Ֆարզադ Ռամեզանի Բունեշը irdiplomacy.ir մասնագիտացված կայքում գրել է․ «Թեև Իրանը դեմ չէ երկաթուղային միջանցքի կամ ավտոմայրուղու ստեղծմանը, սակայն դեմ է սահմանների և աշխարհաքաղաքական ցանկացած փոփոխության կովկասյան տարածաշրջանում: Իհարկե, եթե Անկարան և Բաքուն զգան, որ Թեհրանն ի վիճակի չէ պահպանել իր ներկայությունը Հարավային Կովկասում, նրանք կներխուժեն Հայաստան և կգրավեն Սյունիքի մարզը։ Այս իրավիճակում Իրանը շատ կոշտ կարձագանքի և այն կընկալի որպես աշխարհաքաղաքական աղետ։
Թեհրանի մոտեցումը հայ-ադրբեջանական երկրորդ պատերազմի ժամանակ (2020թ.) եղել է այն, որ պետք է աջակցել Բաքվին իր կորցրած տարածքները վերադարձնել Ադրբեջանին։
Սակայն 2022 թվականի սեպտեմբերին Թեհրանը նախազգուշացրեց Ադրբեջանի և Հայաստանի սահմանների փոփոխության մասին։ Ավելի վաղ Իրանը բազմիցս հայտարարել էր, որ Լեռնային Ղարաբաղը Ադրբեջանի Հանրապետության տարածքի մաս է կազմում է։ Ինչպես վերջերս Իրանի նախագահ Էբրահիմ Ռաիսին ասել է․ «Ղարաբաղը պատկանում է Ադրբեջանին, սակայն մենք ընդգծում ենք, որ անհրաժեշտ է հարգել Ղարաբաղի հայերի իրավունքները և նրանց անվտանգությունն ու իրավունքները պետք է պահպանվեն, իսկ սահմանների վիճակը պետք է մնա անփոփոխ»։
Այս առումով Թեհրանը դեմ է ցանկացած անջատողականության եւ չի ընդունում Ղարաբաղում ոչ մի ինքնահռչակ տեղական իշխանություն։ Ուստի, ստեղծված իրավիճակում Իրանը կողմ է Ղարաբաղի այերի բանակի զինաթափմանը, երկխոսության ու խաղաղ բանակցության մեխանիզմների կիրառմանը, ինչպես նաև Ադրբեջանի Հանրապետության տարածքային ամբողջականության պահպանմանը, վերաինտեգրմանը և այդ շրջանակում ղարաբաղցի հայերի իրավունքների ու անվտանգության երաշխավորմանը Ադրբեջանի կողմից։ Ուստի ստեղծված իրավիճակում Իրանը կողմ է հայկական Ղարաբաղի բանակի զինաթափմանը, երկխոսությանն ու խաղաղ մեխանիզմներին, Ադրբեջանի Հանրապետության տարածքային ամբողջականության պահպանմանը, վերաինտեգրմանը և շրջանակում ղարաբաղցի հայերի իրավունքների ու անվտանգության երաշխավորմանը Ադրբեջանի կողմից։ Իրանն իր գոհունակությունն է հայտնել Ադրբեջանի կառավարության և Ղարաբաղում բնակվող հայերի ներկայացուցիչների միջև այս տարածաշրջանում հակամարտությունները դադարեցնելու պայմանավորվածության առնչությամբ։
Կարդացեք նաև
Իրանը, ամենայն հավանականությամբ, օրակարգում կդնի քաղաքական և դիվանագիտական հարաբերությունների բազմազան շրջանակ, ինչպիսիք են Բաքվի հետ քաղաքական և ռազմական խորհրդակցությունների ակտիվացումը և լարվածության նվազեցումը, 3+3 ձևաչափով (Վրաստան, Հայաստան, Ադրբեջան և Ռուսաստան, Իրան, Թուրքիա) բանակցությունների շարունակականությունը: Թեհրանը մտադիր է ակտիվորեն գործել լարվածության մակարդակը նվազեցնելու, փափուկ ուժի մեխանիզմներ կիրառելու և Բաքվի հետ հարաբերությունները բարելավելու ուղղությամբ։ Կարծես թե Թեհրանի ներկայիս և ապագա մոտեցումը ղարաբաղյան հակամարտության վերաբերյալ և տարածաշրջանային հավասարումներում Թեհրանի արդյունավետ դեր խաղալն է՝ չեզոքության պահպանման, խաղաղության ու կայունության պահպանման անհրաժեշտության շեշտադրումը, ինչպես նաև հակամարտության կարգավորման խաղաղ լուծումներ գտնելն ու բանակցությունների շարունակության անհրաժեշտությունը։
Սակայն Իրանն ունի մտավախություններ ու մտահոգություններ։ Ադրբեջանի և Իսրայելի միջև անվտանգության և ռազմական համագործակցության խորացումը և Արաքս գետի սահմանային գոտում Իսրայելի ռազմական ներկայության թույլտվությունը, իսրայելական ուժերին Ադրբեջանի տարածքում տեղակայելը դեռևս բախվում է Թեհրանի խիստ արձագանքին և քննադատությանը։ Նաև Իրանի սահմանների մոտ օտար ուժերի և սալաֆիական զինված խմբերի առկայության վտանգը և Կովկասի անկայունությունը համարվում են Իրանի ազգային անվտանգությանը սպառնացող վտանգներ:
Թեհրանին անհանգստացնում է նաև Ադրբեջանի և Թուրքիայի ագրեսիվ քաղաքականությունը, պանթուրքիզմի քաղաքականության ուժեղացումը և Կովկասում Իրանի աշխարհաքաղաքական և առևտրատնտեսական դիրքերի թուլացումը։
Իրանի ավելի քան 12%-ով ազերի բնակչության առկայությունը, նրանց շարքերում անջատողական տրամադրության զարգացումը և գործունեությունը, որոշ անջատողական տրամադրությունները և պանթուրանական հոսանքների ուժեղացումը Բաքվում կարող են կարևոր մարտահրավեր լինել Թեհրանի համար։
Թեև Իրանը պաշտպանում է Ադրբեջանի տարածքային ամբողջականությունը, սակայն չի կարող հանդիսատես լինել Հայաստանի հետ սահմանի կորստի և Թուրքիայի միացմանը Կասպից ծովին։ Իրականում Հայաստանի Հանրապետության տարածքային ամբողջականությունը Իրանի կարմիր գիծն է։
Թեհրանը Հայաստանի վերահսկողության կորուստը Իրանին սահմանակից Հայաստանի հարավում գտնվող Սյունիքի մարզի վրա (Ադրբեջանի, Նախիջևանի միջև) դիտարկում է որպես Զանգեզուրի ծրագրի մի մաս, որը հակասում է Իրանի շահերին։ Ուստի զորավարժություններ անցկացնելով, սահմանամերձ շրջաններում զորքեր տեղակայելով, Հայաստանի Սյունիքի մարզում հյուպատոսություն բացելով և Հայաստանում իր ներկայության ուժեղացմամբ Իրանն իր ազգային շահերը տեսնում է իր սահմանների պաշտպանության և Հայաստանի տարածքային ամբողջականության պաշտպանություն կոնտեքստում։
Իրանը դեմ չէ երկաթուղային միջանցքի կամ ավտոմայրուղու ստեղծմանը, սակայն կանխում է աշխարհաքաղաքական և ցանկացած սահմանների փոփոխություն։ Իհարկե, եթե Անկարան և Բաքուն զգան, որ Թեհրանն ի վիճակի չէ պահպանել իր ներկայությունը Հարավային Կովկասում, ապա նրանք կներխուժեն Հայաստան և կգրավեն Սյունիքի մարզը, այս իրավիճակում Իրանը շատ կոշտ կարձագանքի, և դա Իրանի կողմից կընկալի որպես աշխարհաքաղաքական աղետ։
Կարծես թե Թեհրանը հույս ունի, որ Թեհրանի սահմանած համառությունն ու կարմիր գիծը վերջապես կհաջողվի։ Նախազգուշացումներից բացի, սահմանների փոփոխությունը և աշխարհաքաղաքական փոփոխությունները կարող են արժանանալ Իրանի բազմաչափ արձագանքով և ծրագրերով,ինչպես հիբրիդային պատերազմ կամ ռազմական գործողություն, հենվել որոշ իրավական հիմքերի վրա և նույնիսկ չեղարկել Ադրբեջանի Հանրապետության «ճանաչումը»։
Հաշվի առնելով իրանական հասարակական կարծիքի տեսակի փոփոխությունը այս ոլորտում, զարգացումների և զգայունության բարձրացումը՝ կարելի է ենթադրել, որ Թեհրանը լրջորեն կհետևի իր սահմանված կարմիր գծերին։
Շատերը հույս ունեն, որ Թուրքիայի ազդեցությունը Բաքվի վրա և որոշ տարածաշրջանային ոլորտներում Իրանի նկատմամբ այս երկրի արտաքին քաղաքականության նահանջը, ինչպես նաև Իրանի համառությունը կկանխի Հարավային Կովկասում Իրանի նկատմամբ աշխարհաքաղաքական և աշխարհատնտեսական վնասը: Ինչպես Իրանը թույլ չտվեց Հայաստանին Լեռնային Ղարաբաղի առաջին պատերազմի ժամանակ (1990-ական թթ.) առաջ շարժվել դեպի Ադրբեջան, այնպես էլ կխանգարի Ադրբեջանին ավելի խորը ներթափանցել Հայաստանի տարածքում:
Հեղինակ՝ միջազգային հարցերի հետազոտող և ավագ վերլուծաբան Ֆարզադ Ռամեզանի Բունեշ
Թարգմանեց Սահակ Շահմուրադյան
