1977 թվականին ավարտեցի Երևանի պետական համալսարանի երկրաբանական ֆակուլտետը և նույն տարում աշխատանքի ընդունվեցի Հայգունմետգիտնախագիծ ինստիտուտի երկրաբանական բաժին, որպես ինժեներ։ Պարզվեց, որ մեր բաժնում էր աշխատում շատերի կողմից ճանաչված ամենագետ Սուրեն Այվազյանը։ Ամենագետ բառն օգտագործում եմ առանց հեգնանքի, քանի որ Սուրեն Այվազյանը խոսում, գրում էր համաշխարհային հնագույն պատմությունից, լեզվաբանությունից, մաթեմատիկայից, ֆիզիկայից, ինչպես նաև բժշկությունից։ Իմ ծանոթներից շատերը նրա նկատմամբ մեծ ակնածանք ունեին, քանի որ նա Հայաստան-Ուրարտուի սեպագիր արձանագրությունները կարդում էր հայերեն։ Չնայած դրան, Սուրեն Այվազյանը հայերենին չէր տիրապետում, նա իր հայտնագործություններն ու գյուտերը գրում էր ռուսերեն, հիմնականում մեկ մեքենագիր էջ, ստորագրելով՝ Սուրեն Միխայլովիչ Այվազյան, 19․․ թվականից կումկուսի անդամ։ Մեր բաժնի աշխատողներն, ինչպես նաև բաժնի վարիչ Պետրոս Ալոյանը, մեծ հարգանքով էին նրան վերաբերվում, մինչև․․․
Մինչև «մինչևին» անցնելը, հիշողությամբ թվեմ Սուրեն Այվազյանի հայտնագործություններից ու գյուտերից մի քանիսը․
1․Էտրուսկները՝ նույն ռուսներն են։ Երբ նրանք անցել են Հայաստանով, հայերը նրանց կողմը նայելով ասել են․ «Էտ ռուս է»։
2․Ուրարտուի Ռուսա թագավորն ազգությամբ եղել է ռուս, որն էլ ապացուցում է, որ Ուրարտուում եղել է ռուս բնակչություն։
Կարդացեք նաև
3․Սուրեն Այվազյանը մի սխեմա էր գծագրել, որտեղ առաջին տեղում անտիկ շրջանի հույն փիլիսոփա Արիստոտելի նկարն էր․ «Ծանր մարմիններն ընկնում են ավելի արագ, քան թեթևները» գրությամբ։
Երկրորդ, կենտրոնական հատվածում՝ Գալիլեյն էր․ «Ծանր և թեթև մարմիններն ընկնում են նույն արագությամբ»։ Նույն հատվածում, Գալիլեյին հաջորդում էր Նյուտոնն իր երեք օրենքներով և համապատասխան բանաձևերով, ապա Էյնշտեյնը՝ հարաբերականությունների տեսությամբ և նույնպես բանաձևերով։
Եվ վերջապես սխեմայի աջակողմյան հատվածում իր՝ Սուրեն Այվազյանի դիմանկարն էր․ «Թեթև մարմիններն ավելի արագ են ընկնում, քան ծանրները», «Բացարձակության տեսություն» գրություններով և ինչ-որ անհասկանալի բանաձևով։
4․Երբ տարածում գտավ ՄԻԱՎ-ՁԻԱՀ հիվանդությունը, Սուրեն Այվազյանը բաց նամակով դիմեց ԽՄԿԿ գլխավոր քարտուղար Միխայիլ Գորբաչովին։ Նամակի բովանդակությունը հետևյալն էր․ «Հին Հայաստանում մարդիկ առողջ ապրելակերպ ունեին, ի տարբերություն հարևան Խեթական պետության, որտեղ ծաղկում էր անբարոյականությունը և հավանաբար տարբեր վեներական հիվանդությունները։ Հին Հայաստանում այդ հիվանդությունները չկային, քանի որ հայերի սննդակարգում էին գինին և սխտորը։ Առաջարկում եմ ՄԻԱՎ-ՁԻԱՀ-ի դեմ դեղամիջոց ստեղծել գինու և սխտորի խառնուրդի հիման վրա։ Հարգանքներով՝ Սուրեն Միխայլովիչ Այվազյան, ՍՄԿԿ անդամ 19․․ թվականից»։
Եվ այսպես շարունակ։ Հաճախ տոն օրերին մեր երկրաբանական բաժնով գնում էինք Երևանից դուրս խնջույքի, ընտրելով այնպիսի վայրեր, որտեղ առկա էին նաև պատմական հուշարձաններ։ Ամեն անգամ, դա լիներ Ծաղկաձորում, Գեղարդում, թե մեկ այլ տեղ, բաժնի վարիչ Պետրոս Ալոյանը, միանգամայն լուրջ դիմում էր Սուրեն Այվազյանին․
-Դե՛, Սուրեն Միխայլովիչ, էս շինության պատմություն ասա, իմանանք։
Եվ Սուրեն Այվազյանը սկսում էր, ինքնավստահ, տեղում հորինելով, հեքիաթներ պատմելով։ Ամեն անգամ զարմանում էի, թե լուրջ մարդիկ ինչպես են լսում ու հավատում այդ փչոցներին։ Անկեղծ ասած, ես լինելով, այսպես ասած, երիտասարդ մասնագետ, անհարմար էի զգում հրապարակային հակաճառել Սուրեն Այվազյանին, նշելով նրա, մեղմ ասած, ստերը։ Հերթական խնջույքի գնացել էինք դեպի Սարդարապատ։
-Դե՛, Սուրեն Միխայլովիչ․․․
Եվ սկսվեց․․․Խոսքի վերջում, Սուրեն Այվազյանը մատն ուղղելով դեպի Արարատը, ասաց․
-Արարատ բառն առաջացել է հետևյալ կերպ․ Արա թագավորը ռադ եղավ՝ Արա-ռադ կամ Արարատ։
Ապա թեքվելով դեպի Արագած լեռն, ասաց․
-Արան գացեց և լեռան անունը մնաց՝ Արագած։
Եվ նորից բոլորը գլխով արեցին, իսկ ես նորից անհարմար զգալով հակաճառել՝ լռեցի։
Դրանից մի քանի օր անց, Սուրեն Այվազյանն ինչ-որ գործով մտավ մեր աշխատասենյակ։
Արդեն ուզում էր հեռանալ, չդիմացա․
-Լավ, գոնե Արարատ լեռանը հանգիստ թողեք։ Ձեր ասածը, ներեցեք, անգիտության հետևանք է։
Գոնե հետաքրքրվեք և իմացեք, որ «ռադ» բառը արաբերենից ժարգոնային փոխառություն է։
-Լսու՞մ եք ինչ է ասում,- զայրացած դիմեց ներկաներին Սուրեն Այվազյանը, -այնպիսի բուն հայկական, ինչպիսին ռադ բառն է, ասում է, թե արաբական է։ Էլ սրբապղծությունը ո՞նց է լինում։
-Ներեցեք,- պատասխանեցի, -բայց դուք տառապում եք мания величия-ով։
-Լսեցի՞ք, նա ինձ ինչում է մեղադրում՝ мания величия-ով։ Ի՞նչ ասեմ․ thank you very much, -ասելով, արագ քայլերով սենյակից հեռացավ։
Այս դիպվածը որևէ ազդեցություն չունեցավ ո՛չ Սուրեն Այվազյանի պահվածքի, ո՛չ էլ նրան հավատացողների վրա։ Ինչպես առաջ, նա շարունակում էր իր «հայտնագործությունները»՝ արժանանալով շրջապատի հավանությանը։
Երկար ժամանակ մտածելով, թե ինչպես բացահայտեմ Սուրեն Այվազյանի «հայտնագործությունները», վերջը ձևը գտա։
Ընդմիջման ժամերին, կանչում էի մեր սենյակ բաժնի երիտասարդ աղջիկներին և տղաներին, ինքս նստում նրանց առջևում ու դիմում էի նրանց։ Հիշում եմ առաջին փորձը․
-Պատկերացրեք, որ ձեր դիմաց Սուրեն Այվազյանն է, ինչ բառի ծագում ձեզ հետաքրքրում է, ասեք՝ ստուգաբանեմ։
Եվ սկսվեց․․․
-Սուրեն Միխայլովիչ, խնձոր բառն ի՞նչ ծագում ունի։
-Հին Հայաստանում, թքել, խնչել հասարակական վայրերում արգելվում էր։ Ով ցանկանում էր խնչել, պետք է գնար մոտակա ձորակը և այնտեղ խնչեր։ Ձորակում պտղատու ծառեր էին աճում։
Մեկ օր էլ բնակիչներից մեկը քաղեց ծառի պտուղներից մեկը, համտես արեց, ապա հավաքեց մնացած պտուղներից, հյուրասիրեց հայրենակիցներին։ Երբ նրան հարցրեցին, թե այդ պտուղները որտեղի՞ց, նա պատասխանեց․ «Խնչելու ձորից»։ Եվ այդ պտղի անունը մնաց՝ խնձոր։
Բոլորը քրքջացին և հետևեց երկրորդ հարցը․
-Իսկ տանձ բառը, Սուրեն Միխայլովիչ։
-Հին Հայաստանում, հեթանոսական հավատքի քրմերն արգելել էին այդ միրգն ուտել։ Եվ ովքեր համարձակվում էին այն ուտել, նրանց կոչում էին տանձ, այսինքն ոչ մարդ կամ անձ, այլ տ-մարդ կամ տ-անձ։ Այդտեղից է գալիս տանձ մրգի անվանումը։
Եվ նորից քրքջոց։
-Լավ, Սուրեն Միխայլովիչ, իսկ նարի՞նջը։
-Դե գիտեք, որ Հայաստանում նարինջ չի աճում։ Միջնադարում, արևելքից եկող մի քարավան է կանգնում Սելիմի լեռնանցքի քարվանսարայում։ Բեռներում եղել են այն մրգից, որ հիմա մենք անվանում ենք նարինջ։ Տեսնելով այդ գեղեցիկ, ախորժալից միրգը, մի հայ կին գնում է դրանից, տալիս իր աղջկան, որ տանի դիմացի սարը, որտեղ նրա հայրը արածացնում էր գյուղի ոչխարներին։ Նարինեն՝ հովիվի աղջիկը, սարը բարձրանալով, կանչում է հորը․ «Հայրի՜կ, հայրի՜կ, տես, ինչ եմ բերում, քեզ համար»։ Հայրը կանչում է․ «Նարինե՜, ի՞նչ, Նարինե՜, ի՞նչ»։ Եվ այդ մրգի անունը մնում է նարինջ։
Նորից քրքջոց։ Աշխատակիցներից մեկը, կարծեմ նոր էր վերադարձել Հարավսլավիա տուրիստական ուղևորությունից։ Եվ ահա նրա իրար հաջորդած հարցերը․
-Սուրեն Միխայլովիչ, կարո՞ղ եք բացատրել Բելգրադ բառի ծագումը։
-Իրականում, Հայկ Նահապետը շատ բարի մարդ է եղել։ Նա ոչ թե սպանել է Բելին, այլ արտաքսել է դեպի արևմուտք։ Բելը ապաստան է գտել այսօրվա Հարավսլավիայի մայրաքաղաքում։ Քաղաքի անունը ստուգաբանվում է, որպես՝ Բելը ռադ եղավ՝ Բելգրադ։
-Լավ, իսկ սերբ և խորվաթ ազգերի անուննե՞րը։
-Երբ թուրքերը գրավեցին Անի քաղաքը, Անիի բնակչությունն արտագաղթեց, մի մասն ապաստանեց Լեհաստանում, մի մասը Ղրիմում, մի մասն էլ անցավ բալկաններ՝ այսօրվա Հարավսլավիայի տարածք։ Վերջինները, մի ապահով տեղ գտան և այն անվանեցին խորվաթ՝ ապահով վայր և տեղի բնակիչներին կոչեցին՝ խորվաթներ։ Լեռների մյուս կողմից մարդիկ էին գալիս և կաթի սեր էին վաճառում։ Նրանց էլ Անիից գաղթած հայերն անվանեցին՝ սեր բերողներ՝սերբեր։
Եվ այսպես, համարյա ամեն օր, արդեն ընդմիջման ժամերին, բառերի ստուգաբանության ժամերին մասնակցում էին բաժնի շատ աշխատողներ։
Ահա և հերթական անգամ, երբ մեկնեցինք Երևանից դուրս խնջույքի և Սուրեն Այվազյանն անցավ իր դերին, դեռ չէր հասցրել երկու խոսք ասել, երբ շատերն ինձ նայելով փռթկացին։
