Վստահության ամրապնդման միջոցները հակամարտությունների լուծմանն ուղղված ցանկացած ռազմավարության անհրաժեշտ տարր են: Վստահության ամրապնդման միջոցների հիմնական նպատակն է ստեղծել պայմաններ հասարակության տարբեր շերտերի միջև երկխոսություն սկսելու համար՝ փորձագետներ, լրագրողներ, գործարարներ, երիտասարդներ և այլն: Տեսականորեն այս երկխոսությունները նպաստում են պաշտոնական բանակցությունների համար առավել դրական մթնոլորտի ստեղծմանը՝ այդպիսով մոտեցնելով հակամարտության կարգավորումը։
Այս առումով Ղարաբաղյան հակամարտությունը եզակի չէ. Լեռնային Ղարաբաղի առաջին պատերազմի ավարտից գրեթե անմիջապես հետո միջազգային դերակատարները, հիմնականում ԵՄ-ն և ԱՄՆ-ը, հանդես եկան վստահության ամրապնդմանն ուղղված մի շարք նախաձեռնություններով՝ ձգտելով ստեղծել երկխոսություն հայերի և ադրբեջանցիների միջև: Երկու տասնամյակի ընթացքում երկու հասարակություններում էլ ստեղծվեց մարդկանց մի խումբ, որոնք հանդիպում էին Թբիլիսիում, Եվրոպայում և այլուր՝ խոսելով, քննարկելով և շփվելով միմյանց հետ: Գործընթացը կարծես որոշակի արդյունքներ բերեց, հատկապես, երբ պաշտոնական բանակցությունները մոտ էին հաջողության հասնելուն, ինչպես դա եղավ 2001-ին Քի Ուեսթում և 2011-ին Կազանում:
Եվ նույնիսկ այն ժամանակ, երբ պաշտոնական բանակցությունները լճացան, ինչպես դա եղավ Կազանի գագաթնաժողովի ձախողումից հետո, հանրային դիվանագիտությունը շարունակում էր զարգանալ: Ի՞նչն էր վատ նրանում, որ հայերն ու ադրբեջանցիները հանդիպեին և խոսեին միմյանց հետ, նույնիսկ առանց գործընթացի վրա որևէ ազդեցություն ունենալու և պաշտոնական բանակցություններում որևէ բեկման հասնելու հույսի: Մասնակիցներն ընդգծում էին հակամարտությունը խաղաղ ճանապարհով լուծելու անհրաժեշտությունը։ Միևնույն ժամանակ, կողմերից յուրաքանչյուրը մնում էր իր հիմնական ընկալումների շրջանակներում. հայերը պնդում էին, որ Լեռնային Ղարաբաղը չի կարող լինել Ադրբեջանի կազմում, առնվազն 1988 թվականի սահմաններով, մինչդեռ ադրբեջանցիները պնդում էին, որ Լեռնային Ղարաբաղը պետք է լինի Ադրբեջանի կազմում:
2020 թվականի Լեռնային Ղարաբաղի պատերազմը իրավիճակը կտրուկ փոխեց. առաջին արձագանքը լիակատար հիասթափությունն էր վստահության ամրապնդմանն ուղղված նախաձեռնությունների մասնակիցների նկատմամբ: 25 տարվա ջանքերից և ծախսված ռեսուրսներից հետո խաղաղ գործընթացը ձախողվեց։ Իհարկե, ի վերջո, նման արդյունքի առաջնահերթ պատասխանատվությունն ընկած էր պաշտոնական բանակցողների վրա, ներառյալ Հայաստանի և Ադրբեջանի ղեկավարները և ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի համանախագահ պետությունները:
Կարդացեք նաև
2020 թվականի պատերազմի ավարտից և նոյեմբերի 10-ի եռակողմ հայտարարության ստորագրումից հետո, թվում էր, թե հանրային դիվանագիտությունը կորցրեց իր նշանակությունը, քանի որ Ռուսաստանը, կարծես թե, դարձավ հակամարտության միակ արբիտրը: Այնուամենայնիվ, շուտով պարզ դարձավ, որ նոյեմբերի 10-ի հայտարարությունը չլուծեց հակամարտությունը, և ստեղծված նոր իրավիճակը մեծացրեց վստահության ամրապնդման միջոցների պահանջարկը, քանի որ Լեռնային Ղարաբաղում ստեղծվեց շփման նոր գիծ, իսկ ադրբեջանական զորքերը հայտնվեցին Հայաստանի բազմաթիվ գյուղերի և քաղաքների անմիջական մերձակայքում:
2021 թվականի վերջին Հայաստանն ու Ադրբեջանը վերսկսեցին բանակցությունները խաղաղության համաձայնագրի ստորագրման շուրջ, իսկ ուկրաինական պատերազմի մեկնարկը մեծացրեց ԵՄ-ի և ԱՄՆ-ի ներգրավվածությունը բանակցություններում՝ գործընթացի մեջ մտցնելով աշխարհաքաղաքական մրցակցություն։ 2021 թվականի վերջից ԵՄ-ի և այլ դերակատարների աջակցությամբ մեկնարկել են վստահության ամրապնդմանն ուղղված մի շարք նախաձեռնություններ՝ համախմբելով հայ և ադրբեջանցի փորձագետների։
2020 թվականից հետո վստահության ամրապնդմանն ուղղված միջոցառումները տարբերվում են նախապատերազմական գործընթացում եղած ծրագրերից։ Մասնակիցներն ավելի իրատեսական ակնկալիքներ ու գնահատականներ ունեն իրավիճակի վերաբերյալ՝ հասկանալով, որ հրաշքներ հնարավոր չեն, և որ ցանկացած լուծում պահանջում է ցավոտ որոշումներ, հատկապես հայկական կողմից։ Երկիրը չի կարող պարտվել պատերազմում և հույս ունենալ մի լուծման, որը կբավարարի իր բոլոր ակնկալիքներն ու ցանկությունները։ Այնուամենայնիվ, սա չի նշանակում նաև, որ 2020 թվականից հետո վստահության ամրապնդման միջոցառումներում ներգրավված հայերը պատրաստ են ընդունել հակամարտության ցանկացած լուծում։ Նրանք դժվար հավասարակշռության փնտրտուքի մեջ են՝ փորձելով լինել իրատես և չլսել միայն սեփական փաստարկները՝ միևնույն ժամանակ չհրաժարվելով հակամարտության կարգավորման ընդունելի ուղիների վերաբերյալ իրենց հիմնական համոզմունքներից:
Այս զգայուն իրավիճակում Լեռնային Ղարաբաղում տիրող հումանիտար ճգնաժամը, որը պայմանավորված է Ադրբեջանի որոշմամբ՝ թույլ չտալու Լեռնային Ղարաբաղ ապրանքների մատակարարումը Լաչինի միջանցքով, փոխարենը առաջարկելով երթուղի Աղդամով, վստահության ամրապնդմանն ուղղված ցանկացած միջոցառմանը մասնակցության հարցը դարձնում է բավական բարդ։ Ադրբեջանի փաստարկները պարզ են՝ բոլորը, այդ թվում՝ Հայաստանը, ճանաչում են Լեռնային Ղարաբաղը որպես Ադրբեջանի մաս։ Այսպիսով, ըստ այդ տեսակետի, Լեռնային Ղարաբաղը պետք է մատակարարումներ ստանա Ադրբեջանից կամ, առնվազն նաև Ադրբեջանից, ինչպես ցանկացած այլ ադրբեջանական շրջան, այլ ոչ թե բացառապես Հայաստանից։ Ադրբեջանը դիտարկում է Ադրբեջանից Լեռնային Ղարաբաղ մատակարարումները որպես անհրաժեշտ գործիք՝ Ղարաբաղը Ադրբեջանի տնտեսական համակարգին ինտեգրելու համար։ Այն պնդում է, որ բոլոր պետությունները, այդ թվում՝ Հայաստանը, որոնք ճանաչել են Լեռնային Ղարաբաղը որպես Ադրբեջանի մաս, պետք է պաշտպանեն այս գաղափարը։
Լեռնային Ղարաբաղում ապրող հայերը, սակայն, չեն ընդունում այս տրամաբանությունը։ Կարելի է հավանություն տալ կամ քննադատել նրանց դիրքորոշումը, բայց երկու տարբերակն էլ իրավական, քաղաքական և բարոյական որևէ իրավունք չեն տալիս սովի մատնել 120000 մարդու։ Թեև շատերը հասկանում են երկխոսության և վստահության ամրապնդման միջոցառումների կարևորությունը և Լեռնային Ղարաբաղում հերթական պատերազմը կանխելու ջանքերի անհրաժեշտությունը, Լեռնային Ղարաբաղում սովամահության դեպքերի արձանագրումը այդ ճանապարհը շարունակելը կդարձնի չափազանց դժվար:
Բենիամին Պողոսյան
«ԱՊՐԻ Արմենիա» հետազոտական կենտրոնի ավագ գիտաշխատող
Նյութը` commonspace.eu–ից:
