Ռազմաքաղաքացիական հարաբերությունների նոր հարացույցի քննական մասնատում․ պաշտպանական բարեփոխման պրոբլեմատիկան. Ժիրայր Ամիրխանյան

Սույն հոդվածը կոչված է լույս սփռելու այն հարցի վրա, թե արդյո՞ք ռազմաքաղաքացիական հարաբերությունների վերաբերյալ ներկայումս ճանաչում գտած հայեցակարգերն ու տեսական հայացքները բավարար կերպով են հասցեագրում ռազմական բարեփոխումներին առնչվող հարցերը։ Արդիական գրականության ուսումնասիրության արդյունքում հանգում ենք եզրակացության, որ դրանք գոհացուցիչ բացատրություն են տալիս ժողովրդավարական համակարգին անցման և կոնսոլիդացման խնդիրներին։ Այդ հայեցակարգերն ու տեսական հայացքները, սակայն, բավականաչափ բացատրություն չեն տալիս ռազմական բարեփոխումներին «հետ-հետսառըպատերազմյան» դարաշրջանում, երբ առաջին պլան է գալիս ռազմական արդյունավետության դերը վերսկսված «մեծ տերությունների միջև պայքարում» և միջպետական պատերազմներում։ Ավելին, զինվորական ինքնավարության և արտոնությունների ծավալների քննության ընթացքում պատշաճ կերպով հաշվի չի առնում միջազգային անվտանգային միջավայրը, միաժամանակ ոչ բավարար ուշադրություն հատկացնելով բարեփոխման մշակութային և հոգեբանական ասպեկտներին։ Սույն հոդվածը սկզբում քննության է ենթարկում այն գրականության հայեցակարգերն ու տեսական հայացքները, որին հավաքական կերպով կարելի է տալ «ժողովրդավարական ռազմաքաղաքացիական հարաբերությունների նոր հարացույց» բնորոշումը։ Այնուհետև նկարագրվում են առկա տեսության մեջ հայտնաբերված անկատարությունները, եզրափակիչ մասում ներկայացնելով տեսության վերանայման մասին առաջարկություններ։

Ի տարբերություն ռազմաքաղաքացիական հարաբերությունների «հին հարացույցի»՝ մտասևեռված զարգացած երկրներում զինված ուժերի նկատմամբ քաղաքացիական վերահսկողության հարցերի վրա,^[1] սույն հոդվածում քննության առնվող «նոր հարացույցի» շրջանակներում հեղինակված գրականության ուշադրության կենտրոնում են զինվորականության նկատմամբ քաղաքացիական վերահսկողությունը ժողովրդավարական համակարգին անցման և կոնսոլիդացման համատեքստում, ինչպես նաև անվտանգային ինստիտուտների ժողովրդավարական քաղաքացիական վերահսկողությունը և ռազմական բարեփոխումը՝ տեսադաշտում ունենալով մարտական արդյունավետության ապահովումը։ Ինչպես նշում է Նարցիս Սեռան, եթե անցումային փուլում ռազմական բարեփոխումը կենտրոնանում է քաղաքականության մեջ զինված ուժերի միջամտելը կանխելու, կոնֆլիկտայնության մակարդակը նվազեցնելու և հեղաշրջումների փորձերը խաթարելու վրա, ապա ժողովրդավարության կոնսոլիդացման շրջանում բարեփոխումը ներառում է ընտրված կառավարության կողմից ռազմական և պաշտպանական քաղաքականությունների ձևակերպումը և ղեկավարության սահմանումը պրետորյանական հակվածություններ այլևս չտածող զինված ուժերի նկատմամբ։ Կոնսոլիդացված ժողովրդավարության հաստատման պես՝ քաղաքացիական վերահսկողության հոգածության առարկան դառնում է զինված ուժերի ինքնավարության հարկ եղած սահմանների տիրույթի սահմանումը և նրանց հետևողական հանդերձումը (ինչպես ֆիզիկապես, այնպես էլ հայեցակարգային առումով) երկրի մշտափոփոխ ներքին և արտաքին միջավայրին արձագանքելու համար։^[2] Ռազմական բարեփոխման ընդհանուր կարգավիճակը կարելի է չափել քաղաքական իշխանության տիրույթում զինվորականության միջամտության մակարդակի և ընտրված կառավարության համեմատ դրա ինքնավարության նվազեցման ուղղությամբ արձանագրված հաջողություններով ռազմաքաղաքացիական հարաբերությունների զարգացման հետևյալ յոթ փուլերի ընթացքում․ (1) զինվորականության կողմից քաղաքական իշխանության վերահսկողություն, (2) զինվորականության կողմից իրեն համարում որպես ազգային էության պահապան, (3) զինվորականության կողմից կառավարության վարած քաղաքականության սահմանափակում, (4) զինվորականության կողմից սեփական կազմակերպչական և գործառնական ինքնավարության սահմանում, (5) զինվորականության կողմից քաղաքացիական գերակայության պաշտոնական բայց մասնակի ընդունում, (6) զինվորականության կողմից զինված ուժերի նկատմամբ գաղափարական վերահսկողության պահպանում, (7) զինված ուժերի նկատմամբ ժողովրդավարական քաղաքացիական վերահսկողություն։^[3] Այստեղ «ժողովրդավարական քաղաքացիական վերահսկողությունը» սահմանվում է որպես քաղաքացիական վերահսկողության որոշակի ձևաչափ, երբ կառավարություն կազմող քաղաքական ուժերն ու կազմակերպությունները, որոնք իշխանություն և վերահսկողություն են իրականացնում զինված ուժերի նկատմամբ՝ իրենց հերթին կառավարվում են ժողովրդավարական գործընթացի կողմից։^[4]

Փարատելով հին հարացույցի կլանվածությունը սպայակազմի շարքերում պրոֆեսիոնալիզմով և ԱՄՆ կառավարության մեջ ռազմական ինստիտուտների կառուցվածքային տեղով ու դերով, ինչպես նաև դրա բացառիկ մտասևեռումը զինված ուժերի նկատմամբ քաղաքացիական վերահսկողության վրա, Թոմաս Բրյունոն պնդում է, որ այդպիսի մոտեցումը խանգարում է ռազմաքաղաքացիական հարաբերությունների լայնահուն հայեցակարգային և աշխարհագրական վերլուծության իրականացմանը։^[5] Հետևապես, նոր հարացույցը ընդլայնում է ռազմաքաղաքացիական հարաբերությունների գիտաճյուղը քաղաքացիական վերահսկողությունից անդին և հավասարությանը ավելացնում ռազմական արդյունավետության ու ռեսուրսների՝ բարձր օգտակար գործողության գործակցով (ՕԳԳ) օգտագործման փոփոխականները։ Բացի այդ, հետազոտության շրջանակները ընդլայնվում են՝ ներառելով աշխարհով մեկ զինված ուժերի (հատկապես վերջերս ժողովրդավարության անցած պետությունների) այլ դերեր ու առաջադրանքներ, երբ նրանք ներգրավվում են ավանդական միջպետական զինված հակամարտությունից անդին առաքելություններում։^[6] Այս տեսությունը նշում է, որ Սառը պատերազմի ավարտը և զուգընթաց առաջ եկած գլոբալ ժողովրդավարացումը և անվտանգային միջավայրը փոխել են ռազմական հակամարտության հատկանիշը (եթե ոչ դրա բնույթը), դրանով նախանշելով զինված ուժերի համար նոր դերերի ու առաջադրանքների առաջ գալը։ Ավելին, բացի զինված ուժերի վրա իր ավանդական մտասևեռումից, ռազմաքաղաքացիական հարաբերությունների նոր հաշվեկշիռը պետք է նաև հաշվի առնի ավելի լայն իմաստով անվտանգային ինստիտուտների սպեկտրում այլ դերակատարներին։ Էլ ավելի կարևոր է հիշել, որ նորահայտ ժողովրդավարությունները շատ ավելի մեծ տեղ են տալիս ուժային կառույցների նկատմամբ ժողովրդավարական քաղաքացիական վերահսկողության հասնելուն՝ ի վնաս իրենց անվտանգային ինստիտուտների արդյունավետության։ Հետևաբար, տեսությունը պետք է նույնչափ հետաքրքրված լինի այդ ինստիտուտների արդյունավետությամբ, որքանով հետաքրքրված է դրանց նկատմամբ ժողովրդավարական քաղաքացիական վերահսկողությամբ։ Իր ամենաարդիական տեսքով՝ ժողովրդավարական քաղաքացիական վերահսկողությունը կոնցեպտուալացվում է ինստիտուցիոնալ վերահսկողության կառուցակարգի նկատմամբ իշխանության, հսկիչ մեխանիզմների առկայության, պրոֆեսիոնալ նորմերի արմատավորման, ինչպես նաև գործողությունների բարձր ՕԳԳ-ի ապահովման առումով։ Ինստիտուցիոնալ վերահսկողության կառուցակարգերը ներառում են անվտանգային մարմինների համար ուղեցույց և ղեկավար ինստիտուտները (օրենքներ, կարգավորումներ)։ Հսկիչ մեխանիզմները պետք է կանոնավոր կերպով բանեցվեն քաղաքացիական ղեկավարության կողմից՝ երաշխավորելու համար իր տված ուղղորդման ու ցուցումներին անվտանգային մարմինների խստիվ ենթարկվելը։ Պրոֆեսիոնալ նորմերն արմատավորվում են անձնակազմի զորագրմանը, կրթությանը, պատրաստությանը և առաջխաղացմանը վերաբերող օրենսդրական բազայի և թափանցիկ քաղաքականությունների միջոցով։ Եվ վերջապես՝ գործողությունների բարձր ՕԳԳ-ին հասնում են ժողովրդավարական քաղաքացիական վերահսկողության նկատմամբ համապարփակ մոտեցման շրջանակներում ընտրված քաղաքականության և կայացված որոշումների շրջանակներում ռեսուրսների ավելի բանական բաշխման միջոցով։ Իր հերթին, անվտանգային հաստատությունների արդյունավետության գաղափարը ենթադրում է, որ այդ հաստատությունները ունենան կենսունակ պլաններ (ներառյալ ռազմավարություն և դոկտրին), կառուցակարգեր և ընթացակարգեր՝ պլանները ձևավորելու և իրագործելու համար, ինչպես նաև հատկացնեն իրենց դերերի ու առաջադրանքների կատարման համար անհրաժեշտ ռեսուրսներ։^[7]

Ընդհանուր առմամբ, կարելի է փաստարկել, որ նոր հարացույցը հաջողությամբ ծառայում է ժողովրդավարական ռազմաքաղաքացիական հարաբերությունների կոնցեպտուալացմանը և առաջ է մղում բարձր ռազմական արդյունավետությանն ուղղված ռազմական բարեփոխումը, հատկապես ժողովրդավարության ուղին բռնած երկրներում։ Ինչպես ցուցադրում է, մասնավորապես, Չիլիի և Իսպանիայի փորձը, ժողովրդավարությանը անցնող մի շարք երկրներ հաջողություն են հասել ինչպես իրենց զինված ուժերի նկատմամբ ժողովրդավարական քաղաքացիական վերահսկողություն հաստատելու, այնպես էլ դրանք կերպափոխելու (տրանսֆորմացնելու) գործում։ Մասնավորապես, այդ երկրների զինված ուժերը ներկայումս ստանում են ավելի լավ ուղղորդում, ցուցումներ և համակարգում իրենց քաղաքացիական որոշում կայացնողներից, ձեռք են բերել ավելի ռացիոնալ բյուջետավորման քաղաքականություններ, պրոֆեսիոնալ զինվորական անձնակազմ և ավելի ճկուն ու արագ արձագանքող ռազմական կարողություններ։ Ի լրումն, այս պետությունները զգալիորեն բարձրացրել են իրենց ռազմական արդյունավետությունը ի շնորհիվ միջազգային առաքելություններին, ինչպես նաև քաղաքացիական իշխանությանն աջակցելուն միտված՝ երկրի ներսում գործողություններին մասնակցության։^[8]

Այս հայեցակարգերի թույլ կողմն այնուհանդերձ այն է, որ դրանք բավարար չեն ամբողջովին հաշվի առնելու համար ռազմական բարեփոխումը «հետ-հետսառըպատերազմյան» դարաշրջանում՝ իր վերսկսված «մեծ տերությունների պայքարով» և միջպետական պատերազմներով։ Մասնավորապես, ժողովրդավարական ռազմաքաղաքացիական հարաբերությունների նոր հարացույցը բախվում է չորս խնդրահարույց հարցի։ Առաջին, այն մեծապես բևեռվում է այն երկրների վրա, որոնք չեն բախվում հակառակորդ պետություններից բխող ակնհայտ ռազմական սպառնալիքների, ուստի կարող են ապահով կերպով իրենց զինված ուժերը վերածել միջազգային խաղաղապահության «գործակալների»։ Ավելին, կարելի է փաստարկել, որ տեղին չէ պատերազմի հատկանիշում փոփոխության մասին այն տեսակետը, ըստ որի՝ ավանդական պատերազմը գրեթե մնացել է անցյալում։ Օրինակ, նոր հարացույցը ռազմական բարեփոխման ընթացքը նկարագրելու համար շատ անգամներ ներկայացնում է հարավամերիկյան երկրների փորձը։ Այդ մայրցամաքը, սակայն, խաղաղ միջպետական հարաբերությունների կատարելատիպ է, և 19-րդ դարի կեսերից ի վեր ունեցել է միայն երեք միջպետական պատերազմ։ Բայց նույնիսկ այդպիսի միջավայրում մայրցամաքայի երկրների զինված ուժերը ցուցադրում են հստակ զգուշավորություն, երբ խոսքը գնում է ավանդական պատերազմավարումից անդին այլ առաքելություններ ստանձնելու մասին, ինչպիսիք են ներքին անվտանգությունը, աղետներին արձագանքը և սոցիալական ծրագրերը։^[9] Այնուհետև, չկա երաշխիք, որ միջազգային խաղաղապահ առաքելություններին մասնակցությունը պարտադիր կերպով դրական ազդեցություն կգործի ռազմական բարեփոխման վրա։^[10] Այսպիսով, ռազմական բարեփոխման Սեռայի սահմանումը՝ որպես գործընթաց, որը մղում և ուղղորդում է զինվորականությանը՝ «անցնելու համար աստիճանաբար դեպի ավելի մեծ ժողովրդավարական նորմալության դիրքերի և կապակցված ձևով տեղավորվելու նոր ժողովրդավարական պետության մեջ»,^[11] պետք է վերանայվի։ Ավելի շատ շեշտադրում պետք է դրվի զինվորականության՝ ավանդական ռազմական սպառնալիքների դեմ պետությունը պաշտպանելու ունակության վրա։ Տեսությունը մեծապես օգուտ կստանար, եթե ներառեր ներըմբռնումներ ռազմական նորարարության հայեցակարգերից, ընդունելով, որ խոշոր նորարարությունը ենթադրում է երկու բաղադրիչի՝ տեխնոլոգիայի և դոկտրինի միախառնում, որոնք համատեղվելով՝ առաջ են բերում հեղափոխություն ռազմական գործում։^[12] Ինչ վերաբերում է դոկտրինին, խոշոր նորարարությունը ենթադրում է ռազմարշավում հաղթելու համար ուժերի օգտագործման եղանակները կանոնակարգող գաղափարներում փոփոխություններ, ներառելով ավելի մեծ կազմակերպության կարևորագույն ներքին մեխանիզմների, ինչպես նաև ցանկացած զորատեսակին կամ զինատեսակին վերապահված ընթացիկ առաջնահերթությունների վերանայում։^[13]

Երկրորդ, նոր հարացույցը ունակ չէ լիարժեքորեն կոնցեպտուալացնել ռազմական բարեփոխման խանգարմունքի պատճառները այն պետություններում, որոնք առերեսվում են անորոշելի սպառնալիքային միջավայրի։ Ըստ Մայքլ Դեշի՝ այն պետությունները, որոնք դիմագրավում են մեծ արտաքին սպառնալիքների և փոքր ներքին սպառնալիքների՝ կվայելեն ամենակայուն ռազմաքաղաքացիական հարաբերությունները, մինչդեռ փոքր արտաքին և մեծ ներքին սպառնալիքների առերեսվող երկրները կունենան քաղաքացիական ամենաթույլ վերահսկողությունը զինվորականության նկատմամբ։ Այնուհանդերձ, երբ երկրների շուրջ ձևավորված սպառնալիքային միջավայրը անորոշելի է, այսինքն` բնորոշվում է փոքր արտաքին ու ներքին, կամ մեծ արտաքին ու ներքին սպառնալիքներով, զինված ուժերի նկատմամբ քաղաքացիական վերահսկողությունը միտում ունի տատանվելու «լավից» մինչև «խառը»։^[14] Այդպիսի երկրներում ռազմական բարեփոխման հաջողությունը հակասական է, և ինչպես ցույց է տալիս Ռուսաստանի Դաշնության, Ուկրաինայի, Վրաստանի և Ավստրիայի փորձը, այս դատողությունը ձևավորվում է անկախ և՛ սպառնալիքի, և՛ ժողովրդավարացման մակարդակից։ Օրինակ, Ռուսաստանը, տարիներ շարունակ առերեսվել է շատ փոքր արտաքին ու ներքին սպառնալիքների, հատկապես Վ․ Պուտինի նախագահության դարաշրջանում։ Սակայն ռազմական բարեփոխման տեմպը նշանավորվել է կտրուկ հեղաբեկումներով, և դրա ազդեցությունը զինված ուժերի արդյունավետության և պաշտպանության ոլորտի ՕԳԳ-ի վրա դժվար է գնահատել։^[15] Նմանօրինակ կերպով, Ուկրաինան վաղ 2000-ական թվականներին բախվում էր փոքր ներքին ու արտաքին սպառնալիքների, սակայն այնտեղ արդյունավետ ազգային զինված ուժերի կառուցումը չափազանց խնդրահարույց ձեռնարկ դուրս եկավ։^[16] Վրաստանը նույնպես, չնայած որ երկրի առջև ծառացած արտաքին և ներքին սպառնալիքների մակարդակը եղել է բարձր, դժվարությունների է բախվել կենսունակ ռազմական բարեփոխում կյանքի կոչելու հարցում, որն իր զինված ուժերը կդներ ժողովրդավարական քաղաքացիական վերահսկողության ներքո։^[17] Ի տարբերություն այս երեք հետխորհրդային երկրների որոնք կամ գտնվել են ընտրական ինքնակալության ճիրաններւմ կամ ժողովրդավարությանն անցման և կոնսոլիդացման միջակայքում, ուսումնասիրվող երկրների սպեկտրի մյուս ծայրին է գտնվում Ավստրիան՝ որպես լիարժեքորեն կայացած լիբերալ ժողովրդավարություն։ Վայելելով բարձր մակարդակի ժողովրդավարական քաղաքացիական հսկողություն, այդ երկիրը շարունակում է ունենալ ներքին քաղաքական խնդիրներ՝ կապված իրական ռազմական բարեփոխման և ռազմական կառույցների արդիականացման համար բավարար ռեսուրսների հատկացման հետ։^[18] Այսպիսով, ժողովրդավարական ռազմաքաղաքացիական հարաբերությունների ներկայիս հարացույցը պետք է ավելի լավ հաշվի առնի այն երկրների փորձը, որոնք բախվում են անորոշելի սպառնալիքային միջավայրերի և մշակի զուգակշռված (հարմարեցված) տեսություններ այն երկրների համար, որոնք չունեն շարժառիթ իրականացնելու ռազմական բարեփոխում ո՛չ հանուն ավելացված ռազմական արդյունավետության, ո՛չ էլ ավելի լավ քաղաքացիական հսկողության։

