Սկիզբը՝ այստեղ:
Թռուցիկ անդրադարձ ՀՀ կրթության, գիտության, մշակույթի եւ սպորտի նախարարության երաշխավորությամբ 2019 թ. լույս տեսած երկու դասագրքերի բովանդակությանը
Էջ 93
Եզրերի բառարան. մեջբերում «Մերձավոր Արեւելքում ամերիկյան նպաստամատույց կոմիտեն» (Ամերկոմ, American Committee for the Relief in the Near East, ACME) հիմնադրվել է 1918 թ. սեպտեմբերին Հայկական եւ սիրիական նպաստամատույց կոմիտեների միավորմամբ… Գլխավոր գրասենյակը Բոստոնում… Հայաստանում եւ Անդրկովկասում գործել է 1919 թ. մայիսից։ 1926 թ. ՀԽՍՀ-ում Ամերկոմի խնամած որբերի թիվը 7440 էր»։
Կարդացեք նաև
Այժմ եկեք վերլուծենք, թե քանի՞ փաստական սխալներ են թույլ տվել դասագրքի հեղինակները, միայն այս պարբերության մեջ։ Նախ, Հայկական եւ սիրիական նպաստամատույց կոմիտեները չէին կարող միավորվել 1918 թ., քանի որ գործել են որպես մեկ կոմիտե՝ 1915 թ. սկսյալ։ Այս կոմիտեի հիման վրա 1918 թ. ստեղծվում է Մերձավոր Արեւելքում ամերիկյան նպաստամատույց կոմիտեն՝ American Committee for the Relief in the Near East, ACME անվամբ: 1919 թ. ԱՄՆ Կոնգրեսի որոշմամբ հասարակական հիմունքներով գործող այս կազմակերպությունը ստանում է կիսապետական կազմակերպության կարգավիճակ եւ նոր անուն, որով եւ հայտնի է եղել երկար տարիներ ընդհուպ մինչեւ մեր օրերը։ Այն կոչվեց American Near East Relief Committe։ Դասագրքում սխալ է նշված նաեւ կազմակերպության հասցեն։ Դրա գլխավոր գրասենյակը գտնվում էր Նյու Յորքի Մեդիսոն ավենյուի շենքերից մեկում։
Ակնհայտ է, որ դասագիրքը կազմողները այն շփոթել են Ամերիկյան միսիոներական կազմակերպության գլխակայանի հետ, որը գտնվում էր Բոստոնում։
Երկրորդ մաս
էջ 105
Լուսանկարում պատկերված «Տրանսիլվանիա» նավը խորտակվել է Երկրորդ աշխարհամարտի ժամանակ՝ գերմանական սուզանավի գրոհի արդյունքում եւ չէր կարող մասնակցել 1940-ականների վերջերի հայրենադարձությանը։ Լուսանկարների ճշգրտման կարեւորությունը այստեղ եւս տուժել է, հապճեպություն ցուցաբերելու եւ տեսողական նյութի ընտրության հարցում անհրաժեշտ պահանջկոտություն ու բծախնդրություն չցուցաբերելու հետեւանքով։
էջ 112
Այս էջին տեղադրված լուսանկարը վերնագրված է այսպես. «Սումգաիթ. 1988 թ.»։
Իրականում այս լուսանկարը վերաբերում է 1990 թ. հունվարի 19-20-ը Բաքու խորհրդային զորքերի մուտքին հաջորդած իրադարձություններին, իսկ լուսանկարում պատկերված զոհերն ու դրանց շուրջ հավաքվածներն իրականում ադրբեջանցիներ են։
էջ 119
մեջբերում. «Գյուղի գրեթե բոլոր ինքնապաշտպանները տեղափոխվեցին Շահումյանի շրջան»։
էջ 150
Հապավումը սխալ է տրված. «Հայ բարեգործական ընդհանուր միություն»։ Ճիշտ տարբերակը՝ «Հայկական բարեգործական ընդհանուր միություն»։
էջ 153-54
Խոսելով 2008 թ. մարտի 1-ի իրադարձությունների ու դրանց հետեւանքների մասին, դասագրքում արձանագրվում է, որ 2018 թ. իշխանափոխությունից հետո սկսվեց այդ գործի քննությունը։ Առանց ավարտի միտք, որը շատ անպատասխան հարցեր է առաջացնելու աշակերտների մոտ։
էջ 154
Դասագրքում հիշատակելով «Թավշյա հեղափոխության» մասին, նշվում է հետեւյալը.
«Անկախության սերունդն այլեւս չէր ուզում ապրել ու կառավարվել նախկին ձեւերով»։
Արդյո՞ք նույն հեղինակային կազմը կստորագրի դասագրքի վերջում զետեղված այս մտքերի ու եզրակացությունների տակ, ասենք, դրա հրատարակությունից չորս տարի անց։ Գիտակցել են արդյո՞ք հայ պատմաբանները, որ նման ակնհայտ պատմակեղծարարությամբ նրանք իսկական արջի ծառայություն են մատուցել ապագա սերունդներին եւ այս փաստը բացարձակապես աններելի քայլ է՝ հավասարազոր մատաղ սերնդի հանդեպ իսկական բարոյահոգեբանական նախճիր գործելուն։
էջ 167
Մեջբերում. «Վիճակը շտկելու համար Ադրբեջանի ժողովրդական ճակատը կազմակերպեց Խոջալուի մուսուլման բնակչության կոտորածը՝ փորձելով այն վերագրել հայկական կողմին։ Խոջալուն ադրբեջանական կողմի առաջին խոշոր պարտությունն էր»։ Նույն խոցելի տրամաբանությունն է, ինչ նախորդ դասագրքում առկա պարբերության պարագայում։
էջ 173
Մեջբերում. «Տասնյակ հազարավոր ադրբեջանահայ փախստականների առկայությունը երկիրը կանգնեցրեցին սոցիալ-տնտեսական դժվարին կացության առջեւ»։ Խիստ խոցելի ձեւակերպում է, հաշվի առնելով այն հանգամանքը, որ փախստականներ կային բուն Արցախից եւ Շահումյանի շրջանից, որոնց ադրբեջանահայ անվանելը չունի որեւէ պատմական, գիտական ու բարոյական հիմնավորում։
էջ 173
Մեջբերում. «Սփյուռքում ստվար գաղթօջախներ կան, Լիբանանում, Սիրիայում, Թուրքիայում, Իրանում (յուրաքանչյուրում 70-80 հազ. մարդ)»։ Սա անլուրջ մոտեցում է, հատկապես տարբեր երկրների պարագայում համահավասարեցնող թվեր ներկայացնելու դեպքում։
էջ 178
Մեջբերում հարցաշարից. «Ե՞րբ է սկսվել հայ-ադրբեջանական պատերազմը։
Համառոտ ներկայացրեք պատերազմի ընթացքն եւ գլխավոր արդյունքները»։
Տասնամյակներ շարունակ արցախյան հիմնախնդիրը ներկայացնելով որպես մարդու իրավունքների ու ազգերի ինքնորոշման համար մղվող պայքար, հայ հեղինակները որոշել են այն ավելի կարճ ճանապարհով բնորոշել որպես «հայ-ադրբեջանական պատերազմ»։
մեջբերում հարցաշարից. «Փորձենք պարզաբանել 2018 թ. «թավշյա հեղափոխության» նշանակությունը»։
Դասագրքում որեւէ պատմական գնահատականի չարժանացրած ու խիստ զգուշավոր, սակայն «հեղափոխության» փաստը արձանագրող պատմաբանները, այդ բեռը հեշտորեն դնում են դպրոցականների ուսերին։
էջ 179-180
«Եզրերի բառարան» հատվածում անդրադարձ է կատարվում ՀԱՅ ԴԱՏ հասկացությանը, ի մասնավորի շեշտելով, որ «Հայ դատ» հասկացությունը որոշակիորեն նույնանում է Հայկական հարցին: 1944 թ, ՀՅԴ ձեւավորել է Հայ դատի շարժումը»։ Ակնհայտ է, որ միջազգային իրավական հետեւանքներ չբացատրող ու բովանդակային առումով ներքին օգտագործման հնացած ու ժամանակավրեպ հասկացությունը մուտք է գործել կրթական համակարգ՝ դասագրքերում երկակիություն առաջացնելու թերեւս ոչ գիտակցված միտումով։ Դասագիրքը կազմողները հետեւողականորեն ձեռնպահ են մնացել իրավական առումով հասկանալի «Հայոց ցեղասպանության հետեւանքների հաղթահարում» հասկացությունը օգտագործելուց, որն արձանագրված է 2015 թ. ընդունված «Համահայկական հռչակագրի» տեքստում, այսպիսով դպրոցականների մոտ հավելյալ դժվարություն ստեղծելով բուն նյութը հասկանալու եւ ընկալելու համար։
Դասագրքում 1988 թ. փետրվարի սումգայիթյան իրադարձությունները որակվում են հետեւյալ կերպ՝ ոճրագործություն (ցեղասպանություն), կամ էլ եղեռնագործություն։
էջ IV
մեջբերում. «Սփյուռքը ձեւավորվել է օսմանյան Թուրքիայի կողմից 1914-1916 թթ. իրագործված Հայոց մեծ եղեռնից հետո». Հայ պատմաբանների թեթեւ ձեռքով պարզապես արձանագրվում է, որ օսմանյան թուրքերն ու քեմալականները ոչ թե ցեղասպանություն են կազմակերպել, այլ ընդամենը Հայոց մեծ եղեռնը։
Սյուրռեալիստական էսպրեսիոնիզմ
