Արցախում հումանիտար ճգնաժամը շարունակում է խորանալ առանց դեռևս թունելի վերջում լույսի հնարավորության։ Սրան զուգահեռ քննարկումներ են ընթանում այս արտակարգ իրավիճակի լուծման վերաբերյալ: Ռուսաստանը, ԱՄՆ-ը և ԵՄ-ն դիվանագիտական ջանքեր են գործադրում լուծում գտնելու համար։
Ռուսաստանն առաջարկել է մատակարարումներ սկսել Աղդամ-Ստեփանակերտ ճանապարհով, այնուհետև 24 ժամվա ընթացքում վերականգնել Լաչինի միջանցքով մատակարարումները։ ԱՄՆ-ն առաջ է մղում երկու ճանապարհները միաժամանակ բացելու գաղափարը, մինչ ԵՄ-ն ուսումնասիրում է բոլոր տարբերակները և պատրաստ է աջակցել ցանկացած լուծման, որը կողմերը կընդունեն: Ադրբեջանը համաձայնել է Ռուսաստանի և ԱՄՆ-ի առաջարկներին, սակայն նախազգուշացումով, որ Լաչինի միջանցքը կարող է օգտագործվել միայն ադրբեջանական օրենսդրության, ներառյալ մաքսային և այլ պահանջների ամբողջական կատարման միջոցով։ Եթե դա տեղի ունենա, այն ընդմիշտ կչեղարկի Լաչինի ճանապարհի՝ որպես միջանցք կարգավիճակը՝ այն դարձնելով հերթական ներքին մայրուղին Ադրբեջանի ներսում։
Հայաստանը պնդում է, որ Լաչինի միջանցքը պետք է բացվի՝ համաձայն 2020 թվականի նոյեմբերի 10-ի հայտարարության, որն ինքնըստինքյան մերժում է ադրբեջանական տեսլականը։ Միևնույն ժամանակ, գոնե հրապարակայնորեն, Հայաստանի կառավարությունը հրաժարվում է քննարկել Աղդամից մատակարարումների մեկնարկի վերաբերյալ որևէ հարց։ Չճանաչված Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության իշխանությունները մերժում են Աղդամի ճանապարհով մատակարարումներ ստանալու հնարավորությունը՝ մատնանշելով, որ դա կլինի Լեռնային Ղարաբաղի Ադրբեջանին ինտեգրման առաջին քայլը, մի հեռանկար, որը Լեռնային Ղարաբաղում բնակվող հայերի բացարձակ մեծամասնությունը կտրականապես մերժում է։
Լեռնային Ղարաբաղի իշխանությունները պնդում են, որ եթե Արցախը լինի Ադրբեջանի իրավասության ներքո, դա կհանգեցնի արագ հայաթափմանը, քանի որ հայերը չեն կարող Ադրբեջանում ապրել որպես Ադրբեջանի քաղաքացիներ՝ հաշվի առնելով վերջին 35 տարվա Ադրբեջանի հակահայկական քաղաքականությունը, քարոզչությունը և Ադրբեջանում հայերի նկատմամբ ատելության մակարդակը։ Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետությունում տեղի ունեցած քաղաքական փոփոխությունները և 2023 թվականի սեպտեմբերի 9-ին Սամվել Շահրամանյանի ընտրությունը Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության նախագահի պաշտոնում, ամենայն հավանականությամբ, ավելի կամրապնդեն այս տեսլականը Ղարաբաղի ղեկավարության շրջանում, ըստ որի՝ ներկայումս զրոյական հնարավորություններ կան անգամ քննարկելու Լեռնային Ղարաբաղի ինտեգրումն Ադրբեջանին:
Կարդացեք նաև
Իր հերթին, վերջին օրերին Ադրբեջանը զգալի զորքեր է կենտրոնացրել հայ-ադրբեջանական սահմանների և ադրբեջանա-ղարաբաղյան շփման գծի երկայնքով։ Հայաստանի կառավարությունը հայտնել է իր մտահոգությունները Ադրբեջանի կողմից Հայաստանի և/կամ Լեռնային Ղարաբաղի դեմ հնարավոր լայնածավալ հարձակումների վերաբերյալ՝ միաժամանակ պատրաստակամություն հայտնելով քննարկումներ սկսել Ադրբեջանի հետ լարվածությունը թուլացնելու համար։ Սեպտեմբերի 9-ին ՀՀ վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանն այս հարցերը քննարկել է Ֆրանսիայի և Գերմանիայի ղեկավարների հետ ունեցած հեռախոսազրույցներում։
Հայաստան-Ռուսաստան հարաբերություններում աննախադեպ լարվածությունը ավելի է բարդացրել իրավիճակը։ 2023 թվականի սեպտեմբերի 8-ի իր հայտարարության մեջ Ռուսաստանի արտաքին գործերի նախարարությունը պնդում է, որ Հայաստանի ղեկավարությունը վերջին օրերին ձեռնարկել է մի շարք ոչ բարեկամական քայլեր, այդ թվում՝ Միջազգային քրեական դատարանի Հռոմի ստատուտի վավերացման գործընթաց սկսելը, Հայաստանի վարչապետի տիկնոջ՝ Կիև մեկնելն ու մարդասիրական օգնություն տեղափոխելը և ԱՄՆ-ի մասնակցությամբ հայկական տարածքում զորավարժությունների անցկացումը։ Սեպտեմբերի 8-ին ՌԴ-ում Հայաստանի դեսպանը կանչվել է ՌԴ ԱԳՆ, որտեղ նրան բողոքի նոտա են հանձնել։
Հայաստանի և/կամ Լեռնային Ղարաբաղի դեմ նոր լայնածավալ հարձակում սկսելու Ադրբեջանի բացահայտ նախապատրաստությունը, հայ-ռուսական հարաբերություններում աճող լարվածությունը, Իրանի կողմից հնչող անուղղակի ուղերձները, որ այն չի հանդուրժի Հայաստանի դեմ ադրբեջանական հարձակումը, որը կարող է վտանգի ենթարկել Հայաստան-Իրան ցամաքային կապը, Հարավային Կովկասում ռուսական ազդեցությունը նվազեցնելու ԱՄՆ-ի ջանքերը և Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետությունում ղեկավարության փոփոխությունը բավական բարդ աշխարհաքաղաքական իրավիճակ են ստեղծել տարածաշրջանում՝ ցանկացած կարճաժամկետ լուծում Լեռնային Ղարաբաղում տիրող հումանիտար աղետին դարձնելով ավելի քիչ հավանական:
Ներկա իրավիճակում շատերը պնդում են, որ Լեռնային Ղարաբաղում սովի և զանգվածային մահերի կանխարգելման միակ միջոցը նվազագույն սննդամթերքի և այլ անհրաժեշտ ապրանքների մատակարարումն է օդային ճանապարհով։ Քննարկվում են մի շարք տարբերակներ՝ օգտվել Ստեփանակերտի օդանավակայանից և մարդասիրական բեռներ ուղարկել ինքնաթիռով, եթե անգամ Ադրբեջանը չապահովի իր տարածքով օդային անցում, կամ օգտագործել անօդաչու սարքեր, որոնք կարող են թռչել Հայաստանի Սյունիքի մարզից և վայրէջք կատարել Ստեփանակերտում։
Պետք է քննարկել բոլոր տարբերակները, միևնույն ժամանակ օդային ճանապարհով մարդասիրական օգնություն հասցնելու մասին խոսելիս չպետք է մոռանալ, որ Հայաստանի և Լեռնային Ղարաբաղի միջև կա գործող օդային կամուրջ, և այդ օդային կամուրջը կազմակերպում են ռուս խաղաղապահները։ Ռուսական ռազմական ուղղաթիռները գրեթե ամեն օր թռչում են Հայաստանից և վայրէջք կատարում Ստեփանակերտում։ Ադրբեջանն իրավունք ունի ստուգել այդ ուղղաթիռների բեռը։ Սակայն նա չի կարող չեղարկել այդ թռիչքները և ի վիճակի չէ խոցել ռուսական ռազմական ուղղաթիռները և սպանել ռուս զինվորներին։
Լեռնային Ղարաբաղի բնակչությունը սովամահ է լինում, և շուտով սովից օրական կարող են մահանալ տասնյակ, եթե ոչ հարյուրավոր մարդիկ։ Տարածաշրջանի բարդ աշխարհաքաղաքականությունը թույլ չի տալիս հեշտ լուծում գտնել Լեռնային Ղարաբաղ ցամաքային ճանապարհով ապրանքների մատակարարումը վերականգնելու ուղղությամբ։ Ստեղծված իրավիճակում թերևս միակ իրատեսական լուծումը Հայաստանից Ստեփանակերտ ռուսական ուղղաթիռների թռիչքների քանակի ավելացումն է՝ սովամահությունը կանխելու համար։ Միջազգային հանրությունը, առանձին պետություններ, նահանգների ղեկավարներ և քաղաքապետեր, ովքեր մտահոգված են Լեռնային Ղարաբաղում աճող հումանիտար աղետով, պետք է դիմեն Ռուսաստանին՝ խնդրելով ռուսներին իրենց մարդասիրական օգնությունը Ստեփանակերտ տեղափոխել ռուսական ուղղաթիռներով՝ առաջարկելով ցանկացած օգնություն, որն անհրաժեշտ է ռուսական կողմին դա անելու համար։ Նույնը վերաբերում է Հայաստանի և Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության իշխանություններին։
Ուղղաթիռով մի քանի տոննա ապրանք Ստեփանակերտ հասցնելով՝ հնարավոր չէ կյանքը վերադարձնել բնականոն հուն, քանի որ մինչև 2022 թվականի դեկտեմբեր օրական 400 տոննա ապրանք էր մտնում Լեռնային Ղարաբաղ։ Այնուամենայնիվ, ավելացնելով ռուսական ուղղաթիռների թռիչքների թիվը դեպի Ստեփանակերտ, կարելի է կանխել զանգվածային մահերը, մինչ քաղաքական գործիչները փորձում են երկարաժամկետ լուծում գտնել ներկայիս ճգնաժամի և Լեռնային Ղարաբաղի ապագայի վերաբերյալ։
Բենիամին Պողոսյան,
«ԱՊՐԻ Արմենիա» հետազոտական կենտրոնի ավագ գիտաշխատող
Նյութը` Mirrospectator.com–ից:
