Զի շարժի տունս իբրեւ զտերեւ
Թովմա Մեծոփեցի
Ըստ ժամանակագիրների վկայության, 1407թ. նոյեմբերի 29-ին ուժգին ու կործանարար երկրաշարժ է տեղի ունեցել Սյունիքում, մասնավորապես՝ Տաթեւում, որի պատճառած վնասներն այնքան մեծ ու սոսկալի են եղել, որ գրիչ-ականատեսները, բանաստեղծ-տաղերգուները, հիշատակարաններում, գրական երկերում դառը կսկիծով ու տրտմությամբ են նկարագրել մանրամասներն ու պատճառած վիշտը:
Երկրաշարժին անդրադարձել են նշանավոր Թովմա Մեծոփեցին, նրա ուսուցիչը՝ Մատթեւոս վարդապետը, Հովհաննես եւ Սարգիս գրիչները, բանաստեղծ Առաքել Սյունեցին, Հակոբ Ասպիսընկցին եւ ուրիշներ:
Կարդացեք նաև
Տաթեւի հռչակավոր վանքը Գորիս քաղաքից մոտ 30 կմ հարավ-արեւմուտք է, համանուն գյուղի մոտ, անդնդախոր ձորի եզրին: Իբրեւ կրոնական օջախ, այն հայտնի է եղել հին ժամանակներից, սակայն դրա ծաղկումն սկսվել է 9-րդ դարի կեսերից, որին նպասել է 839թ. նահանգի հոգեւոր կենտրոն դառնալը: Միջնադարում մասամբ Ծղուկ, երբեմն էլ՝ Բաղեն գավառների կազմում էր: 9-րդ դարի վերջերին քանդվում են Տաթեւի կրոնական ու օժանդակ այլ շինությունները եւ կառուցվում են նորերը, որոնք առնվում են բրգավոր ամուր պարիսպների մեջ: Պողոս-Պետրոս առաքյալների անունը կրող գլխավոր տաճարը հիմնադրվել է 895թ., կառուցումն ավարտվել 906թ.: Կից սրահ-գավիթը կառուցվել է 1043 թ.: 1295թ. Ս. Օրբելյանի նախաձեռնությամբ գլխավոր տաճարին կից կառուցվել է նաեւ մինչ այդ հիմնահատակ քանդված Սբ Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցին: Այստեղ են հռչակավոր շարժուն՝ գավազան-սյունը, եւ այլ հուշարձաններ: Ունեցել է խոշոր կալվածքներ, սեփական գյուղեր, որոնք հարկ են վճարել: Վանքը միաժամանակ միջնադարյան Հայաստանի գիտամշակութային խոշոր կենտրոններից էր, կար գրադարան եւ դպրոց:
Տաթեւի վանքը 19-րդ դարի վերջին
Երկրաշարժից մահանում են Սյունյաց իշխան Բուրթելը՝ իր երկու մանկահասակ որդիների հետ միասին, նրա եղբայր Սմբատի որդին՝ Ինանիկը (Իվանիկ) եւ շատ ուրիշներ:
1407թ. հեռագրաց հիշատակարանում Թովմա Մեծոփեցին դառը տրտմությամբ գրել է. «Արդ, պատմեմ յայսմ վայրի զաղէտ տարակուսանաց եւ կսկծի: Զի վասն բազմութեան մեղաց մերոց եղեւ շարժ ի վերայ երկրի, զի հաստատութիւնք երկրի դըղրդեցան, եւ կարծր բնութիւնք վիմաց պատառեցան, եւ բազում դիակունք մեռեալ գտան, եւ ամ մի ի լման երկիրս շարժեալ: Եւ մինչ ի յայս տագնապի կայաք՝ եկն մահ տարաժամ ի վերայ երկրիս, եւ այսօր եղբայր Սմբատին պարոն Բուրթէլ՝ հանդերձ որդւոքն իւրովք՝ հանգաւ ի Քրիստոս, եւ որդի Սմբատին, եւ այլքս՝ անթուելիք են: Եւ ով կարէ պատմել զձայն կանանցեաց՝ կականալիր եւ աղիողորմ, զի ամենեքեան որդեկորոյս եղեն՝ որբ եւ այրի, զի նախախնամութիւնն աստուծոյ ծաղկաքաղ առնէ զընտիրս ի մանկանց հաճելոց»: Նույն հիշատակարանում Մեծոփեցին դարձյալ ակնարկելով իշխան Բուրթելին գրել է. «Աւաղ աղետիս եւ դառն կսկծիս, զի ի սոյն օր հանգաւ ի Քրիստոս Օզբէկն ի ճանապարհին, եւ թաղեցաւ ի սուրբ ուխտս Վաղանդնու, եւ յեռանդեան օր երկոքին որդիք պարոն Բուրթելին, եւ տեսաք սուգ, զոր ոչ է իմ տեսեալ, եւ աղէկիզիմ յամենայն օր վասն մեծ պատուհասիս, որ ի ներս կամք»:
Տաթեւի վանքը հարավ արևելյան կողմից
Մեծոփեցին մեկ ուրիշ հիշատակարանում գրել է. «Զի եղեւ կրկին պատուհաս. առաջին՝ շարժ ահագին, զի շարժեսցէ զչարս ի բարի, որ եւ խնայեաց ի մեզ, թէպէտ ոչ ըստ արժանեաց, սակայն յաղթեալ ի սիրոյն. երկրորդ՝ մահ տարաժամ, որ յոյժ տրտմեցաք, զի իշխան մեր Բիւրթէլ կոչեցեալ՝ ի Քրիստոս փոխեալ, մանկամբքն ծաղկեալ»:
Բուրթելի նահատակությունը նշում է նաեւ գրիչ՝ Հովհաննեսը. «Եւ իշխանութեան տեղւոյս մեծատոհմի Սմբատի, հարազատով Բուրդելիւ՝ ի տէր փոխեցելոյ»:
Առաքել Սյունեցին իր «Ադամագրքում» նախքան երկրաշարժը, փառաբանում է իշխան Բուրթելին.
«Զիշխանըն մեծ Սմբատ եւ զպարոն Բիւրթէր,
Ազգօք եւ զաւակօք ծաղկեցուսցէ տէր»:
Իսկ երկրաշարժից հետո Սյունեցին ողբում է նրանց մահը.
«Ննջեաց իւր զաւակօք պարոնըն Բիւրթէր,
զՊարոն Սմբատ որդովք պահպանեսցէ տէր»:
Որոտնավանք
Իշխան Բուրթելի եւ իր զավակների հիշատակին, Որոտնավանքի Սբ Կարապետ եկեղեցու սրահում կանգնեցվել է քանդակազարդ խաչքար, հետեւյալ արձանագրությամբ. «Կանգնեցաւ սուրբ խաչս ի բարեխաւսութիւն պարոն Բուրթէլին եւ որդոց. թվին ՊԾԶ (1407)»:
Երկրաշարժը վնասներ է պատճառել Սյունիքի բնակավայրերին, բազմաթիվ հուշարձաններին, խարխալվել եւ ավերվել են Որոտնավանքը, Տաթեւի վանքը, զանգակատունը, գավազան-սյունը. «Ո՜ զարմանալի շարժմանս, զի շարժի սուրբ Առաքեալս Տաթեւու եւ զանկակատունս եւ գաւազանս, որ է նոյեմբերի ԻԹ (29)», – գրել է Թովմա Մեծոփեցին:
Առաքել Սյունեցին «Ադամագրքի» «Վասն տանջանաց դժոխոց» գլխում նկարագրելով երկրաշարժը գրել է.
«Յանկարծակի երկիր շարժի,
Սանդարամետքըն պատառի,
Խորքն անդընդոց բացեալ լինի,
Յոյժ զանազան չարեօք ի լի:
Բացի վիրապն այն ահագին
Եւ գումբն անհուն սարսափելին.
Ցաւք զանազան չարեօք ի լին,
Մորմոքալի, կըսկըծագին»:
Առաքել Սյունեցին մեկ ուրիշ բանաստեղծությունում դարձյալ անդրադարձել է երկրաշարժին.
«Ահ եւ փախուստ եւ խռովութիւն,
Սասանութիւն եւ շարժ երկրին,
Թալան եւ քանդ, աւերութիւն,
Հեղեղք յոլովք եւ սպանութիւն»:
Կործանումն ու ավերածություններն այնքան սոսկալի են լինում, որ Մովսես գրիչը դեռեւս 1411թ. աղաչում էր «Կանկնեսցէ զանկեալ եւ զկործանեալքս»:
Երկրաշարժի վշտով ներփակված Թովմա Մեծոփեցին գրել է իր ողբը.
«Եւ վասն այն զքօղս մերկանան,
Պատռեն զծածկոյթս զարդի,
Փետտեն զհերսն եւ խզեն զվարսն անխնայելի,
Նստին ի սուգ ի տան մթի,
Որպէս օրէն ի սգաւորի,
Եւ փոխանակ յորդան սգեստի՝
Սեաւ զգենուն՝ գոյն տխրալի,
Քարամբք ծեծեն զկուրծս սրտի,
Բախեն զերեսս ի յապտակի,
Հեղուն արտոսը անչափելի,
Յորդ եւ առատ նման գետի.
Եւ ոչ կարեմ պատմել աստի,
Զաղետ, զկսկիծ, զվայ եւ զըճչիւն այս գաւառի,
Զոր ես աչօք տեսնում
Ու ի միջի կամ յամէն ժամի,
Եղբարք իմովք՝ Մարգարէ վարդապետի,
Եւ այլոցեօքն, որ են ի վանքն Ստաթէի»:
Երկրաշարժից հետո, 1410թ. Թովմա Մեծոփեցին տեղափոխվում է Քաջբերունյաց երկիր՝ Մեծոփա վանք: Հարկ է նշել, որ Տաթեւի վանքից հեռանում են նաեւ մի շարք կրոնական գործիչներ:
1407թ. երկրաշարժին հաջորդել է «մահ տարաժամ» եւ նահատակված մարդկային զոհերն այնքան շատ ու անհաշիվ են եղել, որ գրիչ Հովհաննեսը կսկիծով գրել է. «Մահ տարաժամ շարժեցավ ի վերայ աշխարհի, զտղայոց վերջք արար, որ բերանով չէ պատմելի»: Ինչպես գրիչն է ակնարկում, նահատակվում են նաեւ նրա հարազատներն ու մերձավորները:
Ենթադրվում է, որ երկրաշարժը նաեւ իր ազդեցությունն է ունեցել Սյունիքից դեպի Լոռի, Ջավախք բնակիչների հոծ զանգվածների գաղթին: 1412թ. այդ մասին Ախալցխայից ակնարկում է Մելքիսեդեկ գրիչը, որը ծնունդով Տաթեւից էր: Ըստ վավերագրերից մեկի, Սյունիքից գաղթած ընտանիքների թիվը հասել է 6000-ի:
Հարկ է նշել, որ Տաթեւի վանքում երկրաշարժեր եղել են նաեւ 895, 1308, 1319, 1622, 1658, 1881, 1931 եւ այլ թվականներին: Հատկապես սոսկալին վերջին երկրաշարժն էր, որն ընդգրկել է մի քանի հազար քառ. կմ տարածք, ավերվել են բազում բնակավարեր ու պատմական հուշարձաններ:
Արմեն ԱՍԱՏՐՅԱՆ
Պատմամշակութային ժառանգության գիտահետազոտական կենտրոնի գիտաշխատող
