Ֆանտաստիկայի, ֆենթեզի ժանրի հայտնի դեմքերից Ուրսուլա Լե Գուինի (1929-2018 թթ.) առաջին տպագիր, նաև ինչ-որ առումով միակ ռեալիստական այս պատումը «Պատմվածքներ Օրսինիայի մասին» շարքից է։ Բովանդակությունը՝ ուղու ընտրանք․ կենցաղ կամ արվեստ, 31 տարի ապրած Ֆրանց Շուբերտի, հազար-հազարների ապրածի ընդհանրացված երևակմամբ՝ պայմանական անձանցով, տեղանուններով։ Թարգմանել եմ ռուսերենից, ծույլիկների համար լատիներենի, հունարենի, գերմաներենի ծանուցումները փոխադրել տեքստ․
An die Musik (Նվիրված Երաժշտությանը)
–Ձեզ ինչ-որ մեկը հարցնում է։ Ոմն պարոն Գայե։
Օտտո Էգոյինը գլխով արեց։ Սա իր միակ ազատ օրն էր Ֆորանոյում, և անխուսափելի էր թվում, որ հույսեր ներշնչող ինչ-որ պատանյակներ անպայման կգտնեն իրեն, ու օրը, բնականաբար, կկորչի։ Նա ծառայի տոնից գլխի ընկավ՝ «ինչ-որ»-ը ոչ այնքան կարևոր անձ է։ Ասենք, նա չափազանց երկար էր միմիայն կնոջ գործերով զբաղվել՝ կազմակերպելով համերգային շրջագայություններ, ու հիմա աշակերտելու համար հերթական երկրպագուի իր կողմ մղվելը գրեթե զվարճանք էր։
– Նրան այստեղ ուղեկցեք,-ասաց Օտտոն՝ վերստին զբաղվելով նամակով, որը գրում էր, և հայացքը բարձրացրեց, երբ այցելուն բավականաչափ հասցրեց հիանալ իր մեծ ու բացարձակ ճաղատ գլխով։ Նա գերազանց գիտեր, որ առաջին հիմնավոր տպավորությունը գործնականում իսպառ մարում է ցանկացած անպատկառ մտադրության հավակնություն։ Սակայն այս այցելուն ամենևին լպիրշ չէր երևում․ ոչ բարձրահասակ, էժանագին կոստյումով, նա բռնել էր փոքրիկ տղայի ձեռքը և կակազելով ինչ-որ բան էր մրմնջում հրեշավոր աննրբանկատության․․․ թանկագին ժամանակի․․․ մեծ առանձնաշնորհության վերաբերյալ։
Կարդացեք նաև
–Այսպես, այսպես, դե լավ,- հնարավորինս բարեսրտորեն ձայնեց իմպրեսարիոն, քանզի գիտեր՝ եթե նման ամոթխածին անմիջապես չօգնես հարմարվելու, շատ ավելի ժամանակ կվատնես, քան ամենահանդուգն անպատկառի վրա։ –Ուրեմն՝ նա գեղգեղում է նստել կարողանալու օրվանից, իսկ «Ապասոնատա»-ն ելևէջում է երեք տարեկանի՞ց։ Թե՞, հնարավոր է, դուք եք նրա համար սոնատներ գրում,սիրելիս։
Երեխան անթարթ նրան էր նայում մուգ պաղ աչքերով։ Տղամարդը սկսեց ավելի կակազել և բոլորովին լռեց։
–Ի սեր Աստծո ներեք ինձ, պարոն Էգորին,-վերստին խոսեց նա,-ես երբևէ չէի համարձակվի․․․ սակայն կինս հիվանդ է, և հոգսերից փոքր-ինչ ազատելու համար կիրակիները ես եմ տղայիս զբոսանքի հանում․․․- տանջալից էր տեսնելը, թե ինչպես է նա մեկ կարմրում, մեկ՝ գունատվում։ –Նա ոչ մի հոգս չի պատճառի,- արտաբերեց։
–Այդ դեպքում ու՞մ մասին է խոսքը, պարոն Գայե,-զգալի չոր հարցրեց Օտտոն։
–Ես երաժշտություն եմ գրում,-ասաց Գայեն, և Օտտոն ի վերջո հասկացավ, որ սխալվեց։ Տղային իբրև հերթական հրաշամանուկի չէին առաջարկում իրեն․ տղամարդու թևատակին ոչ մեծ փաթեթ էր ցցվել՝ գալարած նոտաթերթ։
–Ախ այդպե՜ս։ Դե լավ․ հապա տվեք նայեմ, խնդրում եմ,-ասաց Օտտոն՝ երկարելով ձեռքը։
Ամաչկոտ մարդկանց հետ շփվելիս հենց այդ պահից էր ամենից շատ վախենում։ Սակայն Գայեն չսկսեց կես ժամ բացատրել, թե ինչ է ինքն ուզել գրել, ինչպես և ինչու՝ ճմռթելով իր ստեղծագործությունն ու քրտնելով, այլ նոտաները լուռ մեկնեց Էգորինին, և երբ նա հրավերի շարժում արեց, նստեց հյուրասենյակային կոշտ բազմոցին։ Տղան տեղավորվեց նրա կողքին․ երկուսն էլ ակնհայտորեն նյարդայնանում, բայց և թվում էին հլու՝ Օտտոյին նայելով նույնանման, տարօրինակ անշարժ խոժոռ հայացքով։
–Նկատի ունեցեք, պարոն Գայե, վերջ ի վերջո դուք հենց դրա համար եք ինձ մոտ եկել, ճի՞շտ է, Ձեզ համար ամենակարևորը երաժշտությունն է, որն ինձ բերել եք։ Եվ դուք կամենում եք, որ ես այն նայեմ։ Ես նույնպես ցանկանում եմ տեսնել ձեր ստեղծագործությունը, այնպես որ՝ ինձ ներեք։
Սովորաբար այս բառերով նրան հաջողվում էր կաշկանդված շատախոսներից ծանոթանալու համար պոկել ձեռագիրը։ Սակայն տղամարդը սոսկ գլխի հաստատումով հազիվ լսելի պարզաբանեց․
–Այստեղ չորս երգ և ռեքվիեմի մը-մը-մի հատված է։
Օտտոն մթագնեց։ Վերջերս նա հաճախ էր ասում, որ մինչ երգչուհու հետ ամուսնանալը, պատկերացում չի ունեցել, թե քանի ապուշ է աշխարհում երգ գրում։ Սակայն առաջին երգին հայացք գցելուց հետո մռայլ կասկածները տեղի տվեցին․ պարզվեց՝ այն տենորի և բարիտոնի համար դուետ է, և Օտտոն որոշեց, որ հարկավոր է հարթել ճակատի մռայլ կնճիռները։ Չորս երգից հատկապես վերջինը գրավեց նրա ուշադրությունը․ սա Գյոթեի լիրիկական ստեղծագործություններից մեկն էր՝ մեղեդիավորած։ Օտտոն նույնիսկ ելավ գրասեղանի մոտից և շարժվեց դաշնամուրի կողմը, բայց ժամանակին դադար տվեց՝ ոչ մի դեպքում չարժե հուսավորել։ Նման այցելուների հետ լինելիս պետք է ականջները սրած պահել, այլապես անհեթեթ ստեղծագործությունից մի նոտա էլ կատարելով, նրանք իրենց արդեն Բեթհովենին հավասար կկարծեն և համոզված, որ մեկ ամիս անց անկասկած Օտտո Էգորինի ծրագրով հանդես կգան մայրաքաղաքում։ Ինչևէ, այս անգամ իսկական երաժշտություն է հանդիպել – սքանչելի մեղեդի առաջին ձայնում` թախծալի, վայելուչ, ցածր նվագակցությամբ։ Նա անցավ ռեքվիեմին, ճշտիվ՝ նրա երեք հատվածին։ Kyrie eleison, Benedictus, Sanctus /Տեր ողորմեա, Օրհնյալ, Սուրբ/. Ձեռագիրը խնամքով էր, սակայն հապճեպ և մանր։ Դե, նոտաթուղթը թանկանոց է,-մտածեց Օտտոն՝ նայելով այցելուի ոտնամաններին։
