Հաճախ, երբ վերընթերցում եմ արվեստագետ Սերիկ Դավթյանի 1972-74թթ. ընթացքում գրած հուշերը, կրկին այն համոզմանն եմ գալիս, որ 1937թ. եւ հետո՝ մագադանյան 10-ամյա արգելափակության տարիներին, Սերիկը զորավոր կամքով կարողացավ օր օրի քայլել ճակատագրի հետ, սովորեց ընդունել նրա հարվածները եւ լո՜ւռ, համառորեն դիմադրել… Խորն էր այդ ապրած օրերի խորհուրդը, նույնիսկ դրա լռությունը: Սովորել էր միայնությունն ու ցավը մեղմելու համար զրուցել անցյալի լուսավոր հուշերի հետ: Մի առիթով սրտառուչ խոստովանություն է թողել. «Ամենածանր պայմաններում՝ հուշերիս մեջ ապրող մարդիկ ինձ մենակ չէին թողնում…»:
Այդ տարիները կյանքի փորձության, մարդուն ճանաչելու իմաստնություն տվեցին Սերիկին, որն օգնեց հետագայում ճիշտ կազմակերպելու իր առօրյան ու մարդկային հարաբերությունները: Սերիկն արդեն գիտեր զգուշանալ մարդկանցից, որոնց արժեհամակարգը կախված էր իրավիճակից: Շրջապատի իրականությունը նրա համար այլեւս գաղտնիք չուներ. կար միայն մտածված զգուշավորություն: Անշուշտ, տեսնում էր, որ փոխվել է աշխարհը, մարդը: Նա որպես մի հնօրյա իմաստուն հասկացել էր դժգոհության եւ բողոքի ունայնությունը Խորհրդային երկրում: Սերիկն այնպես էր կոփվել, որ ինքն իր հանդեպ ունեցած ներքին հավատը չկոտրեց, չավիրեց, պահեց իր էության հիմնական ներդաշնակությունը: Մի թախծոտ հմայք ստացավ նրա խոսքը՝ ներդաշնակ իր հոգու էությանն ու ստեղծագործություններին: Շա՜տ տարիներ հետո, ավելի առաջացած տարիքում, նա աքսորյան տարիների հուշերի շատ էջեր գրելու էր արցունքով, որոշ էջեր այդպես էլ թողնելու էր չգրված, հոգու մի խորշ առհավետ փակ պահելով…:
Մագադան, Օխոտյան ծովի ափ… Մեզ՝ բանտարկյալ կանանց, բերել են ավազուտներից շինարարության համար ավազ կրելու: Պահակ չկա, մի պահ անցնում եմ ավազուտները, մտնում թփուտների մեջ: Խոտ եմ պոկում, տերեւներ, քսում ճակատիս, դեմքիս, կանաչ, կենդանի տերեւներ: Ջերմ զգացմունքներ են արթնանում իմ մեջ, մեղմ, քնքուշ զգացմունքներ: Ես մոռանում եմ ճամբարը, նորից ու նորից շոյում եմ ճյուղերը, տերեւներ եմ հավաքում ու դնում բուշլատիս գրպանը եւ հանկարծ վախեցած կանգ եմ առնում: Խոտերի մեջ սողում է մի այլանդակ, ուռած բանտարկյալ, ցնցոտիների մեջ: Նա կարծես արածում է, ինչ-որ բան է ուտում:
– Ի՞նչ է աղջիկս, բանտարկյա՞լ ես, ավազի եք եկե՞լ…,- հարցնում է նա հազիվ լեզուն պտտեցնելով բերանում: Ահաբեկված եմ, վախենում եմ, մենակ եմ: – Տեսնո՞ւմ ես, շարունակում է նա, ես անասունի պես արածում եմ, ցինգայով հիվանդ եմ: Նայիր ոտքերիդ տակ: Այս հատապտուղները շիկշա է: Ոչ ոք չի ուտում, ես ուտում եմ եւ բուժվում ցինգայից: Ես արդեն անպետք եմ: Մեռնում էի… Մեր ճամբարը այստեղից շատ մոտ է, սողալով ամեն օր գալիս եմ շիկշա ուտում, սա ինձ բժշկում է: Հավաքի՛ր, կեր, շա՛տ կեր, սա դեղ է, հյուսիսի վիտամին:
Ես նայում եմ նրան վախվորած: Պետք է հետ փախչել, դուրս գալ թփուտից, փախչել դեպի ափը.
– Հավաքի՛ր, կեր,- ասում է ծերունին:- Նո՞ր եք եկել:
– Այո…,- շշնջում եմ ես:
– Որտեղի՞ց ես:
– Հայաստանից:
– Հա՞յ ես:
– Այո՜…
– Տես է՜, թե ուր է հասցրել… Ձեր երկիրը դրախտ է, իսկ այստեղ դժոխք… Կե՛ր, կե՛ր, աղջիկս…:
«Աղջի՜կս…», մտածում եմ ես, իսկ ես ծերացած եմ ինձ համարում, շա՜տ ծերացած…
Բանտարկյալը նստում է: Ես վախենում եմ, իսկ եթե նա դիտմամբ է այդպես ցինգոտ ձեւանում, իսկ եթե վեր թռչի ու դեպի ինձ գա՞… Վախենում եմ: Հայ կնոջ մշտնջենական վախ: Բայց նա վեր չի կենում: Խոսում է, բարյացակամ է: Ես զգուշությամբ հավաքում եմ շիկշայի ուլունքի նման մուգ կապույտ, սեւ մանուշակի տվող կլոր պտուղները: Հավաքում եմ լցնում «կրուժկան», սրբում, ուտում: Անհամ են, բայց ուտում եմ եւ հետ-հետ գնալով դուրս եմ գալիս թփուտից: Իջնում եմ, հասնում ավազոտ ափին եւ աչքերիս չեմ հավատում: Ծովը առաջիցս գնում է, հեռանում, մակընթացություն է: Բացվում է ծովի հատակը: Աչքիս առաջ ալիքները փախչում են: Բացվում են քարեր, երկար բույսեր, ծովի կաղամբ, լայն շերտեր: Զարմացած կանգնել եմ ծովի ափին: Հատակին շարժվում, սողում են զարմանալի կենդանիներ՝ ծովի աստղեր, ծովային խեցգետիններ, ինձ անծանոթ տարօրինակ ձեւերի, փշերով ծածկված ու լերկ էակներ: Ունեին երկար շոշափուկներ, կեռ պոչեր: Հետ ու առաջ են շարժվում, տձեւ մարմինները շարժում են, տեղերը փոխում, միմյանց վրա բարձրանում, իջնում: Որքա՜ն շատ են, շարժվում են քարերի արանքով եւ ի՜նչ գույներ, մուգ նարնջի, կանաչավուն, ճերմակ, մուգ մանուշակի, մոխրագույն: Ծովային կաղամբի լայն տերեւները փալասի նման թույլ ընկել են: Մեզ կերակրում են այդ տերեւներով, ցինգայի դեմ լավ միջոց է: Տղլափի (հաստ կաշվի) նման հաստ են, այն, որ մեզ են տալիս: Հեքիաթային աշխարհ է թվում, նոր չտեսնված աշխարհ: Եվ այդտեղ ես հասկանում եմ, թե ինչու ճապոնական, չինական արվեստում կան վիշապներ ու տարօրինակ երկար, բազմաթիվ կեռ ոտքերով էակներ: Ահա սրանք են, որ այսպես լուռ ու համառ, անհընդհատ շարժվում են: Մի քանիսը կարծես անշնչացել են առանց ջրի: Ծովախեցգետինները շատ խոշոր են: Ես զարմացած նայում եմ:
Մեքենան վերադառնում է. ավազ ենք բեռնում: Այս անգամ երկու կին էլ են մնում ինձ հետ: Ես ուրախ եմ, որ մենակ չեմ: Ափը վտանգավոր է: Կանայք փայտով խփում են, շրջում են կենդանիներին:
Ես կանանց շիկշա եմ տալիս: Գնում ենք էլի հավաքելու, մինչեւ մեքենան գա: Օրն անցնում է ավազ բարձելով: Ծովը վերադառնում է, ծանր ալիքները կարծես հեռվում գործ են կատարել ու հոգնած դեպի ափ են շտապում: Վերջին ռեյսն է, նստում ենք մեքենա, ավազի վրա, բահերը վերցրած մեզ հետ: Վերադառնում ենք: Ծանր է ճանապարհը շինարարությունից դեպի լագեր: Ոտքով հասել ենք լագեր: Փակած դարպասի առաջ կանգնած են շարքերով՝ երկու կողմից զինված պահակներ: Ստուգում են մեզ, հաշվում: Ճաշարան, ընթրիք… Ժամը 23.00-ին բարակ են մտնում նորից ըստ ամենայնի ստուգելու: Անուն, ազգանուն… Ստուգողը կոպիտ հարցնում է «նիցյալը»: Սկզբում չենք հասկանում, հետո պատասխանում ենք՝ իմանալով, որ այդ տգետը ուզում է ասել՝ «ինիցյալի»օ, եւ այդպես ամեն օր:
23.00-ին քնել: Բարձրանում եմ ինձ հատկացրած տեղը երկրորդ նառերի վրա, փակում աչքերս… Երկար ժամանակ աչքիս առաջ ծովն է, ծովի հատակը իր տձեւ շարժվող, սողացող լուռ բնակիչներով. ալիքներն են փախչող, նորից հետ եկող, շառաչող, մռնչող: Օրվա տպավորությունները շատ էին եւ ինչ-որ ուրախություն տվեցին ինձ՝ շիկշան, հաշմանդամը, անտեղի վախս:
Աշխատանքը շինարարությունում մեզ հալ ու մաշ է արել, թուլացել ենք: Ծանր է պատգարակը, որով շինանյութ ենք փոխադրում: Լուռ, տանջված աշխատում ենք, հյուծվել ենք: Մարմինս ծածկվել է չիբաններով՝ վատ սնունդ, միշտ թաց շորեր, սառը, խոնավ անկողին, ցուրտ, ցուրտ… Բժշկուհին կարմիր ստրեպտոցիդ է տալիս: Որոշում են իմ արյունը ինձ ներարկեն՝ «аутогемотерапия»: Ամեն օր ներկայանում են բժշկին. հերթ, հոգնածություն տաժանակիր աշխատանքից հետո: Անմարդկային վերաբերմունք, արհամարհանք, միլիոնավոր անմեղ մեղավորներ, ամենանվիրված մարդիկ՝ հանցագործներ, անհույս մեռնողների անհամար թվեր… Դեռ նոր ենք եկել, նոր ենք կառուցում քարտեզի վրա դեռեւս տեղ չբռնած քաղաքը՝ Մագադանը, ոսկու քաղաքը…: Նոր տների պատերը բարձրանում են տանջվածների արյունով ու անեծքով: Մարդկային ոսկորների վրա բարձրանում է նոր քաղաքը: Ապագայի բնակիչները երբեք չեն իմանա, թե ինչ գերմարդկային տանջանքներով է կառուցվել այս մեծ, հարուստ քաղաքը: Մեզ թվում է, կանցնեն երկա՜ր տարիներ, տասնյակ տարիներ, բայց զոհաբերված անմեղների, հերոսների այրող շունչը կհասնի մարդկանց, հուշերը կարթնանան եւ հաշիվ կպահանջեն…
Խրամատներ ենք փորում կոյուղու համար, մեկ մետր լայնության, երկուսից-երեք մետր խորության: Ի՜նչ դժվար է հողը դուրս նետել, ի՜նչ դժվար է բահը բարձրացնել: Մի քիչ փորելուց մշտնջենական սառցի շերտն է. հալվում է սառույցը: Միշտ կանգնած ենք ջրի մեջ. կոշիկները ծծում են ջուրը: Աչքերիս առաջ սեւանում է ամեն ինչ, ես ուշաթափված ընկնում եմ խրամատի հատակին: Կանայք ինձ դուրս են հանում, դնում եզրի հողի վրա: Ուշքի եմ գալիս: Բրիգադիրն անծանոթ տղամարդ է: Նայում է ինձ, ոչ մի բառ չի ասում, բայց թույլ է տալիս, որ պառկեմ հողին: Կանայք ինձ լագեր են բերում, ամբուլատորիա: Չափազանց բարի, կարճլիկ բժշկուհին բռնել էր զարկերակս: Չի խոսում, հսկիչներ կան, բայց նա արագորեն շշնջում է. «Ձեզ պահեք սիրելիս, ես Ձեզ այլ աշխատանքի կտեղափոխեմ»: Անտարբեր եմ: Ամեն ինչ արդեն միեւնույն է… Ես ինձ արդեն մեռած եմ համարում…
Երեկոյան մոտենում է իմ փրկարար ընկերուհի-բժշկուհին եւ ուրախ ականջիս ասում.
– Հազիվ կարողացանք քեզ փոխադրել կարի գործարան:
– Բայց ես կարել չգիտե՜մ…
– Սը՜սս…, այդ չասես… Դու լավ կարող ես եղել:
– Բայց…
– Ոչ մի բայց… Դու պետք է ապրե՛ս…
Մերի ՔԵՇԻՇՅԱՆ
Սերիկ Դավթյանի կենսագիր
Լուսանկարներում՝ ժայռեղեն Սերիկ Դավթյանը 1977թ., մահից մեկ տարի առաջ եւ ինքնագիրը:
«Առավոտ» օրաթերթ
13.05.2023
