«Հայաստանի Հանրապետության պաշտոնական լեզուն գրական հայերենն է». «Լեզվի մասին» ՀՀ օրենք
Ես Հայաստան ժամանեցի 2017թ. հունիսին, եւ 2 ժամ անց կնոջս եղբայրը հանդես եկավ արեւելահայերենին տիրապետելու խորհուրդներով: Երբ ես պատրաստվում էի նրան ասել, մի անհանգստացիր, ես մանկուց սկսել եմ արեւելահայերեն գրքեր կարդալ, իսկ 2011 թվականից շարունակում էի այցելել Հայաստան, հետեւաբար, սա ինձ համար խնդիր չպետք է լինի։ Հետո կնոջս հայրը մոտեցավ ինձ եւ մի խորհուրդ տվեց, որին քիչ ուշադրություն դարձրեցի, բայց մի քանի տարի անց հիշեցի. ասաց՝ «պահպանիր քո արեւմտահայերենը, դու շատ ավելի լավ կլինես դրանով, շատ շուտով կհիասթափվես խեղաթյուրման խոր մակարդակից, որին արեւելահայերենը ենթարկվել է»: 2022 թվականին ես հասկացա, որ նա չէր չափազանցնում կամ փորձում էր կատարելություն փնտրել: Նա գիտեր, թե ինչի մասին էր խոսում: Ես նախապես կանխեմ որոշ մարդկանց, ովքեր կամ կփորձեն չարամտություն գտնել իմ խոսքերում, կամ ովքեր կփորձեն պնդել, որ ես փորձում եմ առաջարկել իմ արեւմտահայերեն տարբերակը. թե դա շատ ավելի լավ է կամ ազգային, ավելի մաքուր, կամ ավելի հայկական, քան արեւելահայերենը, սա հսկայական սուտ է եւ պատրվակ ծույլերի համար:
Իրականում ես կպնդեի, որ արեւելահայերենը շատ ավելի բարդ է, գեղեցիկ եւ ավելի բարձր մակարդակի եւ հարուստ, շատ ավելի խորը պաշտոնական ու լուրջ, դիվանագիտական ու քաղաքավարի լեզվի տպավորություն է թողնում, արարողակարգային մակարդակի խոսակցության համար պիտանի, այնքան գեղեցիկ արտահայտություններ ու բառեր ունի, եւ ես պնդում եմ, որ խնդիրը արեւելահայերենը չօգտագործելն է, այլ հակառակը՝ պնդում եմ օգտագործել արեւելահայերենը, քանի որ Հայաստանի Հանրապետության ներսում արեւելահայերենը ոչ թե ընդունված է, այլ ավելի շուտ յոթ լեզուների համադրություն, որտեղ արեւելահայերենը պետք է գոյակցի 6 այլ գործընկերների հետ՝ ռուսերեն, թուրքերեն, արաբերեն, պարսկերեն, լատիներեն բառերի որոշ ընդլայնված փոփոխված տարբերակ, գումարած սեփական հորինած բառեր, ես դրանք անվանում եմ «որբ բառեր», քանի որ կա բառերի հսկայական հավաքածու, որոնք չեն պատկանում որեւէ այլ լեզվի, բայց դրանք հորինված են։
Հանրապետությունից դուրս որոշ արեւմտահայեր կան, ովքեր չարամտորեն մի անգամ փորձեցին ինձ քննադատել այս հարցը բարձրացնելու համար՝ հիմնավորելով, որ ես լեզվի մասնագետ չեմ։
Կարդացեք նաև
Այդ մարդկանց կարող եմ պատասխանել: Նախ ճիշտ է, որ ես լեզվաբան չեմ, բայց նախաձեռնելուս պատճառն այն է, որ ազգի մտավորականները լռում են, այդպիսով տալով համաձայնություն եւ հավանություն, որ այս ճանապարհը, զրույցն ընդունելի է, ուստի ես փորձում եմ բարձրաձայնել խնդիրը, որպեսզի փորձագետներն արթնանան եւ ուշադրություն դարձնեն, առաջին հերթին այս հոդվածում կնշեմ լեզվաբանների գաղափարները: Ոմանք էլ կասեն՝ ինչու եք հանրապետության ներսում լեզվական աղավաղման մասին նշում, իբր սփյուռքում խոսո՞ւմ եք կատարյալ մաքուր արեւմտահայերեն, առանց օտար բառերի՞, ճիշտ են, մենք ինքներս շատ օտար բառեր ենք օգտագործում՝ արաբերեն, թուրքերեն, անգլերեն, ֆրանսերեն: Բայց պատճառները շատ են: Նախ՝ մենք օտար բառեր ենք օգտագործում սփյուռքում, բայց գիտենք, որ դա հայերեն չէ, մինչդեռ Հայաստանում հստակ հիշատակումը վերացել է, օտար բառեր են օգտագործվում՝ ենթադրելով, թե հայերեն են: Ես գիտեմ, որովհետեւ գիտեմ, որ օգտագործված բառերը արաբերեն են, ոչ միայն դա, դրանք սխալ համատեքստում են օգտագործվում, Հայաստանում արաբերեն բառ են օգտագործում՝ ենթադրելով, որ դա հայերեն է եւ որոշակի նշանակություն ունի, մինչդեռ իրականում դա արաբերեն է եւ նշանակում է բոլորովին այլ բան:
Իմ նպատակը երբեք արեւելահայ տեղացիներին ծաղրելը, քննադատելը կամ դատապարտելը չէ, նրանք այստեղ զոհ են դարձել զանգվածային եւ կորպորատիվ լրատվամիջոցների եւ ինստիտուտների (հաստատություն), որոնք կատարել են ազգային խորը բարոյական հանցագործություն, եւ նրանք բառացիորեն չափն անցել են, մարդկանց ուղեղները լվացել` նրանց այսպես կրթելու համար:
Հիմա ոմանք կփորձեն ասել, որ ես չափազանցնում եմ, ի՞նչն է խնդիրը, ո՞ւր է վնասը, վերջիվերջո, մարդիկ այսպես են շփվում ու հասկանում միմյանց, եւ եթե կարծում են, որ իրականում հայերեն են խոսում այս աղավաղված բարբառով, սա չի նվազեցնի նրանց ազգային հպարտության մակարդակը: Կարծում եմ, սա ամենածանր հանցագործությունն է, եւ դա բացահայտում է մեզ ժառանգած Խորհրդային Միության անպատասխանատվության աստիճանը: Լեզուն ազգային անձեռնմխելիության հիմքերից է, բարոյական, մշակութային, հոգեւոր առաջնագծի պաշտպանությունը, այն հենասյունն է եւ հիմքը, եւ ես պնդում եմ, որ ժամանակն է, որ սկսենք օրենքներ եւ կանոնակարգեր պարտադրել՝ լրատվամիջոցներին, հանրային հաղորդակցության կարգավորողներին՝ պատժելու եւ կարգապահական «վարույթներ» նախաձեռնելու համար: Երբ հեռուստատեսային շոուները գիշեր ու ցերեկ են ցուցադրվում, գովազդելով եւ ենթագիտակցական հաղորդագրություններ ուղարկելով, երբ հեռուստաշոուն իր հումորը հիմնում է «հումորի» (իրականում զզվելի) կրկնվող հոլովակի վրա, իսկ դերասանը հանդես է գալիս «դզվեց» կրկնելով, տհաճ թուրքերեն բառով նորից ու նորից, ահազանգի զանգը պետք է արձակի իր շչակները, եւ որպեսզի կրթության նախարարությունը, քարոզչության եւ լրատվամիջոցների պատասխանատուները միջամտեն: Հիմա ես պերֆեկցիոնիստ եմ եւ ուղղափառ, երբ խոսքը վերաբերում է խոսքի ազատությանը, բայց երբ այս ազատությունը շահարկվում է ապազարգացնելու հանրությունը, ես փորձում եմ բողոքի եւ տագնապի ահազանգ բարձրացնել:
Միայն բարբառի եւ լեզվի հարցը չէ: Մեր ողջ մշակույթն ու արժեքները հարվածի տակ են, երաժշտական արդյունաբերությունը հատում է բարոյականության բոլոր սահմանները, երբ տեսահոլովակները փորձում են անբարոյական երգերով անկիրթ դարձնել ժողովրդին, որտեղ հղի կանայք հայտնվում են զզվելի ֆիլմում: Հոլովակներ, որոնք սկսվում էին փողոցներում «կանոնակարգված» կանանց բղավոցներով, որտեղ հղի կանայք պարում են արեւելյան բիթերի վրա՝ թուրքական բույրով եւ սկսում են գոռալ, ասես, դժոխքից, երբ այդ նույն «արտիստները» հայտնվում են վայրի- գրավիչ, հանդուգն շորեր հագած երեխաների հետ, ժամանակն է հոնքերը բարձրանելու, ի՞նչ ուղերձ ենք մենք սրսկում մատաղ սերունդների ենթագիտակցությանը: Մի սխալվեք, մենք բազմալծակային հարձակման տակ ենք, ոչ բոլոր հարձակումներն ու թշնամանքն են սկսվում սահմանից, մեր ազգային եւ մշակութային հիմքերն ու հենասյուները փորձության են ենթարկվում, եւ մենք ձախողվում ենք յուրաքանչյուր փորձության մեջ:
Պարզապես զբոսանք մայրաքաղաքի կենտրոնում: Վստահեցնում եմ ձեզ, ընդամենը 40 վայրկյան ականջի կաթիլ, եւ դուք կլսեք «վաբշե» եւ «պրոստը» բառը, եւ իրականում դա մի տարօրինակ միտումով հիվանդ սովորություն է դարձել. թափանցել է մեր ենթագիտակցություն: Պետք չէ ասել. «Ես երբեք սուրճ չեմ խմում», բայց ես չգիտեմ, թե ով եւ ինչ է ներարկել «երբեք»-ով շեշտելու այս միտումը, որպեսզի մենք կարողանանք ասել «վաբշե»: Մենք կարիք չունենք «ուղղակի» ասելու, երբ ասում ենք՝ դպրոցում էի, բայց նույն միտումը մեր ենթագիտակցությունն է լվացել՝ ասելու. «պրոստո դպրոցում էի»:
Երկու օր առաջ ես նորից ու նորից հանդիպեցի նույն հիասթափեցնող երեւույթին, որը հրահրում է ինձ, եւ պարզապես վերջին ժամանակներս իմ պատմությունների մեծ մասը ծնվում են կոլեկտիվում, տաքսիներում, որտեղ մի պարոն, ով չափազանց քաղաքավարի էր, սկսեց ռուսերեն խոսել իր 4-ամյա որդու հետ, եւ այս համառ ջանքերը, որ մենք փորձում ենք մեր երեխաներին մղել «կրթված եւ բարձր մակարդակի»՝ որդեգրելով ռուսական մշակույթը: Ինչո՞ւ։ Արդյո՞ք մեր հայկական մշակույթը աղքատ է, երբ մենք գոյություն ենք ունեցել շատ ազգերից դարեր առաջ:
Հիմա վերադառնալով լեզվի աղավաղման ճգնաժամին, ես վերջին երկու տարիներին փորձել եմ պայքարել օտար բառերի այս ճահիճի դեմ: Եվ երբեք չենթադրեք, որ մենք կարող ենք մաքրել դրանք, երբ որոշենք, նորից մտածեք, դա այնքան խորն է ներարկված, եւ ամենասարսափելին այն է, որ մարդիկ հրաժարվում են ընդունել, որ օգտագործված բառերի 70%-ը օտար են, դա ներարկվում է google թարգմանության ներսում:
Մի օր ես լսեցի մի սիրուն երգ, երգչախումբը հաղորդեց. մեր պատմությունը «ԹԱԶԱ» է:
Ես youtube-ում մեկնաբանեցի այս բառը, նրանք վիճեցին ու ինձ ցույց տվեցին 2 առցանց հայերեն բառարան, որտեղ արաբերեն «ԹԱԶԱ» բառը, որը նշանակում է «թարմ», հայտարարվել է հայերեն: Գնացեք google թարգմանություն եւ թարգմանություն անգլերենից-հայերեն, դուք կստանաք լատիներեն բառերի հսկայական տոկոս: Պարզապես գրեք «Planning», կստանաք «պլանավորում», որը, իհարկե, հայերեն չէ, հայերենով «ծրագրավորում» է, նման հարյուրավոր օրինակներ կան:
«Վաբշե», «լյուբոյ», «դաժե», «տակ», «պրիվետ», «օբշի», «պակկա», «տոշնի», «զայրադկա», «կուխնյա», «զալ»… Երկու տարի առաջ, երբ ես առաջարկեցի, որ սկսենք մաքրել օտար բառերը, մի պարոն Լիբանանից, առաջարկեց սկսել մաքրումը, բայց երբեք ռուսերեն բառեր չներառել այս բարեփոխումից, նա ասաց, որ ռուսներին սխալ մեսիջ չտալու համար նախ՝ մաքրեք մնացած բոլոր օտար բառերը, եւ միայն դրանից հետո անցեք ռուսերեն բառերին, նա ասաց, որ այսպես ռուսները կհասկանան, որ մեր քայլը հակառուսական չէ: Սկսենք արաբերենից: «ղալաթ», «խաբար», «ազիզ», «յաանի», թուրքերենից «հել», «ղասաբ», «ղսմաթ, «յանի», «բեթար», «դուզ», «դզվեց», պարսկերեն, լատիներեն բառերից, ուղղակի վերջում կցեք «ակցիա» բառը: Ու դա հայտարարում եք հայկակա՞ն, հետո՝ «կապիտուլյացիա», «դեմարկացիա», «դեմիլիկացիա», «դելիմիտացիա»… ինքնաստեղծ բառեր … Այս ամենն անընդունելի է եւ չպետք է հանդուրժվի:
Սփյուռքահայ Հովսեփ Նալբանդյանը, ով արհեստավարժ լեզվաբան է եւ փորձագետ- թարգմանիչ, հսկայական ջանքեր է գործադրել՝ փորձելով մատնանշել օտար բառերի հսկայական հավաքածուն հայերենի ներսում, գրել է առնվազն 30 օտար բառերի շարք: Յուրաքանչյուր շարքում մոտ 100 բառ է: Երբ վարչապետը Ազգային ժողովի ներսում «հլը մի րոպե»-ով դիմում է ժողովի նախագահին, եւ երբ ասում է՝ «Ղալաթ են անում», երբ ՊՆ-ն պաշտոնական հայտարարության մեջ «երթեւեկի» համար օգտագործում է «տրանսպորտային» բառը, ու նմանատիպ բառեր, բառակապակցություններ, ժամանակն է ահազանգել:
Պետրոս ՄԱՆՈՒԿՅԱՆ
լիբանանահայ բլոգեր
«Առավոտ» օրաթերթ
23.03.2023