Եվ այսպես շարունակ: Այլևս, Սուրեն Այվազյանը ինչ խոսեր, բացատրեր, մեքենագրած տարածեր իր գիտելիքներն ու հայտնագործությունները, ոչ ոք լուրջ չէր ընդունում, նրան ժպտում էին, հեռանալուց հետո ծիծաղում։
Այսպիսով, իր իսկ զենքով, հաղթելով Սուրեն Այվազյանին, հետագայում արդեն ինքս չկարողացա հեռանալ բառերի ստուգաբանության «մասնագիտությունից»։ Արդեն սովորություն էր դարձել՝ միանգամայն լուրջ դեմքով տարբեր բառերի ստուգաբանությունը, «ուսուցչիս»՝ Սուրեն Այվազյանի ոճով։ Հետագայում, ինձ միացավ Մեսրոպ Հարությունյանը և երկուսով, միմյանց «պաս» տալով տարբեր ստուգաբանություններ էինք անում։
Տարիներ առաջ, երիտասարդների հետ սեմինար անցկացնելու վերջում, նրանց հետ գնացինք Հաղարծին։ Վանքային համալիրը նայելուց հետո, մոտակա անտառում նստած զրուցում էինք, երբ նկատեցինք զկեռի ծառ։ Տեղում հորինեցի և լուրջ դեմքով ներկայացրեցի զկեռ բառի ստուգաբանությունը․
-Դեպքը տեղի է ունեցել հին Հայաստանում։ Մի մարդ մոլորվել է անտառում և մի քանի օր չի սնվել։ Արդեն անհույս, թուլացած, մի ծառի տակ պառկած է եղել, երբ հանկարծ երկնքից իջել է Աստվածը և մատնացույց անելով մոտակա ծառի պտուղները և գրաբար հայերենով ասել է․ «Զ’ կեր»: Եվ պտղի անունը մնացել է ՝ զկեռ։
Անցավ երկու տարի։ Հերթական սեմինարի մասնակիցների հետ նորից Հաղարծինում էինք։
Ինչպես նախորդ անգամ, անտառում նստած զրուցում էինք, երբ նորից սադրեցի․
-Իսկ, գիտե՞ք թե ինչպես է առաջացել Հաղարծին անվանումը։
Պարզվեց ոչ ոք չգիտեր և խնդրեցին պատմել։
-Երբ Զաքարյան եղբայրները հասել են այս բլրին, ողջ տարածքը ծածկված է եղել հաղարջի թփերով։ Զաքարե իշխանի կինը, մեծ ախորժակով սնվել է հաղարջի պտուղներով։ Հետաքրքիր է, որ տիկինը երկար ժամանակ երեխա չի ունեցել և հաղարջն ուտելուց կարճ ժամանակ անց հղիացել է։ Զաքարե իշխանը հիացած հաղարջի գերբնական ուժից, հրամայել է բլրի վրա վանքային համալիր կառուցել՝ հաղարջից ծնված, այն է՝ Հաղարծին անունով։
Բոլոր ներկաները հիացած, հավանություն տվեցին։
Երեկոյան, ընթրիքի ժամին, լսելով սեմինարի մասնակիցների խոսակցությունները և զգալով, որ իմ հնարովի պատմությունը, բոլորը լուրջ են ընդունել, կանգնեցի և հայտարարեցի, որ Հաղարծինի մասին պատմությունը հնարովի կատակ էր։ Բոլորն ուրախ-ուրախ ծիծաղեցին։ Սեմինարին, արդեն որպես դասընթացավար, մասնակցում էր նախորդ սեմինարի մասնակիցներից՝ Լիլիթը։ Իմ հայտարարությունից հետո, նա տարակուսանքով ինձ դիմեց․
-Պարոն Իշխանյան, զկեռի պատմությունը նույնպե՞ս կատակ էր․․․Ես էլ, լուրջ եմ ընդունել և շատերին պատմել, որպես իրականություն։
Ավետիք ԻՇԽԱՆՅԱՆ
Երբ փառատենչ “ազգասերների” որոշակի քանակ է լինում, միշտ էլ հայտնվում են “ուսուցիչները”: Այլ կերպ ասած, հասարակական պատվերը բավարարողներ միշտ էլ գտնվում են։
Այլ հարց է, թե ինչու? է մեր մոտ ազգային փառասիրությունն այդքան պահանջարկված։