Տարիներ առաջ «Ի՞նչ կա-չկա» վերնագրով մի հոդված գրեցի («Առավոտ», 2019, փետրվար), որն ավարտել էի նշված վերնագրով: Ինչո՞ւ եմ այդ մասին ասում, որովհետեւ այդ ժամանակից սկսած այդ հարցն ինձ անընդհատ անհանգստացնում է, ստիպում նորից ու նորից մտածել դրա շուրջը: Ինչո՞ւ է այդ հարցը ինձ մտահոգում: Բանն այն է, որ ինչպես շատերին, ինձ եւս հետաքրքրում է հայի ինքնության հարցը, եւ իմ պատկերացմամբ այդ հարցի պատասխաններից մեկն էլ հենց դա է: Իհարկե չգիտեմ, ճիշտ է իմ ենթադրությունը, թե ոչ, ամենեւին չեմ բացառում, որ կարող է սխալվում եմ եւ ընկել եմ անլուրջ մտածումների գիրկը: Ինչեւէ: Այդ ընթացքում փորձեցի հասկանալ, թե ինչ է նշանակում, ասենք, հունական քաղաքակրթությունը: Արդյո՞ք այդ քաղաքակրթությունը հունական է, որովհետեւ բազմաթիվ մտածողներ հույն էին, թե՞ հակառակը:
Հակառակը այն է, որ այդ հանճարեղ մտածողները, որպեսզի կարողանային ստեղծել քաղաքակրթական պատկերացումները, պետք է ելնեին ինչ-որ մի բանից: Այդ «բանը» հենց աշխարհի, տիեզերքի, շրջապատող միջավայրի մասին այն պատկերացումներն էին, որ ստեղծել էին հույները իրենց զարգացման մի աստիճանում: Այդ պարզունակ պատկերացումներն արտացոլվել էին հին հունական զրույցներում, ավանդապատումներում, դիցաբանությունում եւ այլն: Դրանցից մի հատված պատկերել էր Հոմերոսը հանճարեղ «Իլիական»-ում: Այդտեղ նկարագրված են հույների պատկերացումներն աշխարհի մասին, տարբեր խնդիրների լուծման եղանակներն ու նրանց գործողությունները, աստվածների գործունեությունը, մարդկանց վերաբերմունքն աստվածների նկատմամբ եւ այլն: Ընդ որում, աստվածները մի կողմից գերբնական էակներ են, որոնք կարող են կատարել այն ամենը, ինչ չեն կարող մարդիկ, մյուս կողմից, դրանք մարդեղացված են եւ ունեն այն ամեն լավ ու վատ հատկանիշները, որոնք հատուկ են մարդկանց: Կարճ ասած, այստեղ տեսնում ենք հունական մտածողության ձեւը, կերպը, եղանակը, պատճառահետեւանքային կապերը եւ այլն, ինչն էլ դարձել է այն ելակետը, որի հիման վրա ստեղծվել է հունական քաղաքակրթությունն ու փիլիսոփայությունը: Ի դեպ, կարծում եմ էական է նկատել, որ եթե ինչ-ինչ պատճառներով չստեղծվեր «Իլիականը», կամ պահպանված չլիներ, միեւնույն է՝ այդ հունական մտածողությունը անպայման կձեւավորվեր, որքանով ձեւավորվել էր հունական մշակույթը, որի ստեղծողը հույներն էին:
Նշված երկրորդ դեպքը վերաբերում է շատ ժողովուրդների, այդ թվում՝ հայերին: Կոնկրետ մեր պարագայում մենք ունեցել ենք մեր «Իլիականը»՝ «Սասնա ծռերը», բայց այն կամ չի գրառվել, կամ չի պահպանվել: Անկախ այդ հանգամանքից, ծանոթանալով «Սասնա ծռերին» եւ մյուս բազմազան պատումներին, ակնհայտ է դառնում, որ մենք եւս ունեցել ենք մեր ուրույն մտածելակերպը, մեր համապատասխան մշակույթը, ինչն էլ մեզ ուղեկցել է հազարամյակներ շարունակ. դարձել ենք մեր նախնիների ձեւավորած մտածելակերպի «գերին»: Իմիջիայլոց, չափազանց կարեւոր է ուշադրություն դարձնել էպոսի վերնագրին, որով ժողովուրդը բնորոշել է ինքն իրեն՝ «ծուռ», որը մեր լեզվում ունի եւ գովելի, եւ պախարակելի իմաստ: Դա արդյո՞ք «ի՞նչ կա-չկա»-ի արտահայտությունը չէ:
«Ի՞նչ կա-չկա»-ի շուրջ մտածումները, բնականաբար, տանում են լեզվի ոլորտը: Զուտ լեզվական առումով ի՞նչ է նշանակում «չկա»: Եթե «կա»-ն նշանակում է առկան, գոյություն ունեցողը, եղածը, ապա թվում է, թե «չկա»-ն վերաբերում է գոյություն չունեցողներին, անհայտին, չեղածին: Առանձին-առանձին, ինչպես ասում են, հասկացանք, իսկ միասին ինչ են նշանակում: Ըստ Ս. Մալխասյանցի բացատրական բառարանի (հ. 2)՝ «ինչ կա, ինչ չկա» նշականում է ամբողջությամբ, ամեն ինչը: Կարծում եմ կարելի է ենթադրել, որ «չկա»-ն մի ժամանակվա եղածն է, մինչեւ «չկա» դառնալը: Վերջինս էլ իր հերթին չի՞ նշանակում, որ հային հետաքրքրում է ոչ միայն ներկան, առկան, եղածը, այլեւ նախկինը, հնում եղածը: Այլ կերպ ասած, եթե ուզում ենք հասկանալ այս պահը, այսօրը, ապա դա հնարավոր է միայն անցյալի հետ ամբողջությամբ:
Կարդացեք նաև
Այժմ ցանկանում եմ անդրադառնալ հայկական ժայռապատկերներում առկա պատկերներից մեկին՝ խաչին եւ փորձել հասկանալ, թե ինչ իմաստ ունի այն եւ ինչ կարող է խորհրդանշել: Կարծում եմ, որ մեր հեռավոր նախնիները միանգամայն ի զորու էին հասկանալ, որ աշխարհը իր շուրջը փռված է, ինչպես ասում են, չորս բոլորը՝ ե՛ւ աջ, ե՛ւ ձախ, ե՛ւ վերեւ, ե՛ւ ներքեւ, թեեւ յուրաքանչյուր ոք անընդհատ գտնվում է երկրի վրա, այսինքն՝ դեպի ներքեւ ուղղությունը սահմանափակված է: Սակայն, աննշան երեւակայության պարագայում, եթե մարդը մտքով պոկվի, անջատվի երկրից, կհայտնվի մի կետում, որտեղից արդեն կարող է պատկերացնել չորս ուղղություն, որոնցից յուրաքանչյուրը ձգվում է անսահման: Ստացվում է, որ քառաթեւ խաչը պատկերում է ողջ շրջապատը, այսինքն՝ տարածությունը, ինչը ոչ այլ ինչ է, եթե ոչ Տիեզերքը: Այստեղից արդեն դժվար չէ այդ Տիեզերքը խորհրդանշող Աստծո պատկերացումը:
Ասվածն այսքանով չի ավարտվում: Բանն այն է, որ մարդն անընդհատ առնչվում է ամեն ինչի փոփոխության, անընդհատ շարժման հետ: Հետեւաբար անհրաժեշտություն է առաջանում այդ հանգամանքը նույնպես ինչ-որ ձեւով ամրագրել եւ այդ ամենի արդյունքում ծնվում է շարժվող, փոփոխվող խաչի պատկերը՝ կեռխաչը (սվաստիկա), որը գտնվում է անընդհատ փոխակերպումների հավերժական շարժման ծիրում:
Այսպիսով, կարծում եմ՝ կարելի է արձանագրել, որ եթե խաչը խորհրդանշում է Տիեզերքը, տարածությունը, նաեւ Աստվածը, ապա կեռխաչը խորհրդանշում է փոփոխվող, շարժվող Տիեզերքը եւ տարածությունն ու ժամանակը, նաեւ ամեն ինչ կատարելու ընդունակ Աստվածը: Կարեւոր է տեսնել մի կարեւոր առանձնահատկություն. ի տարբերություն խաչի, որ սիմետրիկ է, կեռխաչը կարող է լինել ե՛ւ աջ, ե՛ւ ձախ: Բայց այդ հանգամանքը բոլորովին այլ թեմա է, որին արժի մեծ ուշադրություն դարձնել:
Խոսելով խաչի եւ կեռխաչի մասին՝ անպայմանորեն մեջտեղ է գալիս հավերժության խորհրդանիշը, որը փաստորեն խաչի եւ կեռխաչի ընդհանրացումն ու ամբողջացումն է: Ի դեպ, չպետք է մոռանալ, որ այդ երեք խորհրդանշաններն էլ ունեն կենտրոն, որը հենց մարդն է: Այս խորհրդանշան-պատկերներին անդրադարձը պայմանավորվում է այն հանգամանքով, որ իմ պատկերացմամբ՝ դրանք «ի՞նչ կա-չկայի» արտահայտությունն են, եւ «ինչ կա-չկա»-ն հենց հավերժությունն է, որովհետեւ «կա»-ն արտահայտում է այսօրը, ներկան, կոնկրետը, իսկ «չկա»-ն վերաբերում է ամբողջին՝ ե՛ւ երեկվան, ե՛ւ այսօրվան, ե՛ւ վաղվան. այսինքն՝ «կա-չկան» հնարավոր է ըմբռնել միայն անսահմանության, հավերժության ընդգրկումով:
Քանի որ խոսք եղավ խաչի մասին, ստիպված եմ անդրադառնալ նաեւ քրիստոնեությանը: Ըստ Նոր կտակարանի, քրիստոնեությունը պայմանավորված է Մարիամի անաղարտ հղիությամբ, Քրիստոսի ծնունդով, Նրա հրաշագործություններով, մարդկային եւ աստվածային էությամբ, հանուն մարդու հոգու փրկության խաչվելով, հարություն առնելով, եւ նրա երկրորդ գալուստի սպասումով: Քրիստոնեության այս սխեմատիկ նկարագրությունը հիշեցնում է «Սասնա ծռեր» դյուցազնավեպը, որտեղ նույնպես կա անաղարտ հղիություն՝ հանձին Ծովինարի հղիության, Սանասարի եւ Բաղդասարի ծնունդով, նրանց եւ զավակների ու թոռների քաջագործություններով ու հրաշագործություններով, նաեւ Քուռկիկ Ջալալիով ու թուր-կեծակով, արդարության համար պայքարով ու ինքնազոհողությամբ, ժայռի մեջ փակվելով՝ մինչեւ երկրորդ գալուստը: Այսինքն՝ ինչպես ցույց է տալիս համեմատությունը, փաստորեն քրիստոնեության մեջ ոչ մի նոր բան չկա, ընդամենը «Սասնա ծռերի» համեմատությամբ պարզունակացված է: Ինչ վերաբերում է Հին կտակարանին, այն նույնպես ոչ մի նոր բան չի տալիս, որ չլինի հարեւան ժողովուրդների ավանդապատումներում («Գիլգամեշ», եգիպտական ավանդապատումները, «Սասնա ծռեր», «Ավեստա», «Իլիական» եւ այլն): Իհարկե այդ երկուսի միջեւ կա մի չափազանց էական տարբերություն՝ դրանց փիլիսոփայությունն ու գաղափարախոսությունը։
Չնայած այդ հանգամանքին, Հին կտակարանում հավաքված է հրեա ժողովրդի ողջ իմաստությունը, որը կարողացել է ժողովել ոչ միայն սեփականը, այլեւ հարեւան ժողովուրդների հոգեւոր ժառանգությունը, իհարկե այդ ամենը ներկայացնելով հրեական պատմության պրիզմայով: Եվ այսօր էլ ողջ Աստվածաշունչը մնում է որպես իմաստությունների ժողովածու: Այստեղ մնում է ավելացնել, որ Աստվածաշունչը ձեւավորվել է երկուսուկես-երեք հազար տարի առաջ, իսկ ասենք՝ «Սասնա ծռեր»-ը մոտ հինգ հազար տարի առաջ, իսկ ժայռապատկերները՝ տասնյակ հազար տարի առաջ։
Շարունակելի
Վ. ՊՈՂՈՍՅԱՆ
«Առավոտ» օրաթերթ
07.07.2023
