108 տարի առաջ Հայկական լեռնաշխարհն էր աշխարհի աչքի փուշը, 108 տարի հետո՝ Հայկական լեռնաշխարհից մնացած փոքրատարածք երկու հատվածները՝ Հայաստանի Հանրապետությունը եւ Արցախի Հանրապետությունը։ Աշխարհի խաղը նույնն էր եւ է. եթե կա շահ, ապա պետք չեն հավելյալ խնդիրներ։ Իսկ հայերը միշտ խնդիր են եղել թյուրքերի ու թյուրքամերձ շրջանակների համար։ Հայոց ցեղասպանության դեպքերը վերլուծելիս չենք կարող չխոսել Բաղդադ-Բեռլին երկաթգծի, Թուրքիային աջակցած երկրների շարժառիթների, ստացած օգուտների մասին: «Աշխարհաքաղաքական տեսության մեջ կա մի մոտեցում, որը մշտապես արդիական է, այն է՝ եթե գերտերությունը տնտեսական շահեր է հետապնդում տվյալ տարածքում, ապա խոչընդոտում է այդտեղ բնակվող ժողովուրդների անկախացմանը, պետականության ամրապնդմանն ուղղված գործընթացները: Դրանք հավելյալ ռիսկեր են ստեղծում գերտերության աշխարհատնտեսական շահի սպասարկման, դրա առաջխաղացման համար: Նույն կոնցեպտը կարելի է կիրառել նաեւ Հայոց ցեղասպանությունը վերլուծելիս»,- «ՀՀ»-ի հետ զրույցում նկատեց քաղաքական գիտությունների դոկտոր, էներգետիկ եւ տրանսպորտային-լոգիստիկ անվտանգության հարցերով փորձագետ Վահե Դավթյանը։
Եվ, այո, 108 տարի առաջ կատարվածը վերլուծելիս, ըստ Վ. Դավթյանի, անպայման պետք է դիտարկել Բաղդադ-Բեռլին երկաթուղային մեգա-նախագիծը, որի նպատակը խոշոր հաշվով Գերմանիայի գաղութականացման ռազմավարության իրականացումն էր. «Այդ՝ 2500 կմ երկարություն ունեցող երկաթուղու նախագիծը կոչված էր ապահովելու Գերմանիայի ելքը դեպի նավթային պաշարներով հարուստ Միջագետք՝ ներկայիս Իրաքի, Քուվեյթի, Սաուդյան Արաբիայի հյուսիսային, Սիրիայի արեւելյան տարածքներ, որոնք այն ժամանակ մտնում էին Օսմանական կայսրության կազմի մեջ: Այս լոգիստիկայում առանցքային նշանակություն ուներ Բասրայի նավահանգիստը՝ Շատ-ալ-Արաբ գետի ափին: Բայց նախագիծն Անգլիայի աշխարհաքաղաքական նկրտումների հետ հակասության մեջ էր մտնում, ինչի հետեւանքով 1913 թ. Պարսից ծոցի ու Քուվեյթի կարգավիճակի շուրջ ընթացող անգլո-գերմանա-ֆրանսիական բանակցությունների արդյունքում որոշվեց, որ Բեռլին-Բաղդադ միջանցքը կավարտվի հենց Բասրայում՝ առանց Պարսից ծոց դուրս գալու հնարավորության: Դրանով իսկ Անգլիան վերահաստատեց սեփական ազդեցությունը Թուրքիայում, ինչը մեծ հաշվով շարունակվում է առ այսօր»:
Մեր զրուցակիցը համապատկերում ընդգծում է. հենց այնպես չէ, որ Բեռլին-Բաղդադ երկաթուղու կառուցումը որպես Առաջին աշխարհամարտի առանցքային շարժառիթ են դիտարկում մի շարք արեւմտյան հետազոտողներ։ Մեծաթիվ աշխատուժ էր պահանջվում Թուրքիայի տարածքով երկաթուղու կառուցման համար։ 1914-ից թուրքական կառավարության որոշմամբ 16-60 տարեկան բոլոր հայ տղամարդիկ պարտադիր զինվորական աշխատանքի զորակոչվեցին։ Աշխատանքներն ավարտելուն պես նրանց սպանում էին… «Երկաթուղու կառուցումը 1940 թ. միայն ավարտվեց՝ արդեն աշխարհաքաղաքական այլ պայմաններում, բայց այն հայերիս հիշողության մեջ մնացել է Հայոց ցեղասպանության եւ հայերի տարհանման մեջ ունեցած դերով, նաև այդ երկաթուղով էին հայերին սիրիական անապատներ տանում»,-ասաց Վ. Դավթյանը։
Քաղաքագիտության դոկտորը շեշտում է՝ հայկական պահանջատիրությունը վաղեմության ժամկետ չունի, այն հայ ազգի դատն է ընդդեմ թյուրք տեսակի։ Եվ մենք հայկական ընդհանուր պահանջագրի փաթեթում չպետք է մոռանանք Ցեղասպանության տնտեսական նախադրյալների մասին։ Ու պահանջագիրը միայն հողային ու տարածքային չպետք է լինի, պետք է դրվի նաեւ նյութական ու ֆինանսական հատուցման խնդիր, ինչու ոչ՝ լեզվական, բնապահպանական, մշակութային. «Հայերի տնտեսական գործունեության ամբողջ արդյունքը ի՞նչ եղավ։ Այո, տրվեց քրդական ու թուրքական ցեղասպան ամբոխներին իբրեւ պարգեւավճար, դարձավ Առաջին աշխարհամարտում պարտված Թուրքիայի ռազմատուգանքի վճարամիջոց: Փաստ է՝ այսօր հոխորտացող Թուրքիայի տնտեսությունը հայերիս ֆինանսական ռեսուրսային հիմքով է կառուցված: Թուրքիան ու իր, ինչպես դուք եք հաճախ ձեր հոդվածներում նշում, կովկասյան փշրտուք Ադրբեջանը, որ անընդհատ բարբաջում ու մեզ ինչ-որ պահանջներ են ներկայացնում, դեռ հարց է՝ ով ում է պարտք»: Վահե Դավթյանը շեշտեց` հայկական պահանջատիրության դիրքերը պետք է ամրացնել։ Կան բոլոր հիմքերը՝ պատմական, իրավական տեսանկյունից, հայերի կրած նյութական ու ֆինանսական վնասների վերաբերյալ առկա են բազմաթիվ գնահատականներ ու մոտեցումներ: Միայն 1919-1920 թթ. Փարիզի խաղաղության վեհաժողովում ներկայացված տվյալների համաձայն՝ արեւմտահայության կորուստները կազմում են մոտ 14.5 մլրդ ֆրանկ, արեւելահայությանը՝ մոտ 4.5 մլրդ ֆրանկ: Ընդհանուր առմամբ վեհաժողովի շրջանակներում ստեղծված փոխհատուցման հարցերով հատուկ հանձնաժողովը գնահատեց հայերի ֆինանսական կորուստները 19 մլրդ ֆրանկի չափով դեռ այն ժամանակ: Հասկանալի է, որ վերահաշվարկն այսօրվա գներով բոլորովին այլ թիվ է ցույց տալու։
Կարդացեք նաև
Արմենուհի ՄԵԼՔՈՆՅԱՆ
Հոդվածն ամբողջությամբ՝ «Հայաստանի Հանրապետություն» օրաթերթի այսօրվա համարում:
