2020-ին աղէտալի պատերազմից անմիջապէս յետոյ, առաւելապէս ատրպէյճանական պարտադրմամբ, հայ-ատրպէյճանական բանակցային օրակարգի առանցքային կէտերից մէկը դարձաւ երկու երկրների միջեւ սահմանազատման (դելիմիտացիա) եւ սահմանագծման (դեմարկացիա) հարցը, ինչը սկսեց լայնօրէն քննարկուել հայկական հասարակական-քաղաքական եւ փորձագիտական շրջանակներում։
Խնդրայարոյց հարցերի լուծման կարգը
Ինչ վերաբերում է խնդրայարոյց հարցերի լուծման կարգին, ապա միջազգային պրակտիկայում կիրառուող հիմնական մօտեցումը միջազգային այնպիսի չէզոք կողմի ներգրաւումն է, որի հանդէպ համատեղ վստահութիւն են տածում սահմանազատուող կողմերը։ Ինչ վերաբերում է սահմանի որոշակի հատուածներում առկայ խնդիրներին, ապա այդպիսի տարածքները կարելի է որակել որպէս «գորշ գօտիներ» եւ դրանց վերադառնալ սահմանազատման եւ սահմանագծման հիմնական գործընթացից յետոյ՝ բանակցային այլ փուլի միջոցով։
Սոյն յօդուածում բերուած մօտեցումները ի հարկէ կիրառելի են, երբ սահմանազատում եւ սահմանագծում իրականացնող կողմերը տրամադիր են խաղաղութեան եւ ունեն դրան հասնելու քաղաքական կամք եւ չեն հետապնդում կարճ ժամանակ անց հերթական ռազմական ագրեսիայի սանձազերծում եւ սահմանագծումը չեն պատրաստւում յարմարեցնել այդ ագրեսիայի նախապատրաստութեան համար, մի բան, ինչն ամբողջովին բացակայում է Հայաստան-Ատրպէյճան յարաբերութիւններում, երբ մաքսիմալիստական մօտեցումներով տրամադրուած Ատրպէյճանը ամէն ինչ անում է սահմանազատման արդիւնքում Հայաստանի Հանրապետութեան կենսական ենթակառուցուածքների նկատմամբ վերահսկողութիւն պահպանելու, խոշոր բնակավայրերն անհրաժեշտութեան դէպքում կրակի տակ առնելու, ցանկացած պահի Հայաստանի որեւէ հատուածի կեանքը կաթուածահար անելու, ջրային պաշարների եւ ջրահաւաք աւազանների նկատմամբ վերահսկողութիւն ունենալու, Հայաստանի ինքնիշխան տարածքում ներկայութիւնը պահպանելու եւ, անկլաւների խնդիրն օգտագործելով, ՀՀ ինքնիշխան տարածք ներթափանցելու համար։ Յօդուածի յաջորդ մասում արդէն կ’անդրադառնանք բուն հայ-ատրպէյճանական սահմանազատման գործընթացին, հասկանալու ստեղծուած իրավիճակն ու փորձելու վեր հանել ատրպէյճանական կողմի իրական նպատակադրումները։
Կարդացեք նաև
Քաղաքական խոչընդոտներ
Անդրադառնանք այն խնդիրներին, որոնք ուղղակի կապ ունեն սահմանազատման հետ, մասնաւորապէս․
Անկլաւների հարց
Ատրպէյճանական կողմը պարբերաբար բարձրացնում է նաեւ այսպէս կոչուած անկլաւների հարցը, իրականում անկլաւներն առաջ եկան 1920-ական թթ․, երբ խորհրդային իշխանութիւնը, ելնելով գիւղատնտեսական նպատակներից Ատրպէյճանին անկլաւներ տուեց Հայաստանի տարածքում, իսկ որոշ ժամանակ անց, ատրպէյճանական քաղաքականութեան արդիւնքում անկլաւացաւ հայկական Արծուաշէնը ու շարունակեց մնալ որպէս այդպիսին։ Հայկական անկլաւ Արծուաշէնի եւ Տաւուշի ու Արարատի մարզերի ատրպէյճանական անկլաւները (միասին վերցուած) գրեթէ նոյն տարածքն ունեն 44-45 քառ․ քլմ.։ Ընդ որում, ժամանակին Ատրպէյճանին տրուած անկլաւները գտնւում են Հայաստանի Հանրապետութեան կարեւորագոյն միջպետական ճանապարհների՝ դէպի Վրաստան եւ Իրան մայրուղիների վրայ։ Բացի այդ, համաձայն քարտէզագէտ Ռուբէն Գալիչեանի՝ 1920-30-ական թթ․ Ատրպէյճանը Հայաստանից բռնագրաւել է շուրջ 1200 քառ․ քլմ. տարածք1, այդ թւում Լաչինի հատուածում, որի արդիւնքում, ինչպէս նշուեց կտրուել է Հայաստանի կապն Արցախի հետ։ Հետաքրքիր է, որ համաձայն 1926-1927 թթ․ քարտէզների՝ Հայաստանի Հանրապետութեան տարածքը 30․948 քառ․ քլմ. էր, իսկ Ատրպէյճանինը 2000 քառ․ քլմ. աւելի փոքր, քան այժմ է։ Իսկ աւելի վաղ՝ 1920-ակաների քարտէզների համաձայն՝ նոյնիսկ Հայաստանն Արցախի հետ ունէր ցամաքային կապ, որը վերացաւ այսպէս կոչուած «Կարմիր Քրտստանի» ստեղծման պատրուակով, երբ Հայաստանից տարածքներ տրուեցին Ատրպէյճանին։
Հայաստանի Հանրապետութեան ինքնիշխան տարածքի բռնագրաւում
Արցախեան 44-օրեայ պատերազմից յետոյ Հայաստանի Հանրապետութեան նկատմամբ մի քանի ռազմական ագրեսիաների արդիւնքում Ատրպէյճանին յաջողուել է Հայաստանի ինքնիշխան տարածքից բռնազաւթել շուրջ 200 քառ․ քլմ. տարածք։
Սահմանային խնդիրների պատճառով Հայաստանի Հանրապետութեան տասնեակ բնակավայրեր, ատրպէյճանական զինուժի գործողութիւնների արդիւնքում, զրկուած են իրենց մշակովի հողատարածքներն ու արօտավայրերն օգտագործելու հնարաւորութիւնից։ Յունուարի 10-ի իր ասուլիսում Ալիեւը բացէիբաց յայտարարեց, որ չեն պատրաստւում ատրպէյճանական զինուած ուժերը յետ քաշել ՀՀ ինքնիշխան տարածքից։ Այս հարցում ատրպէյճանական դիրքորոշումը եւս մէկ առանցքային խոչընդոտ է Հայաստան-Ատրպէյճան սահմանազատման աշխատանքներում։
Այսպէս կոչուած «Զանգեզուրի միջանցք»-ի պահանջ
Սահմանազատման գործընթացը տորպեդահարող՝ ատրպէյճանական միւս պահանջը այսպէս կոչուած «Զանգեզուրի միջանցքի» գործարկումն է՝ ատրպէյճանաթուրքական ուղենիշներով։ Պատերազմից յետոյ ատրպէյճանաթուրքական տանդեմը մշտապէս խօսում է այսպէս կոչուած «Զանգեզուրի միջանցքի» բացմնան անհրաժեշտութեան մասին՝ յաճախ չթաքցնելով այդ նպատակին հասնելու գործում ռազմական ուժի կիրառման պատրաստակամութիւնը։ Չնայած հայկական կողմը պատրաստ է իր մասով տարածաշրջանային տրանսպորտային ենթակառուցուածքների ապաշրջափակմանը եւ այդպիսով Ատրպէյճանի հիմնական մասի եւ Նախիջեւանի միջեւ կապը հնարաւոր դարձնելուն, այնուամենայնիւ պաշտօնական Պաքուն ցանկանում է Հայաստանի տարածքով արտատարածքային (extraterritorial) միջանցքի ձեռքբերում, որի վրայ չի տարածուի ՀՀ ինքնիշխանութիւնը: Վերջին շրջանում ատրպէյճանական պետական ու մերձիշխանական շրջանակների կողմից ակտիւացել են խօսակցութիւնները նաեւ այդ, իրենց կողմից ենթադրելի, միջանցի երթուղու շուրջ։ Եթէ նախկինում դիտւում էր նաեւ Սիւնիքի մարզի հիւսիսային հատուածը, ապա այժմ հիմնական շեշտը դրւում է Հայաստանի ծայր հարաւի՝ Իրանի հետ սահմանային Մեղրիի վրայ։
Ամփոփելով կարող ենք նշել, որ Հայաստանի Հանրապետութեան եւ ատրպէյճանական Հանրապետութեան միջեւ յարաբերութիւններում վերջինիս կողմից բացակայում է սահմանազատման, ապա եւ սահմանագծման վերաբերեալ քաղաքական կամքը, ինչը ընթացիկ գործընթացն ընդամէնը միջոց է՝ միջազգային յարաբերութիւնների ներկայ տեղապտոյտից ու Հայաստանի թոյլ կեցուածքից օգտուելով պաշտօնական Երեւանից աւելին պոկելու, ռազմական ուժի կիրառման սպառնալիքի տակ Հայաստանին նոր զիջումներ պարտադրելու, ինչպէս նաեւ արդէն իսկ ձեռքբերուածը փաստաթղթային ամրագրման հասցնելու համար։ Այս իրավիճակում սահմանազատման գործընթացը չի կարող ծառայել իր բուն նպատակին։ Հայաստանի իշխանութիւնների բացարձակապէս ոչ կոմպետենտութեան ու ադեկվատ պատասխանի բացակայութեան պայմաններում, սահմանազատման այս գործընթացը հետզհետէ վերածում է ոչ թէ Հայաստանի անվտանգային կարիքները մեղմող ու կայունացնող գործընթացի, այլ ճիշդ հակառակը՝ յղի նոր անկայունութիւններով ու սպառնալիքներով։
Գէորգ Ղուկասեան
Քաղաքական գիտութիւնների թեկնածու, ՀՅԴ Բիւրոյի Հայ դատի կեդրոնական գրասենեակի յատուկ ծրագրերի պատասխանատու
Հոդվածն ամբողջությամբ՝ «Հայրենիք» շաբաթաթերթում:
