ԲՐՅՈւՍԵԼՈւՄ ԿԱՅԱՑԱԾ ՀԱՆԴԻՊՄԱՆ ՄԱՍԻՆ ԿԱՄ ՍՏԻ, ԿԵՂԾԻՔԻ, ՄԱՀՎԱՆ, ԴԺԲԱԽՏՈւԹՅԱՆ, ՀԱՅՐԵՆԱԶՐԿՄԱՆ ԽՈՐՀՐԴԱՆԻՇԻ ՀԵՐԹԱԿԱՆ ՁԱԽՈՂՎԱԾ ՀԱՆԴԻՊՈւՄԸ
2023թ. մայիսի 14-ին Բրյուսելում տեղի է ունեցել Նիկոլ Փաշինյանի, օկուպանտ Ադրբեջանի սուլթան Իլհամ Ալիևի և Եվրոպական խորհրդի նախագահ Շառլ Միշելի եռակողմ հանդիպումը վերջինիս միջնորդությամբ:
Դատելով հանդիպման արդյունքներով Շառլ Միշելի հրապարակած հայտարարությունից՝ հայկական կողմի համար հանդիպումը կարելի է գնահատել ձախողված առնվազն հետևյալ պատճառներով՝
- Հայտարարության մեջ որևէ խոսք չկա ադրբեջանա-արցախյան հակամարտության կարգավորման հնարավորությունների, մասնավորապես՝ ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի եռանախագահների՝ տարիների աշխատանքի արդյունքում կոնֆլիկտող կողմերի միջև համաձայնեցված միջազգային իրավունքի հիմնարար սկզբունքների, այն է՝ ուժ կամ ուժի սպառնալիք չկիրառելու, ազգերի ինքնորոշման և տարածքային ամբողջականության, Արցախի կարգավիճակի, ադրբեջանա-արցախյան հակամարտության կարգավորման միջազգային միակ մանդատ ունեցող ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի եռանախագահության ձևաչափի աշխատանքները վերսկսելու մասին:
- Հայտարարության մեջ արտացոլված չեն 2021թ. մայիսի 12-ից ադրբեջանական զինված կազմավորման ստորաբաժանումների՝ Հայաստանի Հանրապետության միջազգայնորեն ճանաչված ինքնիշխան տարածքի որոշակի հատվածներ օկուպացնելու, այդ հատվածներից դրանց անհապաղ, առանց որևէ նախապայմանի դուրս բերելու մասին արձանագրումներ:
- Հայտարարության մեջ խոսք չկա այն մասին, որ օկուպանտ Ադրբեջանն իր ապօրինի պահանջներն առաջ մղելու համար Արցախի Հանրապետության և Հայաստանի Հանրապետության նկատմամբ պարբերաբար դիմում է ուժի կամ ուժի սպառնալիքի կիրառման, ինչը ՄԱԿ-ի կանոնադրությամբ և Հելսինկյան եզրափակիչ ակտում ամրագրված միջազգային իրավունքի սկզբունքներից մեկի՝ ուժ կամ ուժի սպառնալիք չկիրառելու մասին սկզբունքի կոպտագույն խախտում է:
- Հայտարարության մեջ որևէ արձանագրում չկա Արցախի Հանրապետությունը և Հայաստանի Հանրապետությունը միմյանց կապող Քաշաթաղի (Լաչինի) միջանցքով քաղաքացիների, տրանսպորտային միջոցների և բեռների՝ երկու ուղղություններով անխափան տեղաշարժն օկուպանտ Ադրբեջանի երաշխավորելու մասին ՄԱԿ-ի Արդարադատության միջազգային դատարանի 2023թ. փետրվարի 22-ի պարտադիր կատարման ենթակա որոշումը օկուպանտ Ադրբեջանի կողմից չկատարելու, այն անհապաղ, առանց որևէ նախապայմանի կատարելու մասին:
- Հայտարարության մեջ որևէ հիշատակում չկա օկուպանտ Ադրբեջանի՝ 2020թ. նոյեմբերի 9-ի հայտարարության 6-րդ կետը կոպտորեն խախտելու, մասնավորապես՝ Արցախի Հանրապետության և Հայաստանի Հանրապետության միջպետական սահմանին 2023թ. ապրիլի 23-ին ապօրինի հսկիչ-անցագրային կետ տեղադրելու, այն անհապաղ, առանց որևէ նախապայմանի ապամոնտաժելու վերաբերյալ:
Հաշվի առնելով հայկական զույգ հանրապետությունների համար վերոնշյալ խիստ կարևոր հարցերի վերաբերյալ արձանագրումների բացակայությունը Եվրոպական խորհրդի նախագահի հայտարարության մեջ, ինչպես նաև 2023թ. մայիսի 14-ին Բրյուսելում տեղի ունեցած եռակողմ հանդիպման վերաբերյալ Նիկոլ Փաշինյանի հրապարակած հայտարարությունը՝ կարող ենք մեծ հավանականությամբ պնդել, որ Նիկոլ Փաշինյանը կարևորություն չի տվել նշված հարցերին և չի դարձրել դրանք քննարկման առարկա:
Շառլ Միշելն իր հայտարարության մեջ ներկայացրել է քննարկված հարցերի վերաբերյալ մանրամասներ, որոնք դեմ են հայկական զույգ պետությունների ազգային, պետական շահերին: Դրանցից առաջինը հետևյալն է.
Կարդացեք նաև
- «Ղեկավարները հաստատել են իրենց միանշանակ հավատարմությունը 1991թ. Ալմաթիի հռչակագրին և Հայաստանի (29,800կմ2) ու Ադրբեջանի (86,600կմ2) համապատասխան տարածքային ամբողջականությանը:»:
Ալմա–Աթայի հռչակագրով Հայաստանի Հանրապետությունը չի ճանաչել Արցախը որպես Ադրբեջանի մաս:
Արցախը Ադրբեջան չի եղել և չէ. փաստեր
Փաստ N 1
86,600կմ2 մակերեսով տարածք ունեցել է Խորհրդային Ադրբեջանը, այլ ոչ թե՝ 1991թ. անկախություն հռչակած Ադրբեջանի Հանրապետությունը:
1991թ. դեկտեմբերի 21-ին Խորհրդային Միության 15 միութենական հանրապետություններից 11-ի ղեկավարների կողմից Ղազախստանի մայրաքաղաք Ալմա-Աթայում ստորագրված հռչակագրում, մասնավորապես, առկա է այսպիսի ձևակերպում. «ճանաչելով և հարգելով միմյանց տարածքային ամբողջականությունն ու գոյություն ունեցող սահմանների անխախտելիությունը,»:
Ի՞նչ է նշանակում «գոյություն ունեցող սահմաններ» ձևակերպումը: Սա նշանակում է հռչակագրի ստորագրման պահին, այսինքն՝ 1991թ. դեկտեմբերի 21-ի դրությամբ, գոյություն ունեցող սահմաններ: Իսկ որո՞նք էին Ադրբեջանի սահմանները 1991թ. դեկտեմբերի 21-ի դրությամբ: Ադրբեջանի սահմանները 1918-1920թթ. գոյություն ունեցած Ադրբեջանի Դեմոկրատական Հանրապետության սահմաններն էին: Ինչո՞ւ, որովհետև ներկայիս Ադրբեջանը հանդիսանում է 1918թ. մայիսի 28-ին հռչակված և մինչև 1920թ. ապրիլի 28-ը գույություն ունեցած Ադրբեջանի Դեմոկրատական Հանրապետության իրավահաջորդը:
Բանն այն է, որ Ադրբեջանի Հանրապետության Գերագույն խորհուրդը 1991թ. օգոստոսի 30-ին ընդունել է «Ադրբեջանի պետական անկախության վերականգնման մասին» հռչակագիրը, իսկ նույն թվականի հոկտեմբերի 18-ին ընդունել է նաև «Ադրբեջանի պետական անկախության վերականգնման մասին» սահմանադրական ակտը: Թե՛ հռչակագրով, և թե՛ սահմանադրական ակտով Ադրբեջանը հայտարարել է, որ ներկայիս Ադրբեջանի Հանրապետությունը հրաժարվում է Խորհրդային Ադրբեջանի իրավահաջորդությունից և իրեն հայտարարում է 1918թ. մայիսի 28-ին հռչակված և մինչև 1920թ. ապրիլի 28-ը գոյություն ունեցած Ադրբեջանի Դեմոկրատական Հանրապետության իրավահաջորդը:
Իսկ Ադրբեջանի Դեմոկրատական Հանրապետությունը ունեցե՞լ է արդյոք հռչակված և միջազգայնորեն ճանաչված սահմաններ: Ոչ, չի ունեցել: Բանն այն է, որ 1920թ. նոյեմբերի 1-ին Ադրբեջանի Դեմոկրատական Հանրապետությունը պաշտոնապես դիմել է, որպեսզի անդամակցի Ազգերի լիգային՝ ՄԱԿ-ի իրավանախորդին: Սակայն Ազգերի լիգայի 4-րդ և 5-րդ կոմիտեները 1920թ. դեկտեմբերի 1-ին հրապարակել են իրենց բացասական եզրակացությունները Ազգերի լիգային անդամակցելու Ադրբեջանի դիմումի վերաբերյալ, մասնավորապես 5-րդ կոմիտեն իր եզրակացության մեջ արձանագրել է հետևյալը. «…դժվար էր պարզել այն տարածքի ճշգրիտ սահմանները, որտեղ Ադրբեջանի կառավարությունն իրականացրել է իր իշխանությունը: Հարևան երկրների հետ ունեցած սահմանային վեճերը թույլ չտվեցին ճշգրիտ որոշելու Ադրբեջանի սահմանները: Կոմիտեն որոշեց, որ Պայմանագրի պայմանները թույլ չեն տալիս Ադրբեջանին անդամակցելու Լիգային ներկա հանգամանքներում»:
Ներկայիս Ադրբեջանի Հանրապետությունը հանդիսանում է Ադրբեջանի Դեմոկրատական Հանրապետություն անունով մի պետության իրավահաջորդ, որի կազմում երբևէ, որևէ կարգավիճակով չի գտնվել Արցախը և որը վերացել է աշխարհի քաղաքական քարտեզից՝ չունենալով հռչակված և միջազգայնորեն ճանաչված սահմաններ:
Փաստ N 2
Ալմա-Աթայի հռչակագրի ստորագրման պահին, այսինքն՝ 1991թ. դեկտեմբերի 21-ին, Արցախի Հանրապետությունը եղել է դե ֆակտո ավելի քան 3 ամսվա, իսկ դե յուրե 11 օրվա անկախ պետություն: Քանի որ 1991թ. սեպտեմբերի 2-ին Արցախը բարձրացրել է իր պետական-իրավական կարգավիճակը՝ ինքնավար մարզից դառնալով հանրապետություն, իսկ նույն թվականի դեկտեմբերի 10-ին տեղի ունեցած հանրաքվեի արդյունքներով Արցախի Հանրապետությունը հռչակել է իր անկախությունը:
Թե՛ տեսանելի և թե՛ հեռավոր ապագայում ադրբեջանա-արցախյան հակամարտությունը հնարավոր չի լինելու լուծել, քանի դեռ տեղի չեն ունենում ուղիղ բանակցություններ Արցախի և օկուպանտ Ադրբեջանի միջև՝ հիմնված հակամարտության կարգավորմանն առնչվող բացառապես իրավական փաստերի ու փաստաթղթերի վրա։
Հայկական զույգ պետությունների ազգային, պետական շահերի սպասարկման տեսանկյունից Եվրոպական խորհրդի նախագահի հայտարարության մյուս խիստ վտանգավոր և մերժելի հատվածը հետևյալն է.
- «Մենք շարունակեցինք մեր մտքերի փոխանակումները նախկին Լեռնային Ղարաբաղի Ինքնավար Մարզում բնակվող հայերի իրավունքների և անվտանգության հարցերի շուրջ։ Ես կոչ արեցի Ադրբեջանին ներգրավվել դրական օրակարգի մշակման մեջ՝ նպատակ ունենալով երաշխավորել այս բնակչության իրավունքները և անվտանգությունը՝ միջազգային հանրության հետ սերտ համագործակցությամբ։ Ես բարձրաձայնեցի նաև Բաքվի և այս բնակչության միջև թափանցիկ և կառուցողական երկխոսության անհրաժեշտության մասին։»:
Արցախի Հանրապետության անկախության միջազգային ճանաչման հնարավորությունների վերաբերյալ հարցի փոխարեն արցախահայության իրավունքների և անվտանգության մասին հարցի առաջնահերթ համարումը և այն քննարկման առարկա դարձնելը հակասում է 2021թ. դեկտեմբերի 16-ին ՄԱԿ-ի Գլխավոր ասամբլեայի կողմից ընդունված «Ժողովուրդների ինքնորոշման իրավունքի համընդհանուր իրականացման» մասին ռեզոլյուցիային, որի 1-ին կետի համաձայն՝ «…բոլոր ժողովուրդների ինքնորոշման համընդհանուր իրականացումը…հանդիսանում է մարդու իրավունքների արդյունավետ երաշխավորման և պաշտպանության ու այդ իրավունքների պահպանման և խրախուսման հիմնարար պայման»:
Այսինքն՝ մարդու բոլոր իրավունքները կարող են արդյունավետ երաշխավորվել և պաշտպանվել, եթե իրականացվի ժողովուրդների ինքնորոշման իրավունքը:
Մինչև միջազգայնորեն չճանաչվի արցախահայության ինքնորոշման իրավունքի իրացման փաստը, այն է՝ 1991թ. դեկտեմբերի 10-ին Արցախում տեղի ունեցած անկախության հանրաքվեի արդյունքում անկախ հռչակված Արցախի Հանրապետությունը, հնարավոր չի լինելու երաշխավորել և պաշտպանել արցախահայության մնացյալ իրավունքները:
Այս ամենի հետ միաժամանակ Հայաստանի և օկուպանտ Ադրբեջանի միջև խաղաղության հնարավոր պայմանագրի ստորագրման համատեքստում հարկ է նշել նաև հետևյալը.
Եթե օկուպանտ Ադրբեջանի սուլթանի ագրեսիվ հռետորաբանության մթնոլորտում և ագրեսիվ գործողությունների պայմաններում Նիկոլ Փաշինյանն օկուպանտ Ադրբեջանի հետ ստորագրի խաղաղության հնարավոր պայմանագիր, ապա այդ փաստաթուղթը ստորագրման իսկ պահից լինելու է առոչինչ, քանի որ այն կնքված է լինելու օկուպանտ Ադրբեջանի կողմից Հայաստանի հանդեպ ուժի կամ դրա սպառնալիքի կիրառման միջոցով:
1969թ. մայիսի 23-ին Վիեննայում ընդունված «Միջազգային պայմանագրերի իրավունքի մասին» ՄԱԿ-ի կոնվենցիայի 52-րդ հոդվածի համաձայն՝ «Պայմանագիրը համարվում է առոչինչ, եթե այն կնքված է ուժի սպառնալիքի կամ այն կիրառելու միջոցով Միավորված ազգերի կազմակերպության կանոնադրությամբ ամրագրված միջազգային իրավունքի սկզբունքների խախտմամբ։»:
ՀՀ հաջորդ վարչակազմը կունենա լեգիտիմ իրավունք հայտարարելու, որ օկուպանտ Ադրբեջանի հետ Նիկոլ Փաշինյանի կողմից ստորագրված պայմանագիրն առոչինչ է և որևէ իրավական հետևանք չի առաջացնում Հայաստանի Հանրապետության համար:
Ստեփան ՀԱՍԱՆ–ՋԱԼԱԼՅԱՆ
քաղաքագետ
