Թե՛ անցյալի, թե՛ ներկայի նշանավոր օտարազգի գրողների այլեւայլ ստեղծագործություններում երբեմն հայտնվում են հայն ու հայկականը՝ մեզ պատճառելով զարմանք, հիացմունք, երբեմն՝ վրդովմունք: Օրինակներն անթիվ են, մի մասը՝ հայտնի, մի զգալի մասը՝ ոչ այնքան:
Վիկտոր Հյուգո (1802-1885)
1963-ին լույս տեսած Հայկ Գասպարյանի «Վիկտոր Հյուգոն հայ գրականության մեջ» աշխատության մեջ ներկայացված են ֆրանսիացի մեծ գրողի առնչությունները հայ ժողովրդի հետ: Սակայն այնտեղ նշված չէ, որ Հյուգոն իր «Աստված եւ սատանայի վերջը» վիպերգի առաջին՝ «Մարդկային ոգու համբարձումը խավարի մեջ» մասում վկայակոչել է Էջմիածինը:
Ֆրանսահայ Վարուժան Պչաքճյանը համացանցային մի գրառման մեջ մեջբերելով այդ հատվածը՝ նկատել է. «Հետաքրքրական է, որ Հյուգոն կյանքի վերջում իր առեղծվածային փորձառության մեջ արթնացնում է հայկական տաճարը: Էջմիածինը նրան երեւում է որպես խավարի անսահմանությունից բխող մարդկային ոգու լուսավոր կետերից մեկը»: Նա ենթադրել է, որ Հյուգոն Էջմիածնի Մայր տաճարի մասին հավանաբար տեղյակ է եղել նրա ճարտարապետական մոդելի հիման վրա նախագծված Ժերմինյի լը Պրեյի (Ֆրանսիա) եկեղեցու միջոցով: Սակայն նկատենք, որ 19-րդ դարում Ֆրանսիայում քիչ չէին Հայաստան կատարած ֆրանսիացի ուղեգիրների գրքերը, որոնցում կան Էջմիածնի վերաբերյալ վկայություններ եւ գծանկարներ:
Ֆազիլ Իսկանդեր (1929-2016)
Այս հիրավի մեծատաղանդ աբխազ գրողի «Չեգեմցի Սանդրոն» վեպի երկրորդ գրքում (1989) կա մի ուշագրավ հայ՝ Հակոբ-աղան: Նրա կերպարը կերտելիս Իսկանդերն աչքի առաջ է ունեցել հայերի՝ փառավոր պատմական անցյալով ապրելու սովորույթը, եւ թե ինչպես 20-րդ դարում էլ հայ մարդը տառապում է իր ազգի երբեմնի կայսրության կորստով: Ավելորդ չենք համարում այդ հատվածն ամբողջությամբ թարգմանաբար մեջբերել: Նկատենք, որ Հակոբ-աղան խոսում է սխալաշատ ռուսերենով եւ Տիգրանակերտի անունը տալիս է Տիգրանկերտ ձեւով:
Թարգմանությունը կատարել ենք մենք՝ օգտվելով վեպի էլեկտրոնային տարբերակից, աշխատել ենք պահպանել Իսկանդերի գրած՝ հայ հերոսի արտասանած բառերը.
«Քեմալը… լավ չէր ճանաչում Հակոբ-աղային: Ես ուզում էի, որ նա լսի Տիգրանակերտի մասին Հակոբ-աղայի փոքրիկ պատմվածքը, որն արդեն դասական է դարձել տեղական շրջանակներում:
-Հակո՛բ-աղա,- ասացի ես,- ես երկար եմ մտածել, թե ինչու Տիգրան Երկրորդը, կառուցելով մեծ քաղաք Տիգրանկերտը, թողեց, որ այն այրեն ու թալանեն հռոմեական բարբարոսները: Մի՞թե չէր կարող պաշտպանել այն:
Եվ մինչ ես հարցնում էի, Հակոբ-աղան տխուր գլխով արեց՝ ինձ հասկացնելով, որ նման հարց չի կարող չառաջանալ ոչ մի քիչ թե շատ խելամիտ գլխում:
-Օ՛, Տիգրանկերտ,- հառաչեց Հակոբ-աղան- լրիվ փոշի ու մոխիր… Արեւելքի ամենագեղեցիկ քաղաքն էր: Ու շատրվաններ կային՝ ծառերի չափ մեծ: Ու ծառեր կային, որոնց ճյուղերին նստած էր պարսկական թռչուն, որը կոչվում էր սիրամարգիկ: Ու էնտեղ փողոցներով շրջում էին եղջերուները, որոնք տեսնելով տղամարդկանց՝ աչքերն իջեցնում էին՝ իսկական հայ աղջիկների պես: Իսկ ինչի՞: Լրիվ փոշի ու մոխիր: Երեւի Տիգրանկերտն ավելի լավն էր, քան Հռոմն ու Բաբելոնը, բայց մենք հիմա չենք իմանում, քանի որ էն ժամանակ լուսանկարներ չկային: Սա եղել է մեր թվականությունից առաջ վաթսունինը թվին, ու եթե Խաչիկն էն ժամանակ ապրեր, գործազուրկ կամ բեռնակիր կլիներ… Բայց խոսքը Խաչիկի մասին է՞: Չէ՛, խոսքը Տիգրան Երկրորդի մասին է: Երբ էդ հռոմեացի գյոթֆերան Լուկուլլոսը շրջապատեց Տիգրանկերտը, Տիգրանը վերցրեց համարյա լրիվ զորքն ու հեռացավ քաղաքից: Տիգրան-ջան, ինչի՞:
Սա մեծ թագավորի մեծ սխալն էր: Տիգրանկերտն ամուր պարիսպներ ուներ, Տիգրանկերտը հիանալի ջուր ուներ, մի տեսակ սոուկ-սու, որ ոչ ոք չէր կարող մի թափով մի բաժակ խմել, իսկ Տիգրանկերտը երեք տարի ու երեք ամսվա սննդի պաշար ուներ: Ինչի՞ համար: Լրիվ փոշի ու մոխի՛ր:
Տիգրա՛ն-ջան, դու կարող էիր պաշտպանել մեծ քաղաքը, բայց նախ պետք էր բոլոր հույն գյոթֆերաններին քշեիր, որովհետեւ նրանք դավաճան դուրս եկան: Հույների ինչի՞ն էին պետք հայերը: Ու գիշերը նրանք սատանայի պես բացեցին դարպասները, ու հռոմեացի զինվորները վառեցին ամեն ինչ, ու քաղաքից մենակ փոշի ու մոխիր մնաց:
Իսկ մինչ նրանք շրջապատել էին քաղաքը, Տիգրանն ի՞նչ արեց: Անգամ ամոթ է ասել, թե ինչ արեց: Նա ուղարկեց մի ջոկատ, որը ներխուժեց քաղաք, բայց ի՞նչ տարավ: Հայ ժողովրդի՞ն: Չէ՛: Հայ կանանց ու երեխեքի՞ն: Հա՞: Չէ՛: Տարավ իր հարե՛մը, իր լիռփերին, ահա թե ինչ տարավ: Սա նույնիսկ ամոթալի է մեծ թագավորի համար:
Օ՛ Տիգրան, ինչո՞ւ շինեցիր Տիգրանկերտը, իսկ եթե շինեցիր, ինչի՞ թողեցիր, որ հռոմեացի գյոթֆերանները վառեն: Լրիվ փոշի ու մոխի՛ր:
Մինչ նա մեզ պատմում էր Տիգրանակերտի կործանման պատմությունը, նրան մոտեցավ մի հաճախորդ եւ ուզում էր սուրճ խնդրել, բայց Խաչիկը ձեռքի շարժումով կանգնեցրեց նրան, եւ նա, զարմացած լսելով, քարացավ Հակոբ-աղայի հետեւում:
-Հիմա հարցրո՛ւ,- ասաց նրան Խաչիկը, երբ Հակոբ-աղան լռեց՝ ողբալից նայելով վիթխարի հեռավորությանը, ուր մեծ Տիգրանակերտն էր խաղաղ ծաղկում՝ ծառերի պես մեծ շատրվաններով, աղջիկների պես ամաչկոտ եղջերուներով եւ քաղաքի ներսում, ինչպես տրոյական ձիու մեջ թաքնված հույներով»:
Արծվի ԲԱԽՉԻՆՅԱՆ
Հոդվածն ամբողջությամբ՝ «Ազգ» թերթի այսօրվա համարում:
