Մեկ տարի առաջ՝ այս օրերին, լույս տեսավ Անուշ Քոչարյանի «Վայրի խոտեր» բանաստեղծությունների ժողովածուն։ Գիրքը կարճ ժամանակում հաջողություններ գրանցեց. գործերը թարգմանվեցին անգլերենով, վրացերենով, գերմաներենով։ Անուշ Քոչարյանն ընդգրկվեց մի քանի միջազգային գրական նախագծերում, որոնցից մեկը «Գյոթե» կենտրոնի «Սեւծովյան պատմություններ» գրական միջազգային ծրագիրն էր։ Ռումինիայի հարավ-արեւմուտքում գտնվող գրողների կացարանում հուլիսին տեղի ունեցած զրույցներն ու քննարկումներն ունեցան իրենց շարունակությունն արդեն իսկ Բեռլինի գրական միջազգային փառատոնի շրջանակներում, որը ոլորտի առանցքային իրադարձություններից մեկն է։ Հայաստանյան պատվիրակության կազմում երկու հայ գրողներ էին՝ Անուշ Քոչարյանը եւ Արմեն Հայաստանցին, ինչպես նաեւ «Գյոթե» կենտրոնի ներկայացուցիչ Մարիամ Գուրզադյանը եւ «Արի» գրական գործակալության հիմնադիր, գրական գործակալ Արեւիկ Աշխարոյանը։ Անուշը ելույթներով հանդես եկավ եւ Բուխարեստում, եւ Բեռլինում, ձեւավորվեցին նոր կապեր եւ հնարավորություններ։
Անուշի հետ զրուցել ենք «Վայրի խոտեր»-ի, իր գործունեության, գրականության ասպարեզում առաջիկա համագործակցությունների շուրջ եւ ոչ միայն։
– Անուշ, մեկ տարվա ընթացքում արդյոք «Վայրի խոտերը» կարողացա՞ն հասցնել «վայրի» մասին ձեր հաղորդագրությունը։ Ինչպիսի՞ ճանապարհ անցավ գիրքն այս ընթացքում։
– Հաղորդագրություն բառը շատ կոնկրետ է։ Վայրն անփոփոխ չի կարող մնալ։ Այն տեղը կամ այնտեղ, որտեղ ես էի, դուք էիք եւ էլի շատերը, արդեն ենթարկվել է փոփոխության։ «Վայրն» արդեն առաջվանը չէ, չնայած որ հիշեցնում է իր մասին, երբ մենք նորից ենք խոսում։ Եվ ուրեմն «Վայրի խոտեր»-ում ընդգրկված գործերն արդեն վերափոխվել են ընթերցողի, թարգմանչի, օտարազգի կարդացողի եւ նրանց կողմից, ովքեր առնչվել են։ Ես ինքս արդեն ընթերցողի կարգավիճակում եմ. գրողը վերջացրել է իր գործը «Վայրի խոտեր»-ում։
Կարդացեք նաև
Ավելին՝ միջազգային լսարանը փորձ է կատարում «վայրն» այլեւս ձեւակերպել կոնկրետ հարցադրումներով, որոնք «արեւմուտքի արեւելք» կոնտեքստում են, հետպատերազմական իրավիճակների մասին են, գրական նյութի արդիականության եւ գրողի՝ որպես տեղորոշողի, դիտարկումների շրջանակներում են։ Եվ Բուխարեստում, եւ Բեռլինում, ես խոսում էի ոչ թե «վայրի», այլ կոնկրետ երկրի մասին, որտեղ պատերազմը նոր է ավարտվել։
– Պատերազմի մասին պատերազմի ավարտից հետո խոսել հնարավո՞ր է, թե՞ ոչ։
– Իրավիճակները պայմանական են։ Մենք անընդհատ ենք խոսում պատերազմից, որովհետեւ խաղաղության պայմանականությունը եւս լավ չենք ըմբռնում, կամ ընդհակառակը՝ համոզված ենք, որ խաղաղությունն այնքան հաստատ չէ, որքան պատերազմը կարող է լինել։
«Վայրի խոտեր»-ում ընդգրկված գործերի մի մասը գրվել է պատերազմից առաջ, հիմնական մասը՝ պատերազմից հետո, շատ քիչ մասը՝ ընթացքում… Բայց որքան էլ տարօրինակ հնչի՝ որեւէ գործ պատերազմի մասին չէ. պատերազմը, այո, ընդգծել էր ապրումը, պատկերը, վայրն ու վայրին, սիրո գերակայության զիջումը եւ անզիջում դատարկությունը… Զգայուն մի դաշտ էր ստեղծվել, որտեղ հիմնականում մեղադրողներն էին, մյուս կողմից՝ անմեղ զոհերը, եւ անվերջ հարցադրումը՝ «ինչո՞ւ այսպես եղավ»…
Այս պարադոքսալ պայմանում փաստորեն բոլոր-բոլորն սկսեցին երեւալ՝ նահանջի գնացած տղամարդը, զոհվածի հայրը, որդուն սպասող մայրը, տագնապած մարդիկ, նախորդ պատերազմի մասնակիցը… Լսվեցին անմեկնելի պարբերություններ, չափազանցություններ, հերոսություններ, սիրտ մաշող պատմություններ եւ այլն, եւ այլն… Հողը կամ վայրը, որ շատ է տեսել սա, կրեց մեր ոտնահետքն ու ձայնը, եւս մեկ անգամ արձանագրեց։
Չեմ կարծում, թե այստեղ կամ աշխարհում առհասարակ եղել է մի պատերազմ, որի մասին կարելի կլինի պատմել այնպես, ինչպես եղել է… Ապրումի, զգայուն պահերի, կորուստների, խաղաղության աղերսի եւ այլնի մասին կարելի է պատմել անընդհատ եւ ամեն կերպ։
– Բուխարեստի ձեր ելույթում նշեցիք, որ վեպը եւս այս թեմայի շուրջ է։ Ուրեմն ինչպե՞ս կարելի է գրել վեպ հետխորհրդային Հայաստանի մասին, որն անցել է անկախության ուղու, պատերազմների եւ այն ամենի միջով, ինչը ձեր կարծիքով պատմելու ենթակա չէ այլեւս։
– Կարելի է գրել այնպես, որ ներկա վայրը, ներկայի գործող անձը երեւա։ Պատերազմից հետո եւ/կամ տեղի ունենալիք աղետի տագնապից ներկան եւ վայրը ամպի մեջ են մնում։ Խաղաղության էությունը, ըստ իս, իրական եւ հորինված ամպակուտակումներից ազատվելու մեջ է։
Ցավալի է, երբ միջազգային մեդիահոսքի մեջ երկիրն աղետի լուսանկարներով ավելի շատ է երեւում, քան ստեղծարար պատկերով։ Բնական է, որ «վառվող» թեման տեղը չի զիջելու հանդարտ ստեղծարարությանը՝ այն էլ մեդիայում, բայց անբնական կլինի այն, որ մեր ստեղծարարությամբ չկարողանանք աղետին լեզու տալ, չկարողանանք պատմել ինքներս մեր մասին։ Կան թեզեր, բառեր, պատկերացումներ մեր երկրի մասին, որոնք վերափոխման, որոշ դեպքերում վերաձեւակերպման կամ շեշտադրման հատուկ կարիք ունեն։
– Վերադառնալով գրքին եւ անցած մեկ տարվա ճանապարհին։ Բանաստեղծություններն արդեն թարգմանվել են անգլերեն, վրացերեն, գերմաներեն։ Այս ընթացքում մասնակցել եք «Սեւծովյան պատմություններ» գրական նախագծին Ռումինիայում, որին հաջորդեց Բեռլինի գրական միջազգային փառատոնը…
– Վերջին մեկ տարվա այս ընթացքն իսկապես էական նշանակություն ունեցավ։ Ձեր նշած միջազգային գրական իրադարձություններում մեկտեղված էին այնպիսի երկրների գրողներ, ովքեր իրար պատմելու շատ բան ունեին։ Առաջին անգամ էի լսում ռումինացի գրողին, ով Դանուբի ափին նստած ինձ հետ կիսվում էր իրենց «մութ ու ցուրտ» տարիների պատմություններով։ Եթե լեզուն հայերեն լիներ, անխոս կմտածեիք, թե Հայաստանի 90-ականների մասին է պատմում։ Այդպիսին է նաեւ բուլղարացի հայտնի գրող Գոսպոդինովի «Տրտմության ֆիզիկան», այդպիսի պատմություններ էլի կան ու շատ մոտ, շատ նույնական, շատ նման։ Հարցը թարգմանությունն է. որպեսզի ամպերը ցրվեն, կարիք ունենք մեր լեզվով իմանալու ուրիշի պատմությունը, որը շատ մոտ ու նման է, եւ հակառակն էլ կա՝ արեւմուտքն սպասում է մեր պատմությանը իրեն հասանելի լեզվով։
«Գյոթե» կենտրոնի «Սեւծովյան պատմություններ» գրական նախագիծը հնարավորություն տվեց միասին ապրելու, միասին անցնելու «արեւմուտքի արեւելք»-ը զգայուն թեման, անդրադառնալու այնպիսի հարցերի եւ խնդրականացումների, որոնք հետաքրքիր էին նաեւ բեռլինյան փառատոնի ունկնդրին, մեդիային, քննադատներին, թարգմանիչներին, մյուս գրողներին։
– Գրողի միջազգայնացման ճանապարհը, այնուամենայնիվ, բարդ է, մրցակցությունը՝ շատ, հրատարակիչների ընտրությունը՝ խիստ։ Ինչո՞վ է պայմանավորված ձեր հաջողությունը։
– Չեմ կարծում, թե դեռ այնպիսի հաջողություն եմ գրանցել, որին կարելի կլինի առանձին անդրադառնալ։ Հաջողակ եմ այն իմաստով, որ Հայաստանում կա այնպիսի գրական գործակալություն, ինչպիսին «ԱՐԻ»-ն է, որը հնարավոր բոլոր հարթակներում ներկայացնում է իր գրողներին եւ միջազգային գրական շուկայում։ Հաջողակ եմ այն իմաստով, որ գրական գործակալս Արեւիկ Աշխարոյանն է, ով ամեն առավոտ հարցնում է վեպից։
– Այսինքն ստեղծագործողին մղո՞ղ է պետք, աջակցող՝ մուսաներից զատ։
– Մուսան ազնիվ պատմողն է, ում գործողությունները ձեւակերպելի են դարձնում պատմությունը եւ/կամ տեղ են բացում այլ պատմությունների համար։ Ես, մեծ հաշվով, վավերագրող եմ, լսող եմ. եթե որեւէ մեկին հարց ունեմ, ուղիղ եմ։ Եթե ժամանակ է պետք, սպասում եմ։ Ամիսներ, տարիներ կարող է տեւել պատմության հատվածի այն որոնումը, որն արդեն հարյուր անգամ լսել ես, բայց հարյուրմեկերորդին դեռ փնտրում ես… Հետո վերադառնում ես տեքստին։ Սա ինձ համար ամենօրյա աշխատանքի պես է։ Մղման հարցն էական չէ, երբ դու աընդհատ ընթացքի մեջ ես, բայց կարեւոր է, երբ դու ամփոփել ես ընթացքը ու պատրաստի նյութով բախել մասնագիտական դուռը…
Զրույցը՝ Արմինե ՂՈՒԿԱՍՅԱՆԻ
Գլխավոր լուսանկարը՝ Նազիկ Արմենակյանի
«Առավոտ» օրաթերթ
22.11.2023
