Երբ պատմության միջից ընտրվում է «պետականակենտրոն» ուղերձը
«Փաստը պատմության արտապատկերում հավասար է փաստաթղթի: Պատմաբանը, որն ընդունում է միայն «վավերագրական» պատմություն, հանգիստ խղճով շրջանցում է այն հատվածները, որոնց վերաբերյալ չկան կամ գրեթե չկան «փաստաթղթեր»: Կարող է տպավորություն ստեղծվել, որ բացակայող փաստաթղթերի հետ միասին բացակայում էր նաեւ ինքը՝ պատմությունը», – 1980-ականների վերջում գրում էր հայ փիլիսոփա Կարեն Սվասյանը:
Բայց, եթե պատմությունը ոչ թե տարբեր փաստերի, երեւույթների կամ իրադարձությունների հաջորդականություն է, ոչ էլ ինչ-որ մի էություն, որը ծավալվում է ժամանակի կամ տրամաբանության մեջ (ինչպես որ, մասնավորապես, Հեգելն էր կարծում), ուրեմն, դա անցյալը հետազոտելու որոշակի ընթացակարգ է: Հենց այդ ուղղությամբ է նախորդ դարի վերջին տասնամյակներից սկսած զարգանում, այսպես կոչված՝ «նարատիվ փիլիսոփայությունը», որը մերժում է ավանդական այն մոտեցումը, թե պատմությունը (պատմագիտությունը) կարող է ստանալ անցյալի մասին օբյեկտիվ եւ հավաստի տեղեկատվություն: Եթե չի կարող, ապա պատմագիտության առարկան դառնում է ոչ թե բուն անցյալը, այլ անցյալի մասին խոսակցություն, պատում, նարատիվ, որն արտահայտվում է լեզվի միջոցով:
Ստացվում է՝ ինչպես Ակուտագավայի «Թավուտում» հայտնի պատմվածքում. ցանկացած մարդ իր ձեւով է ներկայացնում պատմությունը, այն պատմվում է ինչ-որ մեկի կողմից եւ ինչ-որ ժամանակաշրջանում: Եթե նարատիվիստական մոտեցումը ճիշտ է, ապա «պատմական ճշմարտություն» կոչվածը ժամանակակից ածանցյալ եւ խիստ պայմանական երեւույթ է:
Բայց, եթե մենք կարող ենք կամայական ձեւով ընտրել այն «ուղերձը», որը մեզ տվյալ պահին ձեռնտու է, ապա պատմության այն մասերը, դրվագները, «նարատիվները», պատումները, որոնք չեն տեղավորվում մեզ անհրաժեշտ «ուղերձների» մեջ, կարելի է պարզապես արհամարհել, դեն գցել՝ ինչպես, ենթադրաբար, դեն են գցվում «փաստաթղթեր» չունեցող պատմական ժամանակահատվածները: Օրինակ, ժամանակակից Ուկրաինայի «նարատիվն» այն է, որ «ռուսները մեզ դարեր շարունակ գաղութացրել են» (մի քիչ նման է մեր «արեւմտամետների» մոտեցմանը), իսկ Ռուսաստանի «ուղերձն» այն է, որ իրականում ոչ մի Ուկրաինա եւ ոչ մի ուկրաինացիներ գոյություն չունեն: Եթե առաջնորդվենք վերը նկարագրված «նարատիվիստական» մոտեցումներով, ապա երկու մոտեցումներն էլ «ճիշտ են»:
«Պետք է այդ ուղերձները, որոնք տրվում են, լինեն պետականակենտրոն, պետության մասին պետք է լինեն, պետության պատմություն պետք է դա լինի, եւ գրականությունն էլ պետք է լինի այդպիսին: Այդտեղ էլ շատ մեծ ամպլիտուդ կա, եւ պետք է շատ ուշադիր լինել: Եվ մենք, առանց սեթեւեթելու, պետք է դա ասենք եւ ասում ենք՝ պետք է լինի պետականակենտրոն բովանդակություն»: Այդպիսի հրահանգ է վերջերս տվել վարչապետ Փաշինյանը ԿԳՄՍՆ-ին:
Ասվածի համատեքստից կարելի է հասկանալ, որ «պետությունը» ինչ-որ մի վերացականություն է, վակուումի մեջ գոյություն ունեցող մի երեւույթ, որը չունի ո՛չ ազգային, ո՛չ հոգեւոր, ո՛չ էլ նույնիսկ պատմական բովանդակություն: Ըստ այդմ, հավանաբար, տրամաբանական կլիներ բոլոր պատմական տեքստերում, սկսած, օրինակ, Ղազար Փարպեցու եւ Եզնիկ Կողբացու երկերից, փնտրել պնդումներ, որոնք ակնարկում են, որ Հայաստանը պետք է պետություն ունենա 29.8 հազար քառակուսի կիլոմետրի սահմաններում:
Եթե «ուղերձը» պետք է լինի բացառապես «պետության մասին», ապա ինչպե՞ս վարվել այն ժամանակաշրջանների հետ, երբ պետություն գոյություն չուներ: Գուցե այդ ժամանակաշրջանները պետք է ներկայացնել այնպես, որ ողջ ժողովրդի եւ հատկապես նրա առաջադեմ մասի ուշքն ու միտքը պետականության վերականգնո՞ւմն էր: Այնինչ ժամանակակից իմաստով պետության մասին մեր մտածողները, կարծում եմ, սկսեցին երազել միայն 18-րդ դարից՝ Հովսեփ Էմինի ժամանակաշրջանից:
Ի՞նչ «ուղերձ» ունի պետության մասին Գրիգոր Նարեկացու «Ողբերգության մատյանը»: Այնտեղ նույնիսկ հայ ժողովրդի մասին որեւէ բառ չկա: Բայց՝ որ նրա նման հանճարները տեղավորվում են համամարդկային «ունիվերսալիզմի» մեջ, դա, ինձ թվում է, շատ բան է խոսում մեր մշակույթի եւ պատմության մասին:
«Ես իմ անուշ Հայաստանի» բանաստեղծության մեջ կամ «Հոգեւոր Հայաստան» հոդվածի մեջ արդյո՞ք Չարենցը եւ Տերյանը «Հայաստան» ասելով նկատի ունեին պետությունը եւ հատկապես 29.8 հազար քառակուսի կիլոմետրը:
…Մի խոսքով, եթե ընտրենք «նարատիվիստական» մոտեցումը, ապա, իհարկե, կարելի է բստրել ցանկացած անհեթեթություն: Ցավն այն է, որ նման մոտեցումը վտանգի տակ է դնում հենց պետությունը:
Արամ ԱԲՐԱՀԱՄՅԱՆ
«Առավոտ» օրաթերթ
09.01.2024