Երրորդ, ժողովրդավարական ռազմաքաղաքացիական հարաբերությունների գոյություն ունեցող հայեցակարգերը և տեսական հայացքները՝ զինվորական ինքնավարությունն ու արտոնությունները կոնցեպտուալացնելիս բավարար չափով հաշվի չեն առնում պետություններին առերեսվող միջազգային անվտանգային միջավայրը։ Խնդիրները ծագում են, երբ դիտարկվում են ժողովրդավարությանն անցման և կոնսոլիդացման ամբողջության մեջ ռազմաքաղաքացիական հարաբերությունների չորրորդ և վեցերորդ փուլերը։ Ըստ Սեռայի՝ որպես սեփական կազմակերպչական և գործառնական ինքնավարության պահապան գործող զինվորականությունը դա մի իրավիճակ է, երբ նույնիսկ «հրաժեշտ տալով» ներքին քաղաքականությանն ու պետական վարչարարությանը միջամտելու հնարավորությանը, զինվորականությունն այնուհանդերձ խոչընդոտում է քաղաքացիական իշխանություններին միջամտել գլխավոր շտաբի առանձնաշնորհ իրավասության տակ դիտվող ոլորտներում։ Իր հերթին, զինվորականության նկատմամբ գաղափարական վերահսկողության պահպանումը դա մի իրավիճակ է, երբ չնայած զիջելով իր կառուցվածքի և գործառնության հարցերում ինքնավարությունը, զինվորականությունը՝ ուսուցման և սպայակազմին հասանելիության նկատմամբ վերահսկողության միջոցով, պահպանում է զինված ուժերի մասնագիտական պրոֆիլի և արժեհամակարգի նկատմամբ վերահսկողությունը։^[19] Իրականում, տեսությունը հաշվի չի առնում այն իրավիճակները, երբ քաղաքացիական իշխանություններն իրենց ռազմական գործից հեռու են պահում դիտավորյալ՝ ոչ այդքան խորագիտակության պակասի պատճառով, որքան ելնելով ազգային անվտանգության ծայրահեղ կարիքներից։ Այս առումով դիտարկելու լավ առարկա է Հայաստանի օրինակը մինչև 2020թ․ Ղարաբաղյան երկրորդ պատերազմը։ Ռազմաքաղաքացիական հարաբերությունների հետ կապված իրավիճակը Հայաստանում արտասովոր էր նրանով, որ չնայած ի սկզբանե երկրի զինված ուժերը եղել են ամուր ժողովրդավարական քաղաքացիական վերահսկողության ներքո՝ ամրագրված օրենսդրորեն և արտացոլված հրամանատարական ուղղահայացում, որը գագաթում «պսակված էր» քաղաքացիական գերագույն հրամանատարով և պաշտպանության նախարարով (1992թ․ ի վեր բոլոր պաշտպանության նախարարները, բացառությամբ մեկի, եղել են քաղաքացիական անձինք), իրականում երկրի զինված ուժերի գլխավոր շտաբը վայելել է անառարկելի արտոնություններ պաշտպանության կոնցեպտուալացման, իրագործման և մշտադիտարկման հարցերում։ Չնայած կրճատվելով որոշակիորեն երկուսուկես տասնամյակի ընթացքում, այդ արտոնությունների մեծ մասը անխախտ են մնացել մինչ օրս։ Այս տարամտությունը (պարադոքսը) բացատրելու համար անհրաժեշտ է գործի դնել որոշ ներըմբռնումներ ռազմական նորարարության «ուժային բալանսի» տեսությունից։ Ըստ Բարի Փոզենի, ռազմաքաղաքացիական փոխգործակցության կազմակերպչական դինամիկան (պաշտպանության նախարարությունում և զինված ուժերի գլխավոր շտաբում՝ խորագիտակների ու կառավարիչների մակարդակով) և քաղաքացիականների առաջնորդությամբ իրականացվող պաշտպանական նորարարությունը ունեն բեղուն շրջան ապրելու ավելի մեծ հնարավորություններ համեմատաբար խաղաղ ժամանակահատվածում, մինչդեռ պատերազմական ժամանակահատվածում դրանք մեծ հավանականությամբ «ոտնատակ կարվեն» ինչպես բարձրագույն զինվորականության, այնպես էլ պետության քաղաքական ղեկավարության կողմից։^[20] Ռազմաքաղաքացիական հարաբերությունների ներկայիս հարացույցը իրոք ընդունում է զինվորականության՝ քաղաքական կազմակերպություն լինելու բնածին բնույթը, սակայն մտասևեռվում է հիմնականում զինվորական նյութական և վարչական առանձնաշնորհների վրա, որոնք վերջինս մտադիր է պաշտպանել։^[21] Հետևաբար, տեսությունը պետք է դրսևորի ավելի նրբին մոտեցում՝ հասկանալու համար բանակի կազմակերպչական ներքին քաղաքականությունը՝ հատելով նյութական շարժառիթների սահմանը և դիտարկելով նաև ոչ նյութական դրդապատճառները, որոնք հասցեագրվում են հաջորդ նկատառման մեջ։

Չորրորդ և վերջինը՝ ժողովրդավարական ռազմաքաղաքացիական հարաբերությունների նոր հարացույցը ոչ բավարար ուշադրություն է հատկացնում պաշտպանական բարեփոխման մշակութային և հոգեբանական ասպեկտներին, երբ հիմնուղի գրականության մեջ բացակայում են ժողովրդավարական հսկողության և ռազմական արդյունավետության այնպիսի անշոշափելի երևույթներ, ինչպիսիք են ռազմական ինքնությունը, գաղափարախոսությունը, ավանդույթները, էթիկան և պատիվը։ Նախկին հարացույցի ջատագով գիտնականները հստակորեն նշում էին, որ ռազմական բարեփոխումը խոշոր հաշվով հանգում է «մշակութային արժեքների, նորմերի, չափորոշիչների և ընթացակարգերի փոխանցմանն ու առաջխաղացմանը»։^[22] Ինչպես պնդում է Մորիս Յանովիցը, զինվորականության հավատամքի համակարգի հիմքը պատիվն է։ Որոշ սպաներ զգում են, որ իրենց ու քաղաքացիական արժեհամակարգերի միջև տարբերությունների, ինչպես նաև պատերազմի հետևանքների իրենց ավելի լավ իմացության պատճառով իրենք (սպաներն) են հանդիսանում ազգի իրական պահապանները։^[23] Այս տեսանկյունից, ինչպես նշում է Գերխարդ Կյումելը, զինվորականության նկատմամբ արդյունավետ քաղաքացիական վերահսկողության ամենակարևոր ռեսուրսը փոխվստահությունն է։^[24] Կարելի է փաստարկել, որ փոխվստահությունը կարևոր է ոչ միայն զինվորականության նկատմամբ ժողովրդավարական քաղաքացիական հսկողություն իրականացնելիս, այլ նաև իրական ռազմական բարեփոխում իրականացնելիս։ Եթե զինվորականությունը չվստահի քաղաքացիական ղեկավարությանն առ այն, որ փոփոխությունը չի խաթարի իր կողմից տարիների ընթացքում թանկ գնահատվող մշակութային արժեքները, այն չի հավատա կառավարության նախաձեռնած բարեփոխման ծրագրին։ Դեպի ժողովրդավարական քաղաքացիական վերահսկողություն հաջող անցում կատարած, միաժամանակ ավանդական ու աշխարհասփյուռ առաքելություններում իր ռազմական արդյունավետությունը պահպանած ռազմական կազմակերպության լավ օրինակ է հանդիսանում գերմանական Բունդեսֆերը։ Մի կողմից՝ Բունդեսֆերը առարկայացրեց «համազգեստով քաղաքացու» գաղափարը՝ այն կյանքի կոչելով Իններե Ֆյուրունգ (ներքին առաջնորդություն) համակարգի միջոցով, որը կոչված է զինված ուժերն ամբողջարկելու պլյուրալիստական պետության ու հասարակության մեջ, զուգահեռաբար շտկելով բանակի հրամանատարությունը, առաջնորդությունը և բարոյահոգեբանական վիճակը (ինստիտուտները): Մյուս կողմից՝ Սառը պատերազմի ժամանակ որպես ՆԱՏՕ-ի պաշտպանության պատվար ծառայելու, այնուհետև՝ Բեռլինյան պատի անկումից հետո արևելագերմանական իր «եղբայրներին» ինտեգրելու ժամանակներից ի վեր, ընդհուպ մինչև արդյունավետ խաղաղապահ ուժի կերպափոխվելը՝ Բունդեսֆերը պարբերաբար ապացուցել է հաջող ռազմական վերափոխում իրագործելու իր ունակությունը։^[25] Կարելի է փաստել, որ ավանդույթի վրա կառուցված բայց «սանիտարական մշակման ենթարկված» ժառանգության պահպանման հետ մեկտեղ,^[26] գերմանական զինվորականության հաջող բարեփոխման երկրորդ հենասյունը եղել է նրա անսասան վստահությունը քաղաքացիական ինստիտուտների նկատմամբ։ Ժողովրդավարական ռազմաքաղաքացիական հարաբերությունների նոր հարացույցը մեծ օգուտ կքաղեր, եթե կարողանար իր տեսության մեջ ներկառուցել ոլորտին վերաբերող որոշ հին տեսական հայացքներ, այդպիսով մշակութային և հոգեբանական ասպեկտները վերադարձնելով ռազմական բարեփոխման մասին դիսկուրս։

Չնայած նոր հարացույցի բովանդակությունը պատշաճ կերպով կոնցեպտուալացնում է ռազմական բարեփոխման համար անհրաժեշտ քայլերը ժողովրդավարությանն անցման ու կոնսոլիդացման ընթացքում և ապահովում է խորը ներըմբռնում անվտանգային ինստիտուտների ժողովրդավարական քաղաքացիական վերահսկողության և ռազմական արդյունավետության հարցերում, այն գտնվում է միջազգային հարաբերություններում հետսառըպատերազմյան մտածելակերպի մեծ ազդեցության ներքո։ Որպեսզի ավելի լավ համապատասխանի ընթացիկ իրականությանը, տեսությունը պետք է վերասահմանի ռազմական բարեփոխման նշանակությունը, ավելի մանրազնին ուշադրություն հատկացնի սպառնալիքային միջավայրերին և ավելի նրբին ըմբռնողություն^[27] ցուցաբերի զինվորականության կազմակերպչական շարժառիթների նկատմամբ, վերջինս հարստացնելով մշակութային և հոգեբանական խորաթափանցությամբ։

Ժիրայր Ամիրխանյան

Անվտանգության հարցերով հետազոտություններում գիտությունների թեկնածու

«Հոդվածը գրվել է Ժողովրդավարության և անվտանգության տարածաշրջանային կենտրոնի «Հասկանալով ժողովրդավարության ու անվտանգության կապը հայաստանյան համատեքստում» ծրագրի շրջանակում»։

• Առավելհայտնի գրականությունը ներառում է հետևյալ աշխատությունները․ Samuel P. Huntington, The Soldier and the State: the Theory and Politics of Civil-Military Relations (Cambridge, Mass: Belknap Press of Harvard University Press, 1957); Morris Janowitz, The Professional Soldier: A Social and Political Portrait (New York, NY: Free Press, 1960); Samuel Edward Finer and Jay Stanley. The Man on Horseback: The Role of the Military in Politics (New Brunswick, N.J: Transaction, 2002); Michael C Desch, Civilian Control of the Military: The Changing Security Environment (Baltimore, Maryland: Johns Hopkins University Press, 1999); Deborah D. Avant, Political Institutions and Military Change: Lessons from Peripheral Wars (Ithaca, NY: Cornell University Press, 1994); Donald Abenheim, Reforging the Iron Cross: The Search for Tradition in the West German Armed Forces (Princeton, N.J: Princeton University Press, 1988); Peter D. Feaver, Armed Servants: Agency, Oversight, and Civil-Military Relations (Cambridge, Mass: Harvard University Press, 2003).

• Narcís Serra and Peter R. Bush(trans.), The Military Transition: Democratic Reform of the Armed Forces (Cambridge University Press, 2010), 66–88.
• , p. 44.

• Thomas C. Bruneau and Aurel Croissant, “Civil-Military Relations: Why Control Is Not Enough,” in Civil-Military Relations: Control and Effectiveness Across Regimes, ed. Thomas C. Bruneau and Aurel Croissant, 1–18 (Boulder, Colorado: Lynne Rienner Publishers, Inc., 2019), 9.

• Thomas C. Bruneau, “Impediments to the Accurate Conceptualization of Civil-Military Relations,” in Routledge Handbook of Civil- Military Relations, ed. Thomas C. Bruneau and Florina Cristiana Matei, 13–21(Abingdon, Oxon: Routledge, 2013), 16-18.

• Thomas C․Bruneau, “Development of an Approach Through Debate,” in Routledge Handbook of Civil- Military Relations (տես ծանոթագրություն 5), 22–25, 23-25.
• Florina Cristiana Matei and Carolyn Halladay. “The Control-Effectiveness Framework of Civil-Military Relations,” draft chapter, Oxford Research Encyclopedia of Politics (draft manuscript), 5–7.
• Thomas C. Bruneau and Florina Cristiana Matei, “Conclusion,” in. Routledge Handbook of Civil- Military Relations(տես ծանոթագրություն 5), 343–48, 344-46.
• David Pion-Berlin,Military Missions in Democratic Latin America (New York: Palgrave Macmillan, 2016), 3–6.
• Arturo C. Sotomayor, The Myth of the Democratic Peacekeeper. Civil-Military Relations and the United Nations(Baltimore, Maryland: John Hopkins University Press, 2014), 37.
• Serra, The Military Transition: Democratic Reform of the Armed Forces, 44․
• Brad C. Hayes and Douglas C Smith, eds., The Politics of Naval Innovation(Center for Naval Warfare Studies, Strategic Research Department, Report 4-94, Naval War College, August 1994), 3.
• ^[1]Stephen Peter Rosen, Winning the Next War: Innovation and the Modern Military (Ithaca: Cornell University Press, 1991), 7–8.
• Michael C Desch, Civilian Control of the Military: The Changing Security Environment(տես ծանոթագրություն 1), 13–17.
• Mikhail Tsypkin, “Lessons not to Learn: Post-Communist Russia,” in Routledge Handbook of Civil- Military Relations(տես ծանոթագրություն 5), 110–122, 119–120.
• Grigoriy Perepelitsa, “The Development of Civil–Military Relations in Post-Soviet Ukraine,” in Democratic Control of the Military in Postcommunist Europe: Guarding the Guards, ed. Andrew Cottey, Timothy Edmunds, and Anthony Forster, 233–47 (New York: Palgrave, 2002), 237-38.
• David Darchiashvili, “Striving for Effective Parliamentary Control over the Armed Forces in Georgia,” in Civil- Military Relations in Europe: Learning from Crisis and Institutional Change, ed. Hans Born, Marina Caparini, Karl W. Haltiner, and Jürgen Kuhlmann, 79–93(New York: Routledge, 2006), 79.
• Donald Abenheim and Carolyn Halladay, “Achieving Neutrality and Effectiveness,” in Routledge Handbook of Civil- Military Relations(տես ծանոթագրություն 5), 296–303, 299-301.
• Serra, The Military Transition, 44–45.
• Barry R. Posen, The Sources of Military Doctrine: France, Britain and Germany Between the World Wars(Ithaca: Cornell University Press, 1984), 40–50.
• David Pion-Berlin, “The Challenge to Reform Defense,” in Global Politics of Defense Reform, ed. Thomas C.Bruneau and Harold A. Trinkunas, 271–84 (Basingstoke: Palgrave-Macmillan, 2008), 271–72.
• Philipp Fluri and Eden Cole, “DCAF’s Activities in Support of Effective and Democratically Transparent Defense Planning.” PfP Consortium Quarterly Journal 5, no. 1 (Spring-Summer 2006)։5–14, DCAF’s Activities in Support of Effective and Democratically Transparent Defense Planning on JSTOR, 10.
• Morris Janowitz, The Professional Soldier: A Social and Political Portrait(տես ծանոթագրություն 1), 215–31.
• Gerhard Kummel, “The Military and its Civilian Environment: Reflections on a Theory of Civil-Military Relations.” Connections: The Quarterly Journal, vol. 1, no. 4 (Dec. 2002): 63–82, The Military and its Civilian Environment Reflections on a Theory of Civil-Military Relations on JSTOR, 74–75.
• Abenheim, Donald, and Halladay, Carolyn. “Stability in Flux: Policy, Strategy, and Institutions in Germany,” in Routledge Handbook of Civil- Military Relations(տես ծանոթագրություն 5), 304–17, 306–09.
• Donald Abenheim,Reforging the Iron Cross: The Search for Tradition in the West German Armed Forces (տես ծանոթագրություն 1),