Նրա ունկերում հնչում էր երգեհոնի, տրոմբոնի, կոնտրաբասի որոտով ուղեկցվող տենորի մեներգը. «Benedictus qui venit in nomine Domini» /Օրհնյալ է հանուն Տիրոջ եկողը/․․․ Շատ հետաքրքիր է մտածված․ երբ թվում է, թե գործիքների դղրդյունը հիմա քեզ խելքահան կանի, մեղեդին անսպասելի դառնում է ջինջ, պարզ, ու կարող ես երդվել՝ այն միշտ է այդպիսին եղել։ Իսկ տենորը, սատանան դրան տանի՜, Piano /դաշնամուր/, այն էլ ամենավերին նոտաներում։ Չէ, դուք նման տենոր գտեք, որն այս ամենը երգի, հետն էլ խլացնի դղրդացող տրոմբոնը։ Այսպես, հիմա Sanctus․ դե ինչ, հրաշալի է, օհո՛, շեփոր․․․ ո՛չ, հիրավի հիասքանչ է։ Օտտոն բարձրացրեց գլուխը։ Նա, ինքն էլ չնկատելով, ձեռքով տակտ էր խփում, համաչափ շարժում գլուխը, ժպտում էր և քթի տակ ինչ-որ բան ասում։ Այ թե երաժշտություն է։
–Այստեղ եկեք,-ասաց նա ջղային․ –Ինչ է ձեր անու՞նը։ Սա ի՞նչ է։
–Լադիսլաս Գայե։ Սա․․․ սա․․․ երկրորդ շեփորն է։
–Իսկ ինչու՞ չի նշված։ Այ, այստեղ, հապա նվագե՛ք։
Նրանք հինգ անգամ անցան Sanctus-ով սկզբից մինչև վերջ։
–Պլամ, պլա-ամ, պլամ,- Օտտոն շչալով պատկերում էր շեփորը։-Հոյակապ է։ Իսկ այս մասում բասերի մուտքն ինչու՞ է՝ մեկ-երկու-երեք-չորս, ՄԵ՛Կ, ու մտնում են բասերը, ինչպես փղեր, նպատա՞կը, իրոք։
–Սկզբին վերադառնալու համար, լսե՛ք, երգեհոնը նվագակցում է տենորին,-և դաշնամուրը դղրդաց, իսկ Գայեն խռպոտ տենորով երգեց։ –Ահա հայտնվում է Զորաց Տերը, հետո մտնում են թավջութակները և թնդում փղերը՝ չորս փիղ- Sanctus! Sanctus! Sanctus!։
Գայեն նախկին տեղը նստեց։ Օտտոն դժվարությամբ կտրվեց վերջին նոտայից։ Սենյակում լռություն տիրեց։
Օտտոն ուղղեց վարձով վերցրած դաշնամուրին դրված ծաղկամանի թոշնած կարմիր վարդը և հարցրեց․
Իսկ դուք, ըստ էության, որտե՞ղ հույս ունեք լսել այս ռեքվիեմը։
Կոմպոզիտորը լուռ էր։
–Կանանց երգչախումբ է անհրաժեշտ։ Ու երկու՝ տղամարդկանց։ Եվ նվագախումբ լրիվ կազմով՝ փողայինով, երգեհոնով։ Լա՛վ, լա՛վ։ Եկեք մի անգամ էլ նայեմ ձեր երգերը։ Պատարագի համար ուրիշ բան չե՞ք գրել։
– «Հավատամք»-ը, բայց գործիքավորումը դեռ պատրաստ չէ։
–Ենթադրում եմ՝ այնտեղ կներառեք կրկնակի հարվածային կազմ, այո՞։ Դե լավ։ Դրանցից որն է Գյոթեի բառերո՞վ։ Բերեք նվագեմ։ –Նա երկու անգամ նվագեց երգը սկզբից մինչև վերջ, ապա երկար լռեց՝ մեքենայորեն կատարելով ասես չպայմանավորված ձայնակցության չքնաղ ֆրազներից մեկը։ –Դե ինչ, առաջնակարգ մեղեդի է,-վերջապես ազդարարեց նա։ –Ուղղակի բարձրակարգ։ Բայց, գրողը տանի, ինչպե՞ս։ Դուք դաշնակահա՞ր եք։ Ո՞վ եք, իսկապես, ո՞վ։
–Հասարակ պաշտոնյա։
–Պաշտոնյա՞։ Ոնց թե աստիճանավոր։ Ուրեմն ի՞նչ, սա ձեր հոբբին է, հա՞։ Սրանով դուք ազատ ժամանակ սոսկ զվարճանու՞մ եք։
–Ո՛չ, սա․․․ սա այն է, որը ես․․․
Օտտոն բարձրացրեց գլուխը և նայեց նրան․ կարճլիկ մեկը՝ ողորմելի կոստյումով, հուզմունքից գունատ, քչախոս․․․
–Կկամենայի որոշ մանրամասն իմանալ ձեր մասին, Գայե։ Ի վերջո դուք ինձ մոտ խուժելով հայտարարեցիք․ «Ես երաժշտություն եմ գրում», ինչ-որ բաներ ցույց տվիք, ճիշտ է՝ քիչ, սակայն ոչ վատ։ Շատ․․․ Այո՛, շատ առանձնահատուկ է ձեր այս երգը, և Sanctus-ը, բոլոր դեպքերում Benedictus-ը նույնպես իսկական գործ է։ Չեմ կարողանում անջատվել։ Բայց ես նախկինում էլ եմ թղթի վրա լավ ստեղծագործություններ տեսել։ Իսկ դուք երբևիցե ձեր գործերով հանդիսատեսի առջև հանդես եկե՞լ եք։ Որքա՞ն է ձեր տարիքը, ի դեպ։
–Երեսուն։
–Ուրիշ ի՞նչ եք գրել։
–Ոչինչ։ Համենայն դեպս, զգալի խոշոր ոչ մի բան։
–Երեսուն տարեկանու՞մ։ Ընդամենը չորս երգ և ռեքվիեմի կե՞սը։
–Ստեղծագործելու համար ինձ քիչ է ժամանակ մնում։
–Տեր Աստված, ինչպիսի՜անհեթեթություն։ Բարբաջանք։ Հնարավոր չէ նման բան գրել՝ չունենալով փորձ։ Դուք որտե՞ղ եք սովորել։
–Այստեղ, Կանտորների դպրոցում․․․ մինչև տասնութը։
–Ու՞մ մոտ։ Բերդիկի՞, Չեայի՞։
–Չեայի և տիկին Վեզերինի։
–Երբևէ նման անձի մասին չեմ լսել։ Ու դուք այլևս ոչինչ ինձ ցույց չե՞ք տալու։
–Մնացածը թույլ է կամ դեռ անավարտ։
–Որքա՞ն էր ձեր տարիքը, երբ այս երգը գրեցիք։
Գայեն տատանվեց․
–Ըստ իս, քսան տարեկանում։
–Տասը տարի առաջ։ Իսկ մնացյալ ժամանակն ի՞նչ էիք անում։ Կասեք՝ ուզում էի երաժշտություն գրել, այո՞։ Ուրեմն և՝ գրեք։ Ուրիշ ի՞նչ կարող եմ ձեզ խորհուրդ տալ։ Այս գործերը լավն են, նույնիսկ շատ լավ, իսկ դղրդացող տրոմբոններով այն ձայնանցումը՝ գերազանց։ Թանկագինս, դուք անկասկած ի զորու եք երաժշտություն գրել, բայց ես ինչո՞վ ձեզ օգնեմ։ Հո չե՞մ կարող Վասլամ Չեայի անհայտ աշակերտի գրած չորս երգ և կես ռեքվիեմ հրապարակել։ Պարզ է՝ ոչ։
Ձեզ, որքան հասկանում եմ, մեկնումեկի հավանությունն է պահանջվել։ Ես ամբողջովին ողջունում եմ ձեր գործունեությունը։ Այո՛, հավանում եմ և կոչ եմ անում ավելի շատ երաժշտություն գրել։ Շա՜տ։ Ինչու՞ չեք գրում։
–Ես հասկանում եմ, թե սա որքան քիչ է,-ճնշված ձայնով խոսեց Գայեն։ Դեմքն այլայլված էր, ձեռքը շոշափում էր փողկապի հանգույցը, տրորում, տանջում։ Նա Օտտոյի մեջ միաժամանակ խղճահարություն էր արթնացնում և զայրույթ։
–Այո՛, ծայրահեղ քիչ է, բայց ինչու՞ էլի չգրել,-հարցրեց Օտտոն՝ ջանալով լինել բարեհաճ։
Գայեն գլուխը հակեց, ասես ստեղներին է հետևում, հետո ձեռքով դիպավ դրանց․ նա ամբողջովին դողում էր․
–Բանն այն է,- սկսեց նա, ապա կտրուկ շրջվեց, կուչ եկավ, դեմքը թաքցրեց ափերում և հեծկլտաց։
Օտտոն այդպես էլ սառած մնաց դաշնամուրի պտտվող աթոռակին։ Ողջ ընթացքում սև գուլպաներով ոտքերը կախ՝ բազմոցին հնազանդ նստած տղան, որի ներկայությունը ոչ ոք չէր հիշում, այժմ սահեց հատակին և, նետվելով հոր կողմը, ենթադրաբար, նույնպես թնկթնկաց։ Նա համառորեն քաշում էր հոր վերնազգեստից՝ ձգտելով հասնել ձեռքին և շշնջում․
–Հայրիկ, պետք չէ, խնդրում եմ, պետք չէ։
Գայեն ծնկեց և մի ձեռքով գրկեց երեխային․
–Ներիր, Վասլի։ Մի հուզվիր, ամեն բան լավ է․․․
Բայց նա ոչ մի կերպ չէր հանդարտվում, և Օտտոն ելավ, կանչեց կնոջ աղախնին ու մեծահոգաբար հրամայեց․
–Տարեք հապա այս պատանյակին և հյուրասիրեք որևէ համով բանով, թող ուրախանա, լա՞վ։
Սպասուհին՝ երիտասարդ հանդարտաբարո դռնապահը, բացարձակ համոզված, որ Կենտրոնական Եվրոպայի բոլոր բնակիչները խելագար են, գլխով արեց և ամենևին ուշադրություն չդարձնելով լացող տղամարդուն՝ ասաց․
–Եկ հետս, փոքրիկ։ Անունդ ի՞նչ է։
Երեխան շարունակեց կառչել հորը։
–Գնա այս տիկնոջ հետ, Վասլի,-ասաց Գայեն, և տղան թույլ տվեց աղջկան բռնել իր ձեռքն ու տանել։
–Լավն է ձեր փոքրիկը,-ասաց Օտտոն։ –Իսկ հիմա, Գայե, նստե՛ք։ Բրենդի՞։ Մի քիչ, հա՞,-նա բացեց աշխատասեղանի աչքը, փնչալով և քթի տակ փնթփնթալով ինչ-որ արկղ շարժեց, Գայեին պարզեց բաժակն ու վերստին նստեց աթոռին։
–Ես չեմ կարող․․․-առարկել փորձեց լիովին տանջված Գայեն։
–Այո՛, չեք կարող․ ես նույնպես ի վիճակի չեմ․ ինչ արած՝ պատահում է։ Հնարավոր է, սա ձեզ ավելի է զարմացնում, քան ինձ։ Իսկ հիմա լսեք, Լադիսլաս Գայե։ Ես այլոց դժբախտություններով զբաղվելու ժամանակ չունեմ, իմ հոգսերը չափից շատ են։ Բայց քանի որ ձեզ հետ այսքան խորացանք, կկամենայի իմանալ՝ դուք ինչու՞ հանձնվեցիք։
Գայեն տարուբերեց գլուխը և նախկինի պես խոնարհաբար պատասխանեց․ հաշտ արտահայտությունը նրա դեմքից անհետանում էր միայն իր ստեղծագործությունների մասին խոսելիս։ Նա հարկադրված թողել էր երաժշտական ուսումնարանը, երբ մահացել էր հայրը․ այժմ նա մորն էր պահում, կնոջը և երեք երեխային՝ լինելով խղճուկ աստիճանավոր գնդառանցքակալներ ու այլ մանր բաներ արտադրող գործարանում։ Այնտեղ է նա աշխատում արդեն տասնմեկ տարի։ Շաբաթը չորս անգամ գիշերները դաշնամուրի դասեր է տալիս, և նրան թույլ են տալիս օգտվել Կոնտորների Դպրոցի դասարանից։
–Աստված ակնհայտ հոգ է տարել, որ ձեր կյանքի ուղին բավական փշոտ լինի։ Ձեր բախտը չի բերել,-նկատեց նա։ Գայեն չպատասխանեց։ Եվ իրո՛ք «հաջողել» կամ «չհաջողել» բառերը պիտանի չէին նկարագրելու անարդարությունների այն անվերջ շարքը, որոնցից Լադիսլաս Գայեն, ինչպես շատ ուրիշներ, այնքան դաժան տառապել են, փոխարենը Օտտո Էգորինը, հայտնի չէ, թե ինչ պատճառով ամենևին չէր տանջվել։ –Ինչու՞ որոշեցիք ինձ մոտ գալ, Գայե՛։
–Դա ինձ անհրաժեշտ էր։ Ես գիտեի, որ դուք հավանական է կասեք՝ այսքանը քիչ է։ Բայցևայնպես, լսելով ձեր շուտով այստեղ գալու մասին, երդվեցի անպայման հանդիպել ձեզ հետ։ Ես պետք է դա անեի։ Ինձ իհարկե դպրոցում գիտեն, սակայն այնտեղ բոլորը շատ են զբաղված աշակերտներով․ այն օրվանից, երբ մեռավ Չեյը, չմնաց մեկը․․․ Ձեզ տեսնելն անհրաժեշտություն էր։ Ոչ նրա համար, որ ինձ քաջալերեիք – ուղղակի շատ էի ցանկանում տեսնել նրան, ով ապրում է հանուն երաժշտության, ով կազմակերպում է երկրի բոլոր համերգների կեսը, ով իրենով խորհրդանշում է․․․
–Հաջողությունը,-նրա փոխարեն շարունակեց Օտտո Էգորինը։ –Այո՛, հասկանում եմ։ Ես ուզում էի կոմպոզիտոր դառնալ։ Երբ ես քսան տարեկան էի և ապրում էի Վիեննայում, միշտ գնում էի Մոցարտի տան մոտ կամ այցելում Բեթհովենի շիրիմին։ Օգնություն էի աղերսում Մալերից, Ռիխարդ Շտրաուսից, բոլոր կոմպոզիտորներից, որոնք այցելում էին Վիեննա։ Ես հիմնովին ուսումնասիրեցի հաջողության տանող նրանց ուղին՝ ինչպես ողջերի, այնպես էլ հանգուցյալների։ Նրանք մի ժամանակ երաժշտություն են գրել, որն այսօր էլ կատարում են։ Գիտե՞ք՝ արդեն այն ժամանակ ես հասկանում էի՝ ինքս իսկական կոմպոզիտոր չեմ, այնպես որ ինձ պետք է ըմբռնել նրանց փաստացի գոյությունը, որպեսզի կյանքը դույզն ինչ իմաստ ունենա։ Բոլոր դեպքերում սա ձեզ չի վերաբերում։ Ձեզ պետք է սոսկ հիշել, որ երաժշտությունը գործում է հավերժ։ Ես ճի՞շտ եմ։ Եվ որ ոչ բոլորն են այս արևի տակ զբաղվում առանցքակալների արտադրությամբ։
Գայեն գլխով հաստատեց։
–Իսկ ի՞նչ է, ձեր մոր մասին այլ հոգացող չկա՞,-անսպասելի հարցրեց Օտտոն։
–Քույրս ամուսնացավ չեխի հետ, նրանք Պրահայում են ապրում․․․ Իսկ նա գամված է անկողնուն՝ մայրս, այսինքն․․․
–Պարզ է։ Բացի դա կա կին, որի նյարդերը թույլ են, մանկիկներ, անվերջ հաշիվներ և այդ առանցքակալների գործարանը․․․ Իրավացի՞ եմ։ Դե ինչ, Գայե, չգիտեմ էլ ձեզ ինչ ասեմ։ Այդուհանդերձ աշխարհում եղել է Շուբերտ։ Ես հաճախ եմ մտածում նրա մասին․ դուք չէ, որ ստիպեցիք նրան հիշել, և ոչ մի կերպ չեմ ըմբռնում՝ Աստված ինչու՞ է ստեղծել Ֆրանց Շուբերտին։ Որպեսզի այլոց մեղքե՞րը քավի։ Եվ ինչու՞ նրան սպանեց հենց այն ժամանակ, երբ հասել էր իր վերջին քվինտետի /հնգերգ/ մակարդակին։ Պատասխանն ինքնին հասկանալի է՝ նրա համար, որ երաժշտություն գրի։ Du holde Kunst, ich danke dir! /Օհ, սքանչելի Երաժշտություն, երախտապարտ եմ քեզ/։ Անհավատալի է։ Փոքրիկ, հիվանդ, տգեղ, ակնոցավոր ավերակ։ Նրան այդպես էլ չվիճակվեց տեսնել, թե ինչպես են կատարում իր գործերը․․․ Du holde Kunst! Ո՞րն է լավ՝ «օ՜, գթասիրտ Արվեստը՞», թե՞ «օ՜,սիրեցյալ Արվեստը»։ Հաստատ՝ արվեստն է բարի կամ գթառատ լինելու ունակ։ Իսկ դուք երբևէ չե՞ք մտածել, որ այդ ամենը պիտի թողնել, Գայե։ Բայց ոչ երաժշտությունը։ Ողջ մնացյալը, հը՞։
Նա դիմացավ տարօրինակ սառը և մուգ աչքերի հայացքին՝ չզգալով ոչ ամոթ ոչ ներողություն հայցելու ցանկություն։ Չէ՞ որ Գայեն հենց նոր ասաց, որ Օտտո Էգորինն ապրում է հանուն երաժշտության։ Նա կարող էր ցուցաբերել բուրժուական բարություն և սրտացավորեն վերբերվել խեղճին, որին աշխարհում ոչինչ պետք չէ, եթե ոչ մի քիչ փող, սակայն ոչ մի դեպքում չէր սկսի ներողություն խնդրել նրա հիվանդ մորից, վատառողջ կնոջից և կամ երեք մանկանցից։ Եթե երաժշտության համար ես ապրում, ուրեմն ապրիր հանուն նրա։
–Ես այդպես չեմ ստեղծված։
–Ուրեմն դուք երաժշտություն գրելու պիտանի չեք։
–Դուք այլ կերպ էիք մտածում, երբ կարդում էիք իմ Sanctus-ը։
– Du lieber Herr Gott! /Աստված իմ սիրելի/, -պայթեց Օտտոն։ Նա մեծ հայրենասեր էր, բայց մայրը Վիեննայի ծնունդ էր, ինքը նույնպես մեծացել էր Վիեննայում, ուստի հոգեկան ուժգին հուզմունքի պահին անցնում էր գերմաներենի։ –Լա՛վ։ Իսկ ձեր մտքով երբևէ անցե՞լ է, իմ սիրելի երիտասարդ ընկեր, որ դուք ինչ-որ պարտավորություն եք ստանձնում, երբ սրա պես բան եք գրում։ Ձեզնից ձեր Sanctus-ի համար դեռ հաշիվ կպահանջեն։ Երաժշտությունը չի ունենում հոդաբորբ, նյարդերի խանգարում, չունի դատարկ որովայն, ոչ «հայրիկ, հայրիկ, ես սա եմ ուզում, ուզում եմ», այդուհանդերձ այն ձեզնից է կախված, միմիայն ձեզնից։Մյուսները ևս կարող են կերակրել երեխաներին և խնամել հիվանդ կանանց։ Սակայն ուրիշ ոչ ոք ի զորու չէ գրել ձեր երաժշտությունը։
–Այո, հասկանում եմ։
–Սակայն ոչ լիովին եք համոզված, որ որևիցե մեկը կստանձնի ձեր զավակներին կերակրելն ու կպահի ձեր հիվանդ կանանց։ Հնարավոր է և չլինի։ Այսպես, այսպես․․․ դուք չափազանց մեղմ եք, Գայե։ -Եվ Օտտոն իր ծուռտիկ ոտքերով վազեց սենյակում՝ փնչալով ու ծամածռվելով։
–Կարո՞ղ եմ ռեքվիեմը ձեզ ուղարկել, երբ ավարտեմ։
–Այո։ Այո՛, ինքնին հասկանալի է։ Շատ հաճելի կլինի։ Սակայն դա ե՞րբ կլինի։ Տասը տարի ա՞նց։ «Գայե՞։ Իսկ սա, սատանան տանի, ո՞վ է։ Որտե՞ղ եմ ես սրան հանդիպել։ Բայց գիտեք, ամենևին վատ չէ․․․ երիտասարդը ձիրք ակնհայտ ունի․․․»։ Իսկ դուք արդեն քառասուն տարեկան կլինեք, կսկսեք հոգնել, ինքներդ մերձ կլինեք հոդացավին, նյարդային խանգարմանը․․․ Բայց, իհարկե, ուղարկեք ձեր ռեքվիեմը։ Դուք շատ տաղանդավոր եք, Գայե, և ունեք մեծ արիություն, սակայն չափազանց քնքուշ եք․ չարժե, որ դուք ռեքվիեմի նման մեծ գործ գրեք։ Դուք չեք կարող երկու տիրոջ միաժամանակ ծառայել։ Երգեր գրեք, ոչ մեծ պիեսներ, այնպիսի բան, որի մասին կարելի է խորհել ձեր այդ աստծուց մոռացված արտադրությունում, իսկ նոտագրել հետո՝ գիշերը, երբ ձեր ընտանիքը թեկուզ հինգ րոպե ձեզ հանգիստ կթողնի։ Գրեք ինչի վրա կստացվի՝ թեկուզ ձեր չվճարած հաշիվների և ուղարկեք ինձ, միայն թե մի մտածեք, որ պարտադիր պետք է մեկուկես կրոնանոց լավագույն նոտաթուղթ գնվի։ Դա դուք ձեզ թույլ տալ չեք կարող։ Իսկ երբ ձեր գործերն արդեն կհրապարակվեն, ուրիշ բան։ Ուղարկեք, ուղարկեք ինձ ձեր երգերը ոչ թե տասը տարի, այլ այս օրվանից սկսած մեկ ամիս անց, և եթե դրանք նույնքան լավ լինեն, ինչպիսին այն մեկն է Գյոթեի բառերով, ես ձեզ ամբողջ բաժին կհատկացնեմ կնոջս համերգում, որը դեկտեմբերին կայանալու է Կրասնոյում։ Գրեք ոչ մեծ երգեր, ոչ թե հսկայածավալ պատարագներ։ Գուգո Վոլֆը, դուք գիտեք չէ՞ Գուգո Վոլֆին, տեսնու՞մ եք՝ Գուգո Վոլֆը միայն երգեր է գրել, հասկանալի՞ է։
Նա վախենում էր, որ երախտապարտությամբ լցված Գայեն նորից կձախողի, այդուհանդերձ գոհ էր իրենից՝ խելացի ու մեծահոգի․ չէ՞ որ արդեն իսկ երջանկացրեց այս թշվառին, և հիմա սեփական շահի իրավունք ուներ։ Գյոթեի բառերով այն մեղեդու երկրորդ ձայնը դեռ հնչում էր նրա ականջում՝ ազատ, անպաճույճ, թախծոտ ու սքանչելի։ Այնուհետ անսպասելի խոսեց հենց Գայեն, և Օտտոն անմիջապես հասկացավ, թեև առանձնակի չզարմացավ, որ նրա խոսքում երախտագիտություն չհնչեց։
–Ռեքվիեմը հենց այն է, ինչին ես կոչված եմ, այն իմ ներսում է ապրում։ Իսկ երգերը, ճիշտ է, երբեմն ծնվում են միանգամից և մեծ թվով, բայց ես երբեք հնարավորություն չեմ ունեցել դրանք գրառելու, նույնիսկ եթե ցանկացել եմ․ դրա համար ինձ պետք կլիներ մի լրիվ օր։ Անկեղծ ասած՝ այդ ռեքվիեմը և մի սիմֆոնիա, որի վրա ես վերջերս աշխատեցի, ունեն որոշակի ծավալ և կշիռ, երկար ժամանակ ներսումս են և միշտ կարող եմ շարունակել աշխատելը դրանց վրա, եթե ժամանակը գա։ Ես հասկանում եմ՝ իմ այս ռեքվիեմը փոքր-ինչ ամբիցիոզ է թվում։ Բայց ես արդեն գիտեմ, թե ինչ եմ ցանկանում նրանում ասել։ Եվ դա վատ չի լինի։ Հասկանում եք՝ ես արդեն կարողանում եմ արտահայտել այն, ինչ կամենում եմ։ Ես արդեն իսկ սկսել եմ աշխատանքը նրա վրա և հիմա պարտավոր եմ ավարտել։
Օտտոն վաղուց էր դադարել վազել սենյակում, կանգնել նայում էր Գայեին չվստահող բարեհոգի համբերանքով․
–Վա՛հ,-ասաց նա։ –Գրողը տանի, այդ դեպքում ինչու՞ եք ինձ մոտ եկել։ Հետն էլ այստեղ նվնվոց դրիք։ Իսկ ինքներդ հայտարարում եք՝ իբրև թե շնորհակալ եմ շատ ձեր խորհուրդների և առաջարկության համար, սակայն բոլոր դեպքերում կփորձեմ հասնել անհասանելիի՞ն։ Անքաղաքավարություն, անխոհեմություն․ ոչ, ես այս ամենը տանել ի վիճակի եմ, այդուհանդերձ տխմարությունը, արվեստագետների բացարձակ տխմարությունը հանդուժելու ուժ արդեն չի մնացել։
Շվարած, կրկին հնազանդ Գայեն նստել էր նրա առաջ իր խղճուկ հանդերձով, և ինքն էլ թվում էր թշվառ․ նրանում ամեն բան վկայում էր կարիքի, չափազանց լարվածության, մշտական թերսնության, անխուսափելի կենցաղային գժտությունների ու հոգսերի մասին։ Օտտոն գերազանց հասկանում էր՝ կարելի է նրա վրա թեկուզ երկու ժամ գոռալ, կարելի է երաշխավորական նամակ խոստանալ, ստեղծագործությունների հրապարակում, հանդիսատեսի առաջ ելույթներ․ Գայեն, միևնույն է, ոչինչ չի լսի և սոսկ կշարունակի անըմբռնելի կմկմալ․ «Ես նախ ռեքվիեմը պիտի ավարտեմ․․․»։
–Դուք գերմաներեն կարդու՞մ եք։
–Այո։
–Դա լավ է։ Ուրեմն երբ ձեր ռեքվիեմը պատրաստ լինի, անմիջապես սկսեք երգեր գրել։ Գերմաներենով։ Կամ ֆրանսերեն, եթե ձեզ այն ավելի է դուր գալիս․ հանրությունը դրան սովոր է։ Գիտեք՝ Վիեննայում և Փարիզում առանձնակի երգեր չեն լսի մեր լեզվով, ինչ-որ ռումիներենով կամ դանիերեն․ դրանք հանդիսատեսի համար սոսկ ժամանց են, բանահյուսական երևույթի պես բան։ Իսկ ես ու դուք ուզում ենք, որ ձեր երաժշտությունը լսեն․ այնպես որ գրեք մեծ պետության համար և հիշեք՝ երգիչների մեծամասնությունն ապուշ է։ Պայմանավորվեցի՞նք։
–Դուք շատ բարի եք, պարոն Էգորին,-ասաց Գայեն, սակայն արդեն ոչ հանդարտ տոնով, այլ սառը արժանապատվությամբ՝ զվարճացնելով Օտտոյին։ Նա ակնհայտ ըմբռնեց, որ Օտտոն զիջեց իր կամակոր խենթությանը, ինչպես կզիջեին ցանկացած վիթխարի, հայտնի արտիստի համառությանը, որին կսկսեր փաղաքշել կատակներով, իսկ իրեն՝ Գայեին նա կարող էր նույնպիսի հաջողությամբ ճզմել, ինչպես որևէ բզեզի։ Եվ նա հասկացավ՝ Օտտոն պարտվեց։
–Եթե դուք միայն առժամանակ մի կողմ դնեիք ձեր այդ հնչեղ փղերը, թեկուզ մի քանի գիշեր և գրեիք գոնե այնպիսի բան, հասկանու՞մ եք, որ կարելի լիներ հրապարակել, համերգ դնել, որ ինքներդ իսկ կարողանայիք լսել ուրիշի կատարմամբ,-դարձյալ ծաղրական, թեթևակի բորբոքված, այդուհանդերձ հարգալից շարունակեց Օտտոն, սակայն հանկարծ դուռը թակոցով բացվեց։ Մտավ Օտտո Էգորինի կինը՝ քաշեքաշ բերելով Գայեի երեխային։ Նրանց ետքից գալիս էր աղախին-դռնապահը։
–Օտտո, նայիր ում եմ հայտնաբերել Աննա Էլիզայի մոտ։ Դու երբևիցե նման հմայիչ մանուկ տեսե՞ լ ես։ Ո՛չ, դու միայն տես, ինչպիսին են աչքերը՝ խոշոր, մուգ, ողբերգական։ Նրան Վասլի են ասում, և նա շոկոլադ է սիրում։ Ինչպիսի՜ հրաշք, իսկական փոքրիկ տղամարդ։ Ո՛չ, դու երբևէ նման երեխա տեսած կա՞ս։ Ինչպե՞ս եք ապրում։ Ես շատ ուրախ եմ․․․ Դուք Վասլիի հայրն ե՞ք․․․ Դե հա, ենթադրելի է։ Նույն աչքերը։ Աստված իմ, ի՜նչ նողկալի ծակուռ է այս քաղաքիկը։ Օտտո, ես ուզում եմ համերգից անմիջապես հետո գնալ այստեղից, առաջին իսկ գնացքով, ինձ համար միևնույն է՝ թեկուզ առավոտյան երեքին շարժվի։ Ներսումս այնպիսի տպավորություն է, թե նման եմ գետի այն ափի լքյալ հսկա տներին՝ նրանք գանգի դատարկ աչքի պես պատուհաններ ունեն և պլշած են, պլշած, պլշած մինչև վերջ։ Այդ տներն ինչու՞ չեն վերացնում, եթե այնտեղ արդեն ոչ ոք չի բնակվում։
Երբե՛ք, ինչ էլ լինի այլևս գավառ համերգների չեմ գնա, թող ձախողվի այն՝ ազգային մշակույթի վրա ոգևորող ազդեցություն ասվածը։ Ես ի վիճակի չեմ երգել այստեղ յուրաքանչյուր գերեզմանոցում, Օտտո։ Աննա Էլիզա, ինձ համար լոգանք նախապատրաստեք, խնդրում եմ։ Ես ինձ աղտոտված եմ զգում, կեղտի պատճառով բառացիորեն գորշ, այն գույնի, ինչ նրանց հնդկաձավարն է։ Դուք Սորգի ղեկավար կազմի՞ց եք։
–Ես արդեն նրանց հետ խոսել եմ հեռախոսով,-միջամտեց Օտտոն, գիտենալով, որ Գայեն ոչինչ չի կարողանա պատասխանել։ –Իսկ պարոն Գայեն կոմպոզիտոր է, թանկագինս, նա պատարագներ է գրում։ Նա չասաց «երգեր», քանզի այդ բառն անմիջապես կգրավեր Էգորինի ուշադրությունը։ Նա կամենում էր ինչ-որ բանով վարձահատույց լինել Գայեին՝ նրան գործնական օրինակ ցույց տալով։ Էգորինան, որին պատարագները բացարձակ հետաքրքիր չէին, շարունակում էր իր մասին շատախոսելը։ Յուրաքանչյուր համերգից առաջ քսանչորս ժամ նրանից հորդում էր բառերի հեղեղը, նա լռում էր, երբ բեմ էր ելնում երգելու՝ բարձր, վսեմ, փայլատակող ժպիտով։ Համերգից հետո նա սովորաբար դառնում էր շատ լուռ ու մտախոհ։
Օտտոյի ասելով՝ նա «ամենասքանչելի երաժշտական գործիքն էր աշխարհում»։ Ամուսնացավ նրա հետ, քանզի միակ ելքն էր նրան հետ պահելու օպերետում երգելուց․ լինելով կամակոր, հիմար, զգացմունքային, որոնք համաչափ էին ունեցած տաղանդին, Էգորինան սոսկալի վախենում էր ձախողվելուց և ցանկանում էր հաջողության հասնել հուսալի ճանապարհով։ Ամուսնանալով նրա հետ՝ Օտտոն նրան պարտադրեց հաջողության հասնել՝ երգչախմբում մենակատարուհու ոչ հեշտ ուղիով ընթանալով։ Հոկտեմբերին նա պետք է առաջին անգամ երգեր օպերայում՝ Շտրաուսի «Արաբելլա»-ում։ Լիովին հնարավոր էր, որ անդադար խոսեր առաջիկա մեկուկես ամիսը։ Սակայն Օտտոն միանգամայն կարող էր տանել այդ փորձությունը։
Մի խոսքով՝ էգորինան առանձնանում էր գեղեցկությամբ և բարեսրտությամբ, բացի դա, ամենևին պարտադիր չէր նրան լսելը։ Նա այնքան էլ ուշադրություն չէր դարձնում այն հանգամանքին՝ իրեն ունկնդրում են, թե՞ ոչ, գլխավորը՝ ինչ-որ բանի մասնակցություն, լսարան։
Նա շարունակում էր խոսել։ Լոգասենյակից լսվում էր թափվող ջրի ձայնը։ Հեռախոսը զանգեց, Էգորինան վերցրեց լսափողը։ Ողջ այս ընթացքում Գայեն ոչ բառ չարտաբերեց։ Տղան մռայլ տեսքով նստել էր նրա կողքին։ Իր հանդիսավոր ելքից հետո Էգորինան բացարձակ մոռացել էր Վասլիի մասին և այժմ հեռախոսով կռվշտում էր ինչ-որ մեկի հետ, ինչպես կառապանը։
Գայեն ելավ։ Թեթևացած շնչելով՝ Օտտոն նրան ուղեկցեց մինչև դուռը, հաջորդ օրվա համերգի երկու անվճար տոմս տվեց և, ուսերը թոթվելով, մերժեց ամեն կարգի շնորհակալություն։
–Ահ, ի՜նչ եք ասում։ Այստեղ մեզ տոմս չհաջողվեց ծախել։ Ի՞նչ երաժշտություն․ լիովին նեխած քաղաք է։
Նրանց թիկունքում շարունակում էր հնչել Էգորինայի զմայլելի գեղգեղանքը, նրա ծիծաղի պայթյունները հրաշագեղ շատրվանի շիթեր էին թվում։
–Աստված իմ։ Իմ պե՞տքն է, թե այնտեղ այդ հրեայիկն ինչ կասի,-երգեցիկ ավարտեց նա, ու նորից ոսկեղենիկ ղողանջեց նրա ծիծաղը։
–Գիտե՞ք, Գայե,-ասաց Օտտո Էգորինը,- այս աշխարհը երաժշտության համար այնքան էլ պիտանի չէ։ Առանձնապես հիմա՝ 1938 թվականին։ Դուք միակը չեք, որը տանջվում է հարցերից՝ ի՞նչ է բարին, ու՞մ է հարկավոր երաժշտությունը, ո՞վ է ուզում այն լսել։ Եվ իրոք՝ ո՞վ, եթե Եվրոպայում վխտում են զինվորականները՝ ճիշտ որդերով դիակի պես։ Եթե Ռուսաստանում սիմֆոնիա են գրում՝ ցանկանալով հանդիսավոր նշել հերթական թռչնաֆաբրիկայի բացումն Ուրալում։ Եթե երաժշտությունը պետք է գալիս սոսկ այն բանի համար, որ Առաջնորդի նյարդերը հանգստացնելու նպատակով Պուցին դաշնամուրով կատարի։ Իմացեք, այն ժամանակ, երբ ձեր ռեքվիեմը կավարտեք, բոլոր եկեղեցիները ,լիովին հնարավոր է, օդ թռչեն, իսկ տղամարդկանց երգչախումբը հանդես գա բացառապես զինվորական համազգեստներով, այնուհետ այն ևս հօդս կելնի։ Եթե այնուամենայնիվ դա տեղի չունենա, ինձ ուղարկեք ձեր ռեքվիեմը, ինձ այն հետաքրքիր է։ Մի խոսքով՝ առանձնակի հույսեր չեմ տածում։ Ես, ինչպես և դուք պարտվածների կողմում ենք։ Եվ նա նույնպես՝ իմ Էգորինան։ Կարող եք ինձ չհավատալ, բայց այդպես է։ Նա որ դրան երբեք չի հավատա․․․ Իսկ երաժշտությունը հիմա ոչ մի բան է, այն անօգտակար է, Գայե՛։ Նա կորցրել է ուժը։ Բայց դուք գրե՛ք՝ երգեր, ռեքվիեմ, գրե՛ք․ այն ոչ մեկին վնաս չի պատճառի։ Իսկ ես կշարունակեմ իմ համերգային գործունեությունը, սա ևս ոչ ոքի չի վնասի։ Բայց դա չի փրկի մեզ․․․
Լադիսլաս Գայեն տղայի հետ հյուրանոցից ոտքով, Ռաս գետի վրայի հին կամրջով գնաց․ նրանց տունը Հին Քաղաքում էր՝ հյուսիսային ափին խառնիփնթոր կառուցված տրտում թաղամասերից մեկում։ Ֆորանոյի բոլոր ժամանակակից պատշաճ տները հարավային ափին էին՝ Նոր Քաղաքում։ Ուշ գարնան տաք, պայծառ օր էր։ Նրանք կանգնեցին կամրջին՝ զմայլվելով մութ ջրում անդրադարձված կամարներով․ նրանցից ամեն մեկը, միանալով իր արտացոլանքին, իդեալական շրջագիծ էին ձևավորել։ Կողքով փայտեհակերով ծանր բեռնավորված լաստանավ էր լողում, և Վասլին, որին հայրը գրկել էր, որովհետև բան չէր երևում կամրջի քարե բազրիքից, թքեց ցած՝ բեռներից ուղիղ մեկի վրա։
–Չե՞ս ամաչում,- առանձնակի չզայրանալով՝ իմիջիայլոց նկատեց Լադիսլասը։ Նա երջանիկ էր։ Անկարևոր էր, որ կակազում էր և երեխայի պես ինչ-որ բան թոթովում մեծ իմպրեսարիո Օտտո Էգորինի առաջ։ Անկարևոր էր, որ անձամբ անպատկերացնելի հոգնել է, որ կինն այսօր առանձնակի տրամադրություն չունի, որ իրենք վաղուց ուշանում են տնից։ Տղայի փոքրիկ պինդ թաթիկից բացի, որը նա սեղմել էր ձեռքում, մնացյալ ամեն բան անարժեք էր, և մեկ էլ քամին, որն այստեղ՝ երկու քաղաքների միջև գցված կամրջի վրա քշում տանում էր բոլոր ավելորդ ձայները և թողնում մարդուն խաղաղության մեջ՝ ողողված արևի լուռ ճառագայթների ջերմությամբ․ այստե՛ղ, հիմա՛ Օտտո Էգորինը հասկացավ ինքն ով է՝ երաժիշտ է, կոմպոզիտոր։ Եվ նրան այդպիսին ընդունածը՝ թեկուզև միակը, ուժ և հաղթանակի զգացում էր տալիս։ Ոչինչ, որ նա սոսկ մի ակնթարթ ապրեց այդ զգացողությունը՝ սեփական ուժի և ազատության․ նրան այդքանն էլ բավարար է։ Գլխում հնչում էր Sanctus-ը՝ փողերի պարտիան։
–Հայրիկ, իսկ այն մեծ տիկնոջ ականջներին ինչու՞ նման տարօրինակ բաներ կային։ Ու ինչո՞ւ էր նա ինձ անընդհատ հարցնում՝ շոկոլադ սիրու՞մ ես։ Իսկ լինու՞մ է, որ մարդիկ շոկոլադ չսիրեն։
–Դրանք թանկարժեք քարեր են, Վասլի, ականջօղեր։ Իսկ շոկոլադի մասով՝ չգիտեմ։ -Փողը դեռ հնչում էր նրա ականջում։ Ա՜խ, եթե փոքրիկի հետ իրենք կարողանային այստեղ շատ մնալ՝ այս արևոտ աշխարհում և լռության մեջ․․․ Բայց նրանք դեպի Հին Քաղաք շարժվեցին նավաշինարանի մոտով, քարե լքյալ տների, ապա բլրի թեքությամբ վեր՝ դեպի իրենց խղճուկ կացարանը։ Վասլին ազատեց ձեռքն ու անմիջապես անհետացավ բակում վխտացող մանուկների աղմկող խառնակույտում։ Լադիսլաս Գայեն ուզեց կանչել նրան, սակայն տեղի տվեց, մութ սանդուղքով ելավ երրորդ հարկ, բացեց դուռը և մութ նախասենյակով անմիջապես անցավ մթնոտ խոհանոց՝ առաջին սենյակն իրենց երեք սենյականոց բնակարանի։ Կինը խոհանոցի սեղանի մոտ կարտոֆիլ էր մաքրում։ Կեղտոտ ճերմակ խալաթով, բոբիկ ոտքերին վարդագույն խավով կեղտոտ հողաթափեր։
–Արդեն ժամը վեցն է, Լադիս։
–Ես Նոր Քաղաքում էի։
–Իսկ երեխային ինչու՞ էիր այդքան հեռու քարշ տվել։ Որտե՞ղ է նա, ի դեպ։ Եվ ու՞ր են Տոնյան ու Ջիվանան։ Ես նրանց կանչեցի․․․ Բակում չեն, հաստատ։ Հա՛, ինչու՞ էիր երեխայի հետ թրև գալիս Նոր Քաղաքում։
–Ես գնացել էի․․․
–Օ՜ֆ, թիկունքս այսօր նվում է, ուժ չկա։ Ու ամենը՝ շոգից։ Եվ ինչո՞ւ է ամառն այստեղ միշտ այրող։
–Բեր ես կլպեմ։
–Չէ՛, ինքս կավարտեմ։ Դու վերջապես կարո՞ղ ես ջեռոցի այրիչները մաքրել, Լադի՛ս։ Ես քեզ երևի արդեն հարյուր անգամ խնդրել եմ։ Ես հիմա դրանք ընդհանրապես չեմ կարողանում վառել, այնտեղ ամեն բան աղտոտ է, իսկ ինքս այս մեջքով մաքրել չեմ կարող։
–Լավ, միայն վերնաշապիկս փոխեմ։
–Հապա լսիր․ Լադիս․․․ Լադի՛ս։ Ի՞նչ է, Վասլին այդպես էլ լավ կոստյումո՞վ է խաղում։ Իջիր ու անմիջապես երեխային բակից բեր։ Դու ի՞նչ է, կարծում ես մենք ի զորու՞ ենք ամեն անգամ կիրակնօրյա կոստյումը մաքրման տալ։ Լադի՛ս, դու լսո՞ւմ ես։ Իջի՛ր ու նրան տուն բեր։ Ախր դու ինչու՞ ոչ մի անգամ ոչնչի մասին չես մտածում։ Վասլին հիմա երևի մինչև ականջները կեղտոտ է։ Համ էլ, նա այդ փողոցայինների հետ միշտ վառելիքի աշտարակի մոտ է խաղում։
–Գնում եմ, գնում, մի շտապեցրու, լա՞վ։
Սեպտեմբերին փչեցին արևելյան քամիները։ Քամին սուրում էր քարե դատարկ տներով, իջնում փայլող գետի վրա՝ կնճռոտվելով նրա մակերեսը, չոր փոշի բարձրացնում փողոցներում, ձգտելով պարուրել գործից տուն դարձող մարդկանց աչքերը։ Լադիսլաս Գայեն հետևում թողեց փողոցային հռետորին, և նրան հանդիպակաց ելավ մի փոքրիկ աղջիկ, որը բարձրաձայն լալով վազում էր թեք փողոցով, այնուհետ անցավ թերթի կրպակի մոտով՝ նկատելով խոշորատառ գլխագիրը՝ «Պարոն Նևիլ Չեմբերլենի ժամանումը Մյունխեն»։ Մայթեզրին մեծ ավտոմեքենա էր կայանել, շուրջը մարդկանց խումբ էր կուտակվել։ Ապա Լադիսլասը շրջանցեց բռնցքամարտի հետևող պատանիների խմբին, անցավ փողոցով մեկ իրար հետ սրտաբուխ զրուցող երկու կանանց․ մորեգույն կերպասից խալաթով մեկը կանգնել էր մայթեզրին, մյուսը կախվել էր պատուհանից։ Նա կարծես թե ունկնդրում-նկատում էր այս ամենը, այդուհանդերձ ոչինչ էլ չէր լսել, ոչինչ չէր տեսել։ Նա շատ էր հոգնել։ Ահա և տունը։ Լադիսլաս Գայեի փոքրիկ աղջիկները խաղում էին բակում՝ բոլորեքյան քառահարկ շենքերով շրջապատված մութ հորում։ Նա նրանց նկատեց կիսանկուղի դռան առաջ խռնված ճչացող մյուս աղջնակների մեջ, բայց կանգ չառավ, այլ անմիջապես ելավ խավար աստիճաններով, մտավ նախասրահ և կտրեց անցավ խոհանոց։ Վերջին շրջանում կինն իրեն լավ էր զգում, որովհետև շոգն սկսել էր թուլանալ, սակայն տվյալ պահին նա վատ հոգեվիճակում էր։ Նրա աչքերն ակնհայտորեն թաց էին։ Պարզվեց, Վասլին մեծահասակ տղեկների հետ բռնվել էր զազրելի արարք կատարելիս․ նրանք տանջելիս են եղել կատվին, վերջում նավթով ողողել են կենդանուն և պատրաստվել վառել։
–Անպիտան տղա։ Փոքրիկ հրեշ։ Ինչպե՞ս կարող է կարգին երեխայի գլխում նման միտք ծագել։
Միջակա սենյակում փակված Վասլին չարությունից գոռում էր։ Լադիսլաս Գայեն նստեց խոհանոցի աթոռին և գլուխն առավ ափերի մեջ։ Ամեն բան աչքերի առաջ լողում էր։ Կինը շարունակեց «ոչ մի բանի պիտանի տղայի» և նրա բակային մտերիմների առիթով իր ատելի մենախոսությունը։
–․․․հետո էլ տիկին Ռասսեն է քիթն ամեն տեղ խոթում։ Մտավ այստեղ, նույնիսկ առանց թակելու, համ էլ հարցնում է՝ արդյոք ես գիտե՞մ, թե ինչ էր պատրաստվում անել իմ թանկագին Վասլին, իբր թե իր թոկից փախածներով կարելի է հպարտանալ։ Այ թե ումից ավելի զզվելի ռեխ չես պատկերացնի, և աչքերը՝ կարմիր, ինչպես ճագարինը։ Դու ի՞նչ է, նրան չե՞ս ուզում պատժել, Լադի՛ս։ Թե՞ այդպես էլ նստելու ես։ Գուցե մտածում ես՝ մենա՞կ կարող եմ գլուխ հանել։ Թե՞ նման որդին քեզ ձեռք է տալիս։
–Իսկ ի՞նչ անեմ նրա հետ։ Եվ ընդհանրապես, մենք այսօր ուտելու ենք, թե՞ չէ։ Ու, Աստծո սիրուն, թող ինձ մի րոպե հանգիստ նստեմ։
–Հանգի՞ստ։ Ուրեմն ուզում ես, որ քեզ հանգի՞ստ թողնեն։ Դե իհարկե, քո պե՞տքն է, որ տղադ վայրի արարածի է փոխվում, դառնում այնպիսին, ինչպիսին այստեղ բոլորն են։ Լավ, եթե դու դա ես ուզում, ես ինչու՞ մտահոգվեմ,- նա վարդագույն հողաթափերով շփթփացնելով խոհանոցի հատակին՝ սեղան դրեց։
–Փոքր երեխաները միշտ են դաժան,-ասաց Լադիսլասը։ –Նրանք դեռ չեն հասկանում՝ ինչ է դաժանությունը։ Հետո կըմբռնեն։
Կինը միայն ուսերը թոթվեց։ Հիմա Վասլին դռան մոտ էր լալիս․ հասկանում էր, որ հայրը վերադարձել է տուն։ Լադիսլասը ևս մեկ րոպե սպասեց, ապա անցավ մյուս սենյակն ու մի քիչ նստեց տղայի հետ՝ չվառելով լույսը։ Երրորդ սենյակից, որտեղ տատն էր պառկած, բարձր պարեղանակ էր հնչում։ Լադիսլասը կոմիսիոն խանութից հատուկ էր նրա համար ռադիոընդունիչ գնել․ ռադիոն նրա միակ զբաղմունքն էր, նա միայն ռադիոյից լսածից էր խոսում։ Վասլին բողոքեց հորը․ նա դադարել էր լալ և ամբողջովին տանջահար տեսք ուներ։
–Դու չպետք է այդպես վարվես, Վասլի։ Ոչ դու, ոչ մյուս տղաները,-շշնջաց հայրը։ –Խեղճ կատուն ձեզնից շատ թույլ է․ նա նույնիսկ իրեն պաշտպանել չի կարող։
Վասլին լռում էր։ Թվում էր ողջ դաժանությունը, ողջ թշվառությունը, այս աշխարհի ողջ խավարն էր իրենց պարուրում այս սենյակում։ Կողքը վալսում տրոմբոնների մռունչ էր։ Վասլին խղճում էր հորը և ոչ մի բառ չասաց։
Տրոմբոնների բոռոցի միջակայքում թանձր, ինչպես հազի դեմ քաղցր դեղախառնուրդ, Գայեն վայրկենապես խորունկ, ջինջ ձայներ լսեց՝ իր Sanctus-ը, հար նման շողուն աստղերում Տիեզերքի հեռուներից եկող երկնային որոտի։ Ասես մի վայրկյանում շենքից պոկեցին կտուրը, և նրան հաջողվեց ուղիղ նայել մութ անհունությանը։ Ռադիոյով սահուն և ոգեշունչ խոսում էր հաղորդավարը։ Գայեն վերադարձավ խոհանոց և, փորձելով խլացնել դուստրերի ճիչը, կնոջն ասաց․
–Անգլիայի վարչապետը հիմա Մյունխենում Հիտլերի հետ է հանդիպում։
Նա չպատասխանեց և լուռ սեղանին դրեց ուտելիքով ափսեները՝ ապուր ու կարտոֆիլ։ Նա դեռ շատ էր զայրացած։
–Կեր ու լեզվիդ կապ դիր, անամո՛թ,-բղավեց նա ամեն բան մոռացած և քույրերի հետ շատախոսող Վասլիի վրա։
Մինչ Գայեն իջավ բլրից և խտացող մթնում ընթանում էր Ռասի վրայով ձգվող կամրջով, մեղեդին, որը գրել էր ինչ-որ ժամանակ, համառորեն հնչում էր ականջներում։ Դա վերջինն էր յոթ երգից, որոնք դեռ օգոստոսին հորինել էր անմիջապես՝ մեկը մյուսի ետքից․ նա շարունակ մտմտում էր՝ յոթ երգը բավարա՞ր է Կրասնոյում գտնվող Օտտոյին ուղարկելու համար, և արժե՞ արտագրել մաքուր թղթի վրա։ Սակայն չգիտես ինչու այժմ նրան անհանգստացնում էին ստեղծագործության վերջին տողերը․ «Ես չեմ դժգոհում, քանզի Դու ես քո ողորմածությամբ մեր գլխին տապալում մեր իսկ կառուցած պատերը, որ գեթ կարողանանք տեսնել երկինքը»։ Նա կիսաձայն կրկնեց դրանք․ այստեղ երաժշտությունն այսպես պիտի հնչի․․․ Գայեն մեղեդին երգեց իր համար, այնուհետ երգեց ամբողջ տաղն սկզբից մինչև վերջ՝ունկնդրելով նվագակցությունը։ Այո, հենց այդպե՛ս։ Աստված, գոնե աշակերտն ուշանա, որ Դպրոցում մինչև դասի սկսվելը հասցնի գործիքով կատարել նվագակցումը։ Սակայն այս անգամ ինքն ուշացավ, իսկ երբ դասն ավարտվեց, գլուխն արդեն խծուծված էր Կլեմենտեի էդյուդներով ու, թեև հիմնական մեղեդին հիմա հստակ լսելի էր, ձայնակցումն այլևս ունակ չէր ունկնդրել այնպես պարզ, ինչպես կամրջի վրա։ Նա փորձեց սկզբում կրկնել ստեղծագործությունը, հետո ողջ մեղեդին, փորձեց նորից ու նորից, սակայն հայտնվեց ավելով պահակը՝ հայտարարելով, որ Դպրոցը փակելու ժամանակն է։ Գայեն շարժվեց տուն։ Ուժգին ցուրտ քամի էր փչում, երկինքը պարզվել էր, գետը սև էր թվում, ինչպես նավթը, նրանում արտացոլվում էին կամրջի կամարները։ Կամրջի վրա նա մի փոքր կանգնեց, սակայն այդպես էլ չլսեց այն երաժշտությունը։ Չկարողացավ։
Վերադառնալով տուն՝ նա նստեց խոհանոցային աթոռին և սկսեց աչքի անցկացնել հիմնական մեղեդու գրառումը, սակայն տարբերակը կամրջին լսածից շատ ավելի թույլ թվաց։ Բայց նա հիմա ոչ գործիք ուներ, ոչ համապատասխան տրամադրություն։ Նա մինչև իսկ այն ձայնակցության տոնայնությունն էր մոռացել, որն այնքան դուր էր եկել։ Ամեն բան մի տեսակ անհասանելի դարձավ։ Նա հասկացավ, որ չափազանց հոգնել է, որ գործն առաջ չի գնա,սակայն համառորեն շարունակում էր աշխատել ու սրտնեղել՝ ապարդյուն փորձելով լսել երաժշտությունն ու գրառել ունկնդրածը։ Կես ժամի չափ անշարժ մնաց աթոռին, նույնիսկ մատները ոչ մի անգամ չշարժեց։ Սեղանի հակառակ կողմում նստած կինը Տոնինոյի շրջազգեստն էր կարկատում, միաժամանակ տատիկի ռադիոյով ինչ-որ հաղորդում ունկնդրում։ Նա ձեռքերով գոցեց ականջները։ Կինն ինչ-որ բան ասաց երաժշտության մասին, բայց նա չլսեց։ Գեթ մի երաժշտական հնչյուն գրելու անկարողությունը խեղդում էր, ճզմում անտանելի ծանրությամբ, կրծքում ասես ահռելի գլաքար էր լռվել։ Փոփոխության երբեք չեմ սպասի,-մտածեց նա,- ու նույն պահին թեթևություն զգաց, պայծառացում, այնուհետ սեփական ուժերի հանդեպ վստահություն, և գլխի ընկավ, որ մեղեդին վերստին դուրս է լողում հոգում, հասկացավ, որ նորից է լսում այն։ Ո՛չ, այն գրի առնել պետք չէ․ զի շատ վաղուց է գրված և դրա համար այլևս ոչ ոք չպիտի տանջվի։ Այն երգում էր Լեգմանը /Լիլի Լեգման, 1848-1929, գերմանացի օպերային երգչուհի, հայտնի սոպրանո/ ։
Նա անշարժ երկար նստեց։ Երաժշտությունը մեզ չի փրկի,-այն ժամանակ ասաց Օտտո Էգորինը։ Չի փրկի ոչ ձեզ՝ Օտտո՛, ոչ ինձ, ոչ նրան՝ այն խոշոր կնոջը, որի ձայնում հնչում են ոսկեզօծ զանգակները, սակայն նա երեխաներ չունի և չի էլ կամենում ունենալ։ Այն չի փրկի նաև Լեգմանին, որը կատարում էր այդ երգը, և Շուբերտին, որն այն գրել է և արդեն հարյուր տարի շիրիմում է։ Ու ի վերջո, երաժշտությունից ի՞նչ շահ։ Ոչ մի։ Բանն էլ հենց դա է,-մտածեց Գայեն։ Իր պետություններով, բանակներով, գործարաններով, մեծ Առաջնորդներով աշխարհին երաժշտությունն ասում է․ «Այս ամենն անհամատեղելի է», իսկ տառապող մարդուն՝ իրենում համոզված և նուրբ, հիրավի ինչպես աստվածություն, շշնջում է․ «Լսի՛ր»։ Քանզի փրկյալ լինելն ամենակարևորը չէ։ Երաժշտությունը ոչինչ չի փրկում։ Բարեսիրտ և միաժամանակ անհոգի, այն մերժում և ավերում է ցանկացած ապաստարան, ցանկացած մարդու՝ իր իսկ համար ստեղծած տան պատերը, որպեսզի մարդիկ ի զորու լինեն տեսնել երկինքը։
Գայեն մի կողմ հրեց խազխզած տողատ թղթի թերթերը, չափածոյի հատորյակը, գրիչն ու թանաքամանը։ Այնուհետ ձգվելով՝ հորանջեց։
–Բարի գիշեր,-կամացուկ ասաց կնոջն ու գնաց քնելու։
Ռուսերենից թարգմանեց Արամ ՀՈՎՀԱՆՆԻՍՅԱՆԸ
