախտորոշ է դառնում ծանոթությունը հատկապես իր սիրելի բանաստեղծի՝ Հովհաննես Թումանյանի հետ: Դա 1908 թվականն էր: Թումանյանը նրա մտապատկերում տպավորվում է այնքան պայծառ, որ տարիներն անզոր են լինում թուլացնել եւ դժգունացնել կյանքի այդ մեծ հուշը, հուշերի ամենաթանկագին կերպարը: Առաջացած տարիքում հիշում է. «Ամբողջ կյանքիս ուղեկիցը եղավ այդ հուշը, ինչ-որ տեղ ուրախացրեց, ինչ-որ տեղ մխիթարեց, նեցուկ եղավ դժվար օրերիս եւ օգնեց, որ զգամ արվեստի ազնիվ մերձեցումը, զգամ ինձ ժողովրդական ստեղծագործության շվաքի տակ»:
Անկախ տարիքային տարբերությունից, Թումանյանի եւ 15-ամյա գիմնազիստուհու միջեւ ստեղծվում է անխախտ բարեկամություն, դառնում են լավ ընկերներ ու մտերիմներ: Բանաստեղծի մահից հետո բարեկամությունը շարունակվում է նրա ընտանիքի հետ: Թումանյանը Սերիկի մեջ հիմք է դնում ժողովրդական ստեղծագործության նկատմամբ սիրուն, որը դիպուկ է բնորոշել գրականագետ Լեւոն Հախվերդյանը. «Վաղ հասակից Սերիկ Դավթյանի մեջ ի հայտ եկած եւ բանաստեղծի օրհնած այդ սերը պիտի ապրեր շատ տասնամյակներ…»:
Հետագայում Սերիկը հիշում է. «Թիֆլիսի իմ կյանքը, իմ պատանեկության տարիները լուսավորված էին մեծ բանաստեղծ Հովհաննես Թումանյանի բարեկամությամբ: Նա ինձ համար հոր դեր էր կատարում: Հանդիպումը նրա հետ ինձ անչափ հարստացնում էր, կարծես մի մեծ, թանկարժեք նվեր էի ստանում ամեն անգամ: Թումանյանը սիրում էր նաեւ նվերներ տալ՝ գեղեցիկ տետր, ալբոմ, որպեսզի ես այնտեղ գրեմ ինչ ուզեմ: Բանաստեղծը սիրում ու կարողանում էր գտնել գեղեցիկ իրեր»:
Կարդացեք նաև
Սերիկի ռուս գրականության ուսուցիչ Իվան Պալմովը գիտեր, որ սանուհին սիրում է գրել, հեքիաթներ հավաքել ու թարգմանություններ անել, եւ պնդում է, որ անպայման պետք է ծանոթանա Թումանյանի հետ: Խորհուրդ է տալիս, վերցնել գրածները ու գնալ նրա տուն՝ ծանոթանալ եւ ցույց տալ գրառումները: Չի մոռանում հանգստացնել նրան, ասելով. «Ինչպես ինձ հետ եք խոսում, այնպես էլ խոսեք Թումանյանի հետ: Այո՛, եւ մի ուշացրեք, հենց կիրակի օրը գնացեք»:
Գնա՞լ Թումանյանի մոտ…
Մինչ այդ, բազմիցս եղել էր Ղազարոս Աղայանի տանը: Գիմնազիայի ընկերուհին՝ Լուսիկը (Մարտիրոս Սարյանի կինը), Աղայանի դուստրն էր: Մտածում է, ինչ կա որ, չէ՞ որ տեսել է Աղայանին, խոսել նրա հետ, ինչո՞ւ չի կարելի գնալ Թումանյանի մոտ: Ամեն օր փողոցում հանդիպում էր Սունդուկյանին, Լեոյին տեսել էր իր տանը (նրա աղջիկը՝ Լուսյան, նույնպես դասընկերուհին էր): Դիլիջանում շատ էր հանդիպել Շիրվանզադեին, ծանոթ էր նկարիչ Գեւորգ Բաշինջաղյանին:
Հեքիաթներից մի քանիսը մաքուր էին գրված, մյուսները դեռ սեւագիր էին: Մի քանի հեքիաթ արտագրում ու ինքն իրեն սրտապնդելով՝ որոշում է կայացնում: Ձեռքին սեղմած տետրը՝ գարնանային մի կիրակի օր, մեծ հուզմունքով բախում է բանաստեղծի տան դուռը: Բացում է Թումանյանի դուստրը՝ Նվարդը եւ Սերիկին ուղեկցում հոր աշխատասենյակ: Շեմքին կանգնած Թումանյանը ժպտերես բարեւում, ներս է հրավիրում: Բանաստեղծի նրբանկատ վերաբերմունքից հանդարտվում է, միայն կարողանում է շշնջալ, որ հեքիաթներ է բերել:
Թումանյանը վերցնում է տետրը, նախապես հարցուփորձանում Սերիկին: Հայտնում է, որ դիլիջանցի է, սովորում է գիմնազիայում, եւ որ Պալմովն է ուղարկել: Պարզվում է, որ բանաստեղծը ծանոթ է հորը՝ ուսուցիչ Ստեփան Դավթյանին:
Կարճ ժամանակ անց, Սերիկն իրեն ազատ է զգում, հանգիստ զրուցելով բանաստեղծի հետ՝ որպես մի հին բարեկամի: Թումանյանը գովում է, որ հեքիաթներ է հավաքում: Մանրամասն հարցնում, թե ինչպե՞ս, որտե՞ղ է գրի առել դրանք: Սերիկի պատմածներից ու պատասխաններից գոհ է մնում: Թումանյանի մասին գրած հուշերում, Սերիկն այդ զրույցն այսպես է հիշում.
«- … Ժողովրդի ստեղծագործությունները անգին գոհարներ են,- ասաց նա,- պետք է ժողովել, մշակել, էլի վերադարձնել ժողովրդին:
Որքա՜ն գոհարներ է հղկել Թումանյանը եւ վերադարձրել մեզ…
Հարցրեց, թե բացի հեքիաթներ հավաքելուց, ինքս ոչինչ չե՞մ գրում:
– Երբեմն գրում եմ:
– Բերե՛ք, բերե՛ք, այն էլ կարդամ:
– Չէ, հաջող չեն, հետաքրքիր չեն:
– Ոչինչ, բերե՛ք, հո միանգամից գրող չեն դառնում, ամեն մի գրող սկզբում էնպիսի բաներ է գրում, որ հետո ամաչում է դրանցից:
Ես ուզում էի շուտ դուրս գալ, անհարմար էի զգում, որ այդքան ժամանակ էի խլում բանաստեղծից, բայց նա իր հարցերով կասեցնում էր ինձ: Նա շատ լուրջ հարցրեց, թե ինչպես եմ գրի առնում հեքիաթները, ովքեր են պատմողները: Ես պատմեցի հորեղբայրներիս, տատիս, Դիլիջանով անցնող աշուղների եւ ծեր մուրացիկների մասին:
– Ճիշտ եք անում,- ասաց Թումանյանը, էդպես էլ շարունակեք գրի առնել: – Նա մեծ ոգեւորությամբ էր խոսում ժողովրդական ստեղծագործության մասին.- Գոհարներ կան, շատ գոհարներ կան ժողովրդի մոտ, պետք է հավաքել, մշակել…»:
Թումանյանը հենց առաջին հանդիպմանը Սերիկին ասում է, որ իրեն շատ է հետաքրքրում «Հազարան բլբուլ»-ի հեքիաթը եւ աշխատի գտնել այդ հեքիաթի տարբերակները, եթե երբեւէ լսի Դիլիջանում: Հրաշքերիչ թռչունի հեքիաթը Սերիկին չի հանդիպում, սակայն դրա հետ կապված մի սրտառուչ պատմություն կա, որը 1969 թվականին, ձեռագործի տեսքով, բանաստեղծի 100-ամյա հոբելյանին՝ իրականացնում է արվեստագետը:
Սերիկի տետրը Թումանյանը դնում է մի պահարանի դարակարկղի մեջ, որի դռան վրա ամրացված էր «Դ» տառը, եւ ասում, որ մինչեւ կիրակի օրը կկարդա եւ, որ Սերիկն այցելի իրեն:
Տարիների հեռվից Սերիկը հիշում էր. «Ինձ հետ խոսելիս Թումանյանը երբեմն վեր էր կենում, քայլում, եւ ես, ուշադիր նրան հետեւելով, արդեն շատ բան էի տեսնում սենյակում, որ առաջին հայացքից չէի նկատել: Այն անկյունը, ուր ես էի նստած, ավելի շուտ ոչ թե անկյունը, այլ դռան շարունակությունը կազմող մասը, մեր կենցաղի արեւելյան ճաշակի ազդեցությունն էր կրում: Արեւելյան անկյունի գույնը մուգ կարմիրն էր, որի հետ խառն էին կապույտ եւ այլ մեղմ գույներ, շատ հետաքրքիր արտահայտիչ զարդանկարներով: Ես, որ մեծացել էի գորգերի մեջ, կարպետների շրջապատում, ինքս էլ գորգեր էի գործել, սիրում էի գորգը, կարպետը, որոնց գույները, զարդանկարները մեր բարեկամների ընտանիքներում միշտ քննության հարց էին դառնում: Թումանյանի սենյակի թախտի անկյունը գրավում էր ինձ, գեղեցիկ, հանգիստ, դուրեկան գույներով:
Բանաստեղծի հրապուրիչ աշխատասենյակը, նրա ջերմ վերաբերմունքը իմ փոքրիկ գործի եւ իմ նկատմամբ կարծես հեռացրել էին ինձ աշխարհից, եւ ես անուրջների մեջ էի: Աչքիս առաջ էր Հովհաննես Թումանյանը, հեղինակն այն «Անուշի», որը կարդալիս այնքան արցունքներ էի թափել: Նա խոսում էր ժպտադեմ, մտերմական, կարծես ինձ վաղուց էր ճանաչում, եւ կարծես ես մի փոքրիկ աղջիկ չէի, իր աղջիկների նման, այլ հասակ առած մարդ եւ գործի հեղինակ: Շատ լավ էր: Վերացած լսում էի: Սթափվելով հիշեցի, որ պետք է վեր կենալ: Երեկո էր…»:
Թումանյանը պատուհանից դուրս է նայում եւ հասկանալով Սերիկի անհանգստությունը կանչում է որդուն՝ Արտիկին, որ օրիորդին տուն ուղեկցի: Այդպես է սկսվում նաեւ նրանց ընկերությունը: Սերիկի խոսքով. «Արտիկը հետաքրքիր երիտասարդ էր, շատ սիրուն աչքերով, խելացի, զարգացած, սրամիտ ու հետաքրքիր զրուցընկեր: Մենք շատ շուտով բարեկամացանք: Աչքերը նման էին հոր աչքերին: Մինչեւ մեր տան դուռը մտերմական զրուցում էինք: Պարզվեց, որ նա նկարում է: Ես էլ այդ ժամանակ զբաղվում էի նկարչությամբ: Խոսում էինք գրականության, թատրոնի, դերասանների, նկարիչների մասին: Հետագայում Արտիկը դարձավ իմ մշտական ուղեկցողը: Զրուցում էինք, եւ մեր ճանապարհը աննկատելի էր անցնում…»:
Թումանյանների տուն Սերիկի մշտական այցելությունները շարունակական են դառնում, որի ժամանակը նշանակում էր բանաստեղծը. «Չեմ հիշում մի դեպք, որ գայի եւ Թումանյանը բացակայեր: Հետագայում ես համոզվեցի, որ մեծ բանաստեղծը ճշտապահ է եւ կազմակերպված՝ աշխատանքի, կյանքի մեջ: Շնորհիվ դրա, նա կարողացել է այդքան գրել, գործել, հասարակական աշխատանքներով զբաղվել, թատրոն հաճախել»:
Ամբողջ շաբաթվա ընթացքում Սերիկն ապրում է ոչ սովորական կյանք՝ վերամբարձ տրամադրությամբ: Ճիշտ է, պարապում էր, սովորականի պես գնում գիմնազիա, բայց «աշխարհից վերացած»: Արտագրում է մի քանի փոքրիկ պատմվածքներ, բանաստեղծություններ եւ կիրակի օրը նորից այցելում Թումանյանին: Դուռը դարձյալ բացում է Նվարդը, կրկին ուղեկցելով հոր աշխատասենյակ:
«Թումանյանը ջերմորեն ողջունեց ինձ եւ բռնելով երկու ձեռքս ասաց.
– Շատ լավ հեքիաթներ են, շա՜տ հաջող: Լավ եք գրել… Մի քանիսը ինձ համար նոր էին, անծանոթ: Հաջող է, հաջո՛ղ…
Էլի զրուցեցինք: Ես տվեցի նրան մի քանի հեքիաթներ ու նաեւ իմ գրածները:
– Հաջող չեն, ես ոչ ոքի ցույց չեմ տվել:
– Ոչի՛նչ, կկարդամ: Ես էլի՛ եմ ասում, որ գրողը միանգամից գրող չի՛ դառնում:
Ուրեմն ի՞նչ, Թումանյանը հավատո՞ւմ է, որ ես կարող եմ գրող դառնալ…»:
Սերիկին միշտ թվում էր, թե Թումանյանը օր ու գիշեր պարապում է ու գրում: Նրան նույնիսկ տարօրինակ էր թվում, որ իրենց երկար տեւող զրույցների ընթացքում նրա բազմաթիվ զավակներից ոչ մեկը հոր առանձնասենյակ չէր մտնում. «Ոչ միայն ներս չէին մտնում, այլ կարծես տանը մարդ չկար, ձայն էլ չէր լսվում»: Բայց երբ Թումանյանը դուռը բացում եւ թեյ էր ուզում, անմիջապես մատուցարանի վրա բերվում էր թեյ, միրգ, թխվածք: Սերիկը միշտ զարմանում էր, թե որքան արագ էր կատարվում նրա խնդրանքը:
Թումանյանը Սերիկին ծանոթացնում է կնոջ՝ Օլգայի եւ մյուս զավակների հետ: Սերիկն արդեն գիտեր Մուշեղին, Նվարդին, Արտիկին, Համլիկին, Արեին, Սեդային, Արփիկին եւ Թամարին: Բայց այդ ժամանակ ավելի սրտամոտ էր զգում Արտիկին եւ Նվարդին, թեեւ բոլոր զավակները Սերիկին վերաբերվել են հարազատի նման: Հետագայում, ավելի մտերմանում է Աշխենին: Սերիկի արխիվում պահպանվել են շատ լուսանկարներ, որոնցում նա Օլգա Թումանյանի, Աշխենի ու Նվարդի հետ է, նրանց ընտանեկան հավաքույթներում կամ Թումանյանի թանգարանում:
Ծանոթության հենց առաջին հանդիպումների ժամանակ, Թումանյանը Սերիկին «բուժեց չափածո գրելու հիվանդությունից»: Նրան պարզ ասում է, որ «բանաստեղծությունները» թույլ են եւ չարժե դրա վրա «ժամանակ կորցնել»:
« … Շարունակեք արձակ գրել, միայն ինձ դուր չի գալիս ձեր տրամադրությունը… Ինչ-որ հուսահատական, մռայլ շեշտ կա, աշնանային… Գրեք այնպես, որ կարդացողը ոգեւորվի…
– Բայց ես ի՛նձ համար եմ գրում,- ասացի ես:
– Միեւնույնն է, էսօր ձեզ համար եք գրում, վաղը կգրեք ուրիշների համար»:
Տարիներ անց, երբ Սերիկն ամեն ինչ կորցրեց, շատ ուրախ էր, որ իր հեքիաթների աշակերտական տետրերը մնացել էին Թումանյանի արխիվում: Միշտ էլ, համեստորեն այն կարծիքն է ունեցել, որ գուցե դրանք արժանի չեն ուշադրության, չկարեւորելով դրանք, բայց.«…Ես բախտավոր եմ, որ իմ հեքիաթը, կարծեմ «Մուկիկի մահը» արժանացավ նրա ուշադրությանը: Բանաստեղծն այդ հեքիաթը մշակեց եւ հրատարակեց»:
1914թ. սկսված Առաջին աշխարհամարտը շատերի կյանքը հիմնավոր փոխեց, ինչպես նաեւ 1915թ. Հայոց Ցեղասպանությունը: Հայ ժողովրդի մեծ ողբերգությունը հոգեպես ծանր տարավ ու կիսեց սիրելի բանաստեղծը, որն ամբողջովին իր անձը նվիրաբերեց փրկության գործին: Սերիկն էլ որոշ ժամանակ Էջմիածնում օգնում էր հայ գաղթականներին, խնամում երեխաներին ու ծերերին: Մարդկային տառապանքի այդ տեսարանները Սերիկ Դավթյանին ուղեկցեցին ողջ կյանքի ընթացքում, հատկապես հայ որբերի ճաքճքված ու բոբիկ ոտքերը, որոնք նա մինչեւ խոր ծերություն հիշել է ցավով… Հետո մեկնում է Բաքու, այնտեղից Ռուսաստան՝ Աստրախան, հետո՝ Սարատով, համալսարանում ուսանելու: Ուր էլ գնացել, մոտը պահել է հրաշքով փրկված Թումանյանի երկերի 1903թ. հրատարակած գեղեցիկ հատորը՝ հեղինակի սիրալիր եւ իր համար հավերժորեն թանկ ընծայականով: Սերիկը գրում է. «Շատ է խոշոր Թումանյանի թողած գրական ժառանգությունը, մեծ է ինքը՝ Բանաստեղծը: Սերունդներ են ապրել, ներշնչվել աննման բանաստեղծություններով: Ամեն ինչ կենդանի է իմ հուշերում: «Գիքոր»-ը՝ տարիներ շարունակ ամեն անգամ դասարանում կարդալիս՝ Գիքորի հասակի իմ աշակերտները արտասվում էին… «Անուշ»-ը՝ հազարավոր անուշներ դժբախտ էին սիրո մեջ, անիծված, հալածված…«Մարոն», փոքրիկ, անբախտ Մարոն… Տխուր պատկերներ՝ ցավոտ անցյալից…»:
Դավթյանների ընտանիքը երբեք չի մոռանում մի դեպք.1918թ.Ստեփան Դավթյանը հեռացվում է աշխատանքից, ծանր վիճակ էր ստեղծվել: Թումանյանն առանց տատանվելու, նրան իր չորս զավակներով հավաքում, տանում է իր տուն: Միայն մի քանի ամիս մնալուց հետո են Դավթյանները կարողանում մեկնել Դիլիջան:
Սերիկի վերջին հանդիպումը Թումանյանի հետ լինում է Դիլիջանում՝ 1921 թվականի մարտյան մի ձնաբուք օր, երբ բանաստեղծը հաշտության առաքելությամբ մեկնելու էր Երեւան:Թումանյանը մեկ օր հանգրվանում է Ստեփան Դավթյանի տանը: Արտիկի զոհվելուց հետո Սերիկը չէր տեսել Հովհաննես Թումանյանին, որը շատ էր փոխվել:
Սերիկը ողջ կյանքում հիշում է հրաժեշտի այդ օրը եւ, թե ինչպես ձիերին կապված սահնակով նրան ճանապարհեցին ու ինչպես էր ինքը կանգնած նայում հեռացող ու հետզհետե փոքրացող սահնակին: «Էլ չեմ տեսնելու Թումանյանին, էլ չեմ տեսնելու… Աչքիս առաջ Թումանյանի ժպիտն էր: Հրաժեշտի ժամին նա ժպտաց իր չքնաղ, բարի ժպիտով, միեւնույն ժամանակ աչքերում թախիծ կար, մեծ տխրություն…»,- կանխատեսում է Սերիկը:
Նախազգացումը չի խաբում: Թումանյանին նա այլեւս չտեսավ: Բայց նրա կերպարը եւ ստեղծագործությունը Սերիկի մշտական ուղեկիցը եղան՝ օգնելով ապրել կյանքի խառնակ օրերին: Տարիներ անց, հեռավոր մագադանյան աքսորի դժոխքում՝ Սերիկն ինքն իրեն ապրեցնելու եւ հուսադրելու համար հիշեցնում էր Թումանյանի առաջին հանդիպման իրենց զրույցն ու նրա մի միտքը. «Ժողովուրդը սիրում է լավը, ազնիվը, ուժե՛ղը, բարի՛ն, գեղեցի՛կը… Ժողովուրդը դժվար օրերին ուզում է լա՛վ ելք գտնել»: Բացառիկ կամքի ու շնորհք տեր այս կինը, իր դժվար օրերին գտավ ելքը՝ ամեն կերպ կառչել կյանքին, պահելու փայփայել իր հոգու ամենախորքում աշխարհից թաքցրած գեղեցիկն ու հավատը, որովհետեւ Թումանյանի օրինակով ու խոսքով գիտեր, որ հոգին է կարեւոր ու ամենածայրահեղ պահին, չարիքի դեմ կռիվ տալով՝ աղոթքի նման մրմնջաց բանաստեղծի իմաստուն խոսքը. «Իմ հոգին հաստատ է, որքան էլ ալեկոծություններ ունենա…»:
Մերի ՔԵՇԻՇՅԱՆ
Սերիկ Դավթյանի կենսագիր
«Առավոտ» օրաթերթ
14.02.2024