Դասագրքում փորձ է արվում աշակերտներին բացատրել ու բացահայտել սյուրռեալիստական էքսպրեսիոնիզմի էությունն ու իմաստը։ Միգուցե պատահական չի, քանզի պատմության դասագրքի հեղինակներն իսկական սյուրռեալիստական էքսպրեսիոնիզմին մոտ ձեւակերպումներ ու անթույլատրելի սխալներ են թույլ տվել այս հրատարակությունները նախապատրաստելիս։
Մեզ մնում է տարակուսել նաեւ այն փաստի կապակցությամբ, թե ինչպե՞ս կրթության ու գիտության նախարար Արայիկ Հարությունյանը եւ փոխնախարար Հովհաննես Հովհաննիսյանը, հանդիսանալով պատմական գիտությունների թեկնածուներ, կարողացել են թույլ տալ նման բովանդակությամբ դասագրքերի վերահրատարակումը 2019 թ.։
Ամփոփիչ եզրահանգումներ
«Հայոց պատմություն» առարկայի դպրոցական դասագրքերի նախապատրաստման ժամանակ համապատասխան պահանջկոտություն չի ցուցաբերվել այդ պատմության դպրոցական դասագրքերի ռազմավարական կարեւորությունն ու նշանակությունը գիտակցելու համար։ Տեքստային նյութը ծանրաբեռնված է անհարկի տեղեկություններով, որոնք էականորեն նպաստում են առարկայի նկատմամբ աշակերտների հետաքրքրության թուլացմանը։ Այլ կերպ ասած, գործը արագ վերջացնելու մղումով, մեխանիկական պատճենվել են բուհական դասագրքերի տեքստերն ու գիտական աշխատանքներից վերցված պարբերությունները՝ կատարելով ընդամենը կոսմետիկ փոփոխություններ։
Դասագրքերում առկա են բազմաթիվ սխալներ՝ փաստագրական ու լուսանկարչական նյութի մատուցման ընթացքում։
Դասագրքերը որեւէ քննություն չեն բռնում գեղագիտական պահանջների տեսանկյունից, քանզի դրանց թե՛ կազմերի, եւ թե՛ միջուկի ձեւավորումները սիրողական աշխատանքի տպավորություն են թողնում։ Ինչ վերաբերում է լուսանկարչական նյութի ընտրությանը, ապա դրանք կրել են կամայական, բայց ոչ տեսողական նյութի միջոցով աշակերտների շրջանում հավելյալ տեղեկություն ու հետաքրքրություն առաջացնելու նպատակ։
Լուսանկարների մեծ մասը վերցվել է Համացանցից, անորակ են, շատ դեպքերում էլ սխալ վերնագրված։
Մեղմ ասած, տարակուսանք է առաջացնում 2019 թ. վերահրատարակված դասագրքում որպես խմբագիր ակադեմիկոս Վլադիմիր Բարխուդարյանի անվան հիշատակումը, առանց որեւէ նշումի, որ վերջինս կապ չունի դասագրքում 2017 թ. հետո հիշատակվող իրադարձությունների, ի մասնավորի՝ այսպես կոչված «Թավշյա հեղափոխության» հետ, քանի որ վերջինս մահացել է 2017 թ. մարտին։ Հեղինակի կամ խմբագրի անունը, ընդունված կարգի համաձայն, պետք է վերցվեր սեւ ուղղանկյան մեջ։ Ակնհայտ է, որ դասագրքի հեղինակները թույլ են տվել բարոյականության տեսանկյունից անընդունելի քայլ, կոպտորեն խախտելով նաեւ հեղինակային իրավունքի միջազգային նորմերի ու պահանջների մի շարք դրույթներ։
Դասագրքի վերջնամասում «Թավշյա հեղափոխության» հիշատակումը եւ դրա հիմնավորման փորձերը եւս մեկ անգամ պատմություն առարկան ու պատմաբաններին թաթախում է քաղաքական կոնյունկտուրային հաճոյանալու, պատվերներ կատարելու եւ պատմության կեղծարարությամբ զբաղվելու մեղադրանքների մեջ։ Արդյո՞ք դասագրքի հեղինակները կունենան գիտնականին վայել սկզբունքայնություն ու պատրաստ են հիմնավորելու, ապացուցելու դասագրքում հիշատակված որոշ իրադարձությունների ու հասկացությունների ճշմարտացիությունն ու անհերքելիությունը։
Այսպիսով, արդյունքում ունենք պետությանը հասցված խոշոր նյութական վնաս, որի քննությամբ պետք է զբաղվեն համապատասխան մարմինները։ Արվել է փնթի ու անպատասխանատու աշխատանք, պատշաճ կերպով չի իրականացվել գիտական ու լեզվական նյութի սրբագրման ու խմբագրական աշխատանքները։ Այս տեսքով երկու դասագրքերը տպագրության է երաշխավորել կրթության, գիտության, մշակույթի ու սպորտի նախարարությունը։ Հենց վերջինս էլ պատասխանատվություն պետք է կրի նման հրատարակությունը տպագրությունից առաջ անհրաժեշտ փորձաքննության չենթարկելու եւ այդ տեսքով վերահրատարակման երաշխավորելու համար։
Հայկ ԴԵՄՈՅԱՆ
Պատմական գիտությունների դոկտոր
«Առավոտ» օրաթերթ
05.05.2023
