Մոտավորապես 25 դար առաջ Արիստոտելը մշակել է ձեւական տրամաբանության կանոնները (նույնականության, հակասության եւ երրորդի բացառման), որոնք դարձել են ժամանակակից արեւմտյան քաղաքակրթության հիմքը: Ցանկացած տեքստ, ելույթ, միտք, ենթադրում եմ, պետք է ենթարկվի այդ կանոններին՝ հակառակ դեպքում մարդիկ իրար չեն հասկանա:
Վերցնենք, օրինակ, երրորդի բացառման սկզբունքը`միեւնույն դատողությունը կամ ճիշտ է կամ սխալ: Երբ դատարանը որոշակի գործերով վճիռ է կայացնում, այն պետք է որոշի երկուսից մեկը՝ մեղավոր է – մեղավոր չէ, կամ, ըստ, էության, վճիռ չկայացնի: Բայց տրամաբանության այդ սկզբունքը կիրառվում է նույնատիպ երեւույթների պարագայում: Չենք կարող ասել՝ երկուսից մեկը՝ կամ մեղավոր է, կամ այսօր անձրեւ է եկել:
Հիմա տեսնենք, թե տրամաբանական ինչ կառուցվածքներ է կիրառում Հայաստանի վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանը: «Եթե բանակը մարտունակ էր, «Ստեփանակերտ, Ստեփանակերտ» ինչո՞ւ պետք է երգեինք»: Այդ պնդումից կարելի է եզրակացնել, որ
ա/ բանակը մարտունակ լինելու դեպքում, այդ երգը ոչ ոք չպիտի երգեր,
Կարդացեք նաև
բ/ այդ երգը երգելը միանշանակ վկայում էր մեր բանակի ոչ մարտունակ լինելու մասին:
Ի դեպ, 2020 թվականի հուլիսի տավուշյան իրադարձություններից հետո վարչապետը վստահ էր, որ բանակը մարտունակ է, եւ մի քանի անգամ դրա մասին խոսել էր: Հավանաբար, այն ժամանակ չգիտեր, որ բանակը թալանված է, իսկ բարձրաստիճան սպաները դավաճան են:
Առաջարկում եմ ընթերցողին նույն տրամաբանական վերլուծության ենթարկել վարչապետի հետեւյալ արտահայտությունը. «Եթե իրենք չէին համարում ԼՂ-ն Ադրբեջանի մաս, ապա ինչո՞ւ պետք է ԼՂ կարգավիճակը համաձայնեցնեին Ադրբեջանի հետ»: Ստացվում է, որ ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի շրջանակներում մոտ 30 տարի տեւող բանակցությունները, որոնք ընդգրկում էին նաեւ Արցախի կարգավիճակը, a priori ենթադրում էին, որ այդ կարգավիճակը պետք է լինի Ադրբեջանի կազմում:
Խոսքը ոչ թե նրա մասին է, թե ով էր 10 կամ 20 տարի առաջ ճիշտ կամ սխալ բանակցում՝ պարզ է, որ այդ հարցը այսօրվա իշխանությունը մշտապես առաջ է քաշում՝ ներկայիս ողբալի վիճակն արդարացնելու համար: Խոսքն ընդամենը տրամաբանության կանոնների մասին է, որոնք մեր իշխանությունն իր հռետորաբանության մեջ ակնհայտորեն շրջանցում է: Եվ սովորեցրել է իր ընտրազանգվածին, որ դրանք ամենեւին կարեւոր չեն:
Արամ ԱԲՐԱՀԱՄՅԱՆ
Լրագրող թե ընդդիմադիր, պատգամավոր թե վարչապետ, Նիկոլի խոսքը մեկ նպատակ ունի. օգտագործել զանգվածի տրամադրությունն ու բնազդները և ազդել մարդկանց ուղեղների վրա: Պետք չէ տրամաբանություն փնտրել ստի, զրպարտության, բանսարկության, խառնակչության ու սպառնալիքի վրա կառուցված խոսքի մեջ: Այդ առումով Նիկոլն իր խոսքը կառուցում է ըստ Գեբելսի տեսության: Խնդրեմ, մի փոքր հատված «Բեռլինի նվաճումը» գրքից. «Точно так же, как оратор имеет задачу завоевать слушателя, обратить его в национал-социалистическую веру, точно также и журналист должен иметь только одну задачу — достигать той же самой цели своим пером… Народ хочет ясных и недвусмысленных решений. Маленький человек ничего не ненавидит сильнее, чем двустороннюю точку зрения. Массы думают просто и примитивно. Они любят обобщать усложнённые ситуации и делать ясные и бескомпромиссные выводы из своего обобщения. Эти выводы и вправду по большей части просты и несложны, но всё же они входят, как гвоздь в голову.»
90-ականների վերջից, երբ Նիկոլը սկսեց իր հանրային գործունեությունը, ոչինչ չի փոխվել ո՛չ իր, ո՛չ էլ իր խոսքի մեջ: Վերը թվարկածս բնութագրերը միայն սրվել են: Ինչպե՞ս, ուրեմն, «լավ լրագրողն, ու բառին հրաշալի տիրապետող խմբագիրը» (https://www.aniarc.am/2019/08/02/tatul-aram-abrahamyan-2-august-2019/) դարձավ «հռետորաբանության մեջ տրամաբանության կանոնները շրջանցող վարչապետ»: Նա մի՞թե նոր է սկսել ընտրազանգվածին սովորեցնել, որ այդ կանոնները կարևոր չեն: Տղան արդեն մի ամբողջ սերունդ է փչացրել իր խոսքով, նաև շնորհիվ այն բանի, որ «կարողացավ 0-ից թերթ կայացնել» (տե՛ս նույն տեղում): Եկել է պետությունը փչացնելու ժամանակը:
Նախ՝ հարցն ու դատողությունը նույն բանը չեն։ Կոնտեքստից դուրս ամեն ինչ կարող է աբսուրդի վերածվել:
Երկրորդ՝ «կարելի է եզրակացություն անել», կամ չանել, կամ այլ եզրակացություն անել։
Երրորդ՝ բանակի մարտունակությունը չի նշանակում հակառակորդի բանակի բացակայություն կամ ցածր մարտունակություն։ Բանակը կարող է լինել բարձր մարտունակությամբ, օրինակ՝ տասն օր, իսկ տասնմեկերորդ օրը կորցնել մարտունակությունը զինամթերքի բացակայության, տեխնիկայի, կորուստների և հակառակորդի գործողությունների պատճառով։
Չորրորդ՝ բացարձակապես չի ստացվում «…որ ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի շրջանակներում շուրջ 30 տարվա բանակցությունները, որոնք ներառում էին Արցախի կարգավիճակը, a priori ենթադրում էին, որ այդ կարգավիճակը պետք է լինի Ադրբեջանի կազմում»։ Ստացվում է բոլորովին այլ մի բան՝ a priori Արցախի կարգավիճակը չի կարող որոշվել առանց Ադրբեջանի համաձայնության։ Նման «համաձայնության» հեռանկարներն ու մեխանիզմներն ակնհայտ են նույնիսկ խնդրից հեռու մարդկանց։ Եվ քանի դեռ այս կարգավիճակը չի որոշվել, Արցախը շարունակում է մնալ առանց որևէ այլ կարգավիճակի, քան այն, որը որոշվում է Ադրբեջանի համաձայնությամբ։ Նմանապես, օրինակ՝ սեփական անձնագիրը պատռելը և դեն նետելը չի հանգեցնում քաղաքացիության կորստի, Ժամկետանց անձնագիրը նույնպես։ Փոխվում է միայն քաղաքացու
ինքնությունը պարզելու կարգը։
Ինծի համար չափազանց… անախորժ է, նուազագոյնը ըսելու համար, երբ որ յանուն մեր բիւրաւոր նահատակներին, պարտաւոր կը զգամ արտայայտելու միտքեր, որոնք կրնան մեկնաբանուիլ որպէս Փաշինյանի նպաստող պաշտպանողական դիտողութիւններ:
Ինք թիւ 1 պատասխանատուն է տեղի ունեցած Աղէտին, ու վերջ (pun intended) : Ինք արդէն խոստովանած է այս, բազմիցս: Կը մնայ որ մի օր, դրա օրինաւոր պատիժը ստանայ:
Սակայն վերեւ ներկայացուած տրամաբանական փաստարկներուն դիմաց, ես կ’առաջարկեմ հետեւեալ, շեշտակի կարելիութիւնները՝
. Փաշինյանը «վստահ էր, որ բանակը մարտունակ է», քանի որ իրեն այդպէս զեկուցած էին՝ բարձրաստիճան սպաները, եւ իր Պաշտպանութեան նախարարը: Առանց որեւէ այլախոհութեան, այլ զանգակի հնչիւնի, ռազմական վերնախաւին մէջ: Մինչ ինք, ի տարբերութիւն իր երկու նախորդներին, բանէ բամպակէ բան չէր հասկնար՝ Բանակից: Այսինքն, չէր գիտեր ինչպէս պէտք է «լսել», այդ միաբերան՝ Արծրունական զեկոյցները, հաստատումները, հաւաստիացումները…
. «30 տարի տեւող բանակցություններ»ի միմիակ օգուտը, ժամանակ շահիլն էր: Մինչ ժամանակը գործում էր՝ մեր դէմ: Այս պատերազմը անխուսափելի էր:
Այդ անվերջանալի բանակցութիւնների ընթացքին, Քի Ուէսթի դրուագէն զատ, որեւէ հանգրուանի, որեւէ ձեւով, Ադրբեջանը չէր հրաժարած ԼՂԻՄը՝ կուլ տալէ: Եւ անկարելի է որ երբեւիցէ հրաժարէր:
. Փաշինյանի նպատակը «ներկայիս ողբալի վիճակն արդարացնել» չէ, նախկինների վրայ նետելով բոլոր յանցանքները: Սակայն նա չի ուզում որ իր վրայ նետուին, բոլոր յանցանքները: Մինչ ճի՛շդ այդ են ուզում անել, նախկինները: Անոնցմէ ոեւէ մէկը, երբեւիցէ, որեւէ չափով ընդունե՞ց իր յանցանքի որեւէ բաժինը, տեղի ունեցած անասելի Աղէտին առնչութեամբ…
. Փաշինյանը շատախօս է, սակայն չի գիտեր լաւ խօսիլ: Բացատրել ու բացատրուիլ: Կոշտ ու կոպիտ, անտաշ, կարճ խելքով, անգէտ կամ տգէտ, զուտ բնազդային արարած մըն է: Եւ դրա համար է որ զինք այսքան կը սիրէ, իր ժողջանը:
Մ. Հայդուկ Շամլեան