«Ազատություն» կուսակցության նախագահ, ՀՀ նախկին վարչապետ Հրանտ Բագրատյանի ֆեյսբուքյան գրառումները
Արմագեդոն
4-րդ հրապարակում
Այսօր քննության ենք առնելու, թե 2018-2022 թթ. տնտեսական աճն ինչպես է բաժանվել մարզերի, քաղաքների ու բնակավայրերի, ինչպես նաև տնտեսվարող սուբյեկտների միջև։
2022 թ․ տարեսկզբի դրությամբ Երևանում ապրում էր 1092.8 հազ. մարդ, ինչը կազմում է ՀՀ բնակչության (2961.5 հազ․ մարդ) սոսկ 36.9%ը։ Այդուհանդերձ Երևանում է արտադրվում ՀՆԱ 59.9%-ը։ Երևանում է կենտրոնացած առևտրի՝ 69.7, ծառայությունների՝ 86.8, կապի՝ 86.7, ուղևորաշրջանառության՝ 78.5, մշակույթի և զվարճությունների՝ 98.5, կրթության ՝90.9, բժիշկների՝ 74.0 տոկոսը։
Կարդացեք նաև
Մեր գնահատմամբ, երևանցիներին է պատկանում բանկային ավանդների մոտ 85%-ը։ Ստացվում է, որ տնտեսապես մենք համարյա թե քաղաք-պետություն ենք դարձել։ Մեր «հարևաններն» էլ դա նկատում են և ասում, որ մեզ մի քաղաքն էլ բավարար է։ Նշված բոլոր ոլորտներում կենտրոնացման տեմպերը հատկապես բարձր են եղել 2017-2021 թթ.․ երբ կյանքի կոչվեցին համայնքների խոշորացման վերաբերյալ օրենքներն ու որոշումները։ 100-ավոր գյուղեր, որոնցից մեծ մասը սահմանամերձ, մահանում են։ Որպեսզի գյուղը կանգուն մնա ու հող պաշտպանի, այն, որպես կանոն, պետք է ունենա գյուղապետ (պետական չինովնիկ) դպրոց, մանկապարտեզ, ակումբ, բուժկետ և եկեղեցի։ Այս իշխանություններն այդ ամենը վերացնում են։ Հազարավոր երիտասարդներ, գյուղում աշխատելու, մնալու, հայրենի հողը պաշտպանելու փոխարեն գալիս են Երևան պարեկային ծառայություն կամ էլ դրա նման անկապ գործերով են զբաղվում։
Բնակչության 1 շնչի հաշվով ՀՆԱ-ն Երևանում կազմում է 3.403 հազ․ դրամ (2021), իսկ հանրապետության միջինը 2.087 հազ․ դրամ է։ 1 շնչին ընկնող ՀՆԱ-ով Երևանը գերազանցում է Գեղարքունիքին ու Շիրակին (համապատասխանաբար 880 և 900 հազ.դրամ ) 3.9 և 3.8 անգամ։ Ընդամենը 3 տարի առաջ (2018-ին) Երևանը տալիս էր ՀՀ ՀՆԱ սոսկ 54%-ը, և Գեղարքունիքի ու Շիրակի մարզերից առաջ էր 2.8-2.9 անգամ։
Ուսումնասիրությունը ցույց է տալիս, որ, օրինակ, Գերմանիայում ամենազարգացած (Համբուրգ) և անմենահետամնաց (Բրանդենբուրգ՝ Հյուսիս) հողերի տնտեսական զարգացման մակարդակը բնակչության մեկ շնչին ընկնող ՀՆԱ հաշվով կազմում է 2.5 անգամ, ԱՄՆ-ում ամենազարգացած նահանգը (Կալիֆորնիա) ամենահետամնացից (Յուտա) բարեկեցիկ է 3.2 անգամ։ Այս առումով ՀՀ-ն այդ նույն ցուցանիշով (4 անգամ) ավելի շատ նման է Եվրոպայի տնտեսապես հետամնաց երկրներին։ Օրինակ, Ուկրաինայում 1 շնչին ընկնող համախառն արդյունքի ցուցանիշով Կիև քաղաքը գերազանցում է Վոլինի մարզին 7 անգամ։
Նման անհամաչափ զարգացումը խնդիրներ է ստեղծում ՀՀ սոցիալ-տնտեսական զարգացման առումով։ Ստացվում է, որ Երևանում սոցիալական, արտադրական, տրանսպորտային ենթակառուցվածքները գերբեռնված են, իսկ մարզերում դրանք, որպես կանոն, թերբեռնված են։ Դա էականորեն իջեցնում է վերարտադրության արդյունավետությունը։ Մայրաքաղաքում առկա են բազմաթիվ տրանսպորտային, կապի, ջրամատակարարման, էներգոմատակարարման խնդիրներ այն դեպքում, երբ մարզերում համապատասխան հզորությունները պարապուրդի են մատնված։ Միայն խցանումները հսկայական ժամանակ են խլում քաղաքացիներից, էապես իջեցնում են աշխատանքի արտադրողականությունը տնտեսության մեջ։
Էլ չենք խոսում այն մասին, որ տնտեսական զարգացման շեշտակի անհամաչափությունները լուրջ անվտանգային խնդիրներ են ստեղծում։
Նման կարգի զարգացումներն այլ բացասական հետևանքներ էլ ունեն։ Որպես կանոն, բնակչության լայն շերտերի եկամուտների տեսակարար կշիռը ՀՆԱ-ում իջնում է։ Այսպես, 1996-ին վարձու աշխատողների աշխատանքի վարձատրությունը ՀՆԱ-ում կազմել է 40.0% (264.4 մլրդ-ը 661.2 մլրդ-ի համեմատ ), 2006-ին՝ 38.9% (1035.7 մլրդ-ը 2656.2 մլրդ-ի համեմատ ), 2016-ին՝ 34.8% (1763 մլրդ-ը 5067 մլրդի նկատմամբ ) և 2019-ին՝ 33.4% (2186 մլրդը 6543 մլրդի համեմատ )։ «Ժողովրդական» հեղափոխությունները հաճախ են մասսաների վիճակն էլ ավելի վատացնում. երբ ամեն ինչ կենտրոնացվում է, տնտեսական «զոհողություններն» անխուսափելի են։
Տեղական ինքնակառավարման մարմինների բյուջեները կազմում են ՀՀ համախմբված բյուջեի սոսկ 8-9 տոկոսը։ Գործող օրենսդրությամբ ՏԻՄ մարմիններին (համայնքներին) ամրագրված են հետևյալ հարկատեսակները. հողի հարկ, գույքահարկ, բնապահպանական վճարներ և մասհանումներ համայնքի տարածքում գանձվող եկամտային հարկից ու շահութահարկից։ Այս վերջինը, մասհանումները օրենքով քանակապես սահմանված չեն։ Եվ ուրեմն յուրաքանչյուր տարի պետական բյուջեի մասին օրենքն ընդունելիս օրենսդիրը որոշում է, թե ինչքան մասհանում պետք է կատարել։ Իսկ օրենսդիրն ամեն տարի ՀՀ պետական բյուջեի մասին համապատասխան օրենքում հատուկ կետ է սահմանում առ այն, որ «համայնքների բյուջեներին «Տեղական ինքնակառավարման մասին» Հայաստանի Հանրապետության օրենքի 86-րդ հոդվածով և «Երևան քաղաքում տեղական ինքնակառավարման մասին» Հայաստանի Հանրապետության օրենքի 73-րդ հոդվածով եկամտային հարկից և շահութահարկից նախատեսված մասհանումները տվյալ բյուջետային տարում չեն կատարվում։ ՏԻՄ մարմինների համար արդեն 21 տարի է այդպես են վարվում, իսկ Երևանի մասով՝ 14 տարի։ Ավելին, այսպես կոչված տեղական տուրքերը (օրինակ, գույքի կադաստրային գրանցման մասով) գրեթե վերացված են։ Արդյունքում, համայնքների բյուջեների տեսակարար կշիռը համախմբված բյուջեում վերջին 10 տարիներին 10-11%-ից իջել է 8-9%-ի)։
Օրինակ, 2011-ին համայնքների բյուջեն կազմել է 90.9 մլրդ դրամ։ Դա համախմբված բյուջեի 10.4% էր (877.9 մլրդ. դրամ)։ 2014-ին այդ թիվն իջավ 9.8%-ի (114.2 մլրդ դրամը 1170.4 մլրդ-ի համեմատ)։ 2017-ին այն արդեն 11% էր (133.6-ը 1244.3-ի համեմատ)։ 2021-ին այն 9% էր (149.7 մլրդ-ը 1659.2-ի համեմատ)։ Համապատասխանաբար, տարեցտարի համայնքներին տրվող դոտացիաներն ավելանում են, նրանց կախվածությունը կառավարությունից մեծանում։ Ի՞նչ է ստացվում, կոպտորեն ասած, բնակչության 63%-ը տնօրինում է բյուջետային միջոցների սոսկ 9%-ը։
Սա է պատճառը, որ անկախության 30 տարիներին տարածքային անհամաչափ զարգացումը դարձել է լրջագույն հիմնախնդիր։ Այդ ընթացքում, օրինակ, Երևան քաղաքում կարողացել ենք կառուցել մետրոպոլիտենի մեկ կայարան (1993-1997, Չարբախ)։ Դրանից հետո ոչինչ չի կառուցվել ու չի էլ լինի։ Քանզի Երևանն այլևս չունի փայամասնակցություն եկամտահարկի ու շահութահարկի մասհանումների տեսքով։ Ամբողջ բյուջեն (բացի չնչին գույքահարկից ու հողի հարկից) գնում է կենտրոնական կառավարությանը։ Իսկ նա ունի իր հիմնախնդիրները և առաձին բնակավայրերի զարգացումն իրեն չի հետաքրքրում։
1997-ից ոչինչ չի կառուցվել այդ թվում այն պատճառով, որ Երևան համայնքին շահութահարկից ու եկամտահարկից մասհանումներ չեն կատարվում։ Այնպես որ եթե չկա Երևանին շահութահարկից ու եկամտահարկից մասհանումներ կատարելու կոնկրետ ծրագիր, ապա պետք է հասկանալ, որ մետրոյի «Աջափնյակ» կայարան կառուցելու ոչ մի ծրագիր էլ չկա. նախընտրական դատարկ խոստում է միայն։ Այդ նույն տրամաբանությամբ վերջին 5 տարիներին չեն կառուցվել ու չեն կառուցվելու տրանսպորտային հանգույցներ, ստորգետնյա ավտոկանգառներ, ստորգետնյա ու վերգետնյա անցումներ, կամուրջներ, թունելներ և այլ ենթակառուցվածքային շինություններ։ Սրանք բնակելի շենքեր չեն (որ վաճառեն). անպայման բյուջետային ծախսեր են պահանջում։ Ու ոչինչ էլ չի լինի, քանի դեռ Կառավարությունը թույլ չի տվել համայնքներին (այդ թվում Երևանին) բյուջետային ինքնաբավություն ունենալ։
Հետաքրքիրն այն է, որ չնայած օրենսդրության մակարդակով (Սահմանադրություն + օրենքներ), ինչպես նաև այսպես կոչված 2018թ հեղափոխության արդյունքում հռչակվում են ժողովրդավարական արժեքների հաղթանակի, ապակենտրոնացման, ինքնավարություն աստիճանի բարձրացման թեզեր, գործնականում արվում է հակառակը։
Օրինակ, 2018-ից հետո նոր իշխանությունները ոչ միայն չկասեցրին նախկիննների սկսած աշխատանքը համայնքների խոշորացման ուղղությամբ, այլ արագացրեցին էլ ավելի մեծ թափով։ Արդյունքում, ՏԻՄ մարմիննների ֆինանսական ինքնաբավությունը վատացել է։
Հիմա քննության առնենք տնտեսական շրջանառությունը խոշոր ու փոքր բիզնեսների ձեռքում կենտրոնացնելու հիմնախնդիրը։ Պարզենք, մասնավորապես, օլիգարխներ կա՞ն, թե՝ ոչ։ «Օլիգարխ» բառն իմ դուրը չի գալիս։ Ստիպված եմ այն օգտագործել այն, քանզի օրվա իշխանություններն այն մատի փաթաթան են դարձրել. իբր թե իրենք եկան ու օլիգարխներին վերջապես վերացրին։ Բացատրեմ, որ դասական իմաստով օլիգարխը այն խոշոր գործարարն է, որն ունի գերիշխող դիրք բիզնեսի այս կամ այն ոլորտում և, միևնույն ժամանակ, ներկայացված լինելով իշխանության այս կամ ոլորտում, հնարավորություն ունի հօգուտ իրեն օրենսդրական ու վարչական որոշումներ կայացնել։ Հիմա, այս իշխանության գործունեության 6-րդ տարին է սկսել և կարելի՞ է արդյոք պնդել, որ ԱԺ-ում կամ գործադիրում խոշոր գործարարներ չկան։ Իհարկե ոչ։ Կան և ուղղակի և անուղղակի իմաստով (երբ իրենց փոխարեն իրենց երեխաներն են պաշտոնավարում)։ Ին՞չն է հիմք տալիս այսօրվա իշխանություններին պնդելու, որ օլիգարխների ժամանակներն անցել են։ Անհասկանալի է։ Կախարդական փայտիկով 1 օրում հայտարարեցին, որ օլիգարխների հարցերը լուծվել են։ Կարո՞ղ եք ցույց տալ մեկին, որ նախկինում օլիգարխ էր, իսկ հիմա՝ ոչ։ Այնուհետև, պաշտոնական վիճակագրությունը փաստում է, որ տնտեսության կենտրոնացման ու համակենտրոնացման տեմպերն արագացել են։ Այսպես, 2021թ., օրինակ, մանրածախ առևտրի 79.3%-ն իրականացվել է խանութներից, սպառողական ապրանքների շուկաներից՝ 4.5%-ը, գյուղատնտեսական արտադրանքի շուկաներից՝ 1.1%-ը, կրպակներից 1.4%-ը ։ 2011-ին այդ թվերն այսպիսին էին. 63.8%, 12.3%, 1.8% և 3.4% , իսկ 2001-ին համապատասխանաբար՝ 47.3%, 29.2%, 5.1% և 12.9%։ Փոքր բիզնեսը պարզապես սպանում են, հայտարարելով, թե իբրև տարածքներ են ազատում ժողովրդի համար։ Մինչդեռ դա առևտրի ոլորտում իշխանության մերձավոր օլիգարխների դիրքերի ուժեղացման արդյունք է։ Ասվածի վկայությունն է նա՜ այն, որ եթե 2003թ. մեծածախ առևտուրը կազմում էր մանրածախի 21.2%-ը (146 մլրդ դրամը 688 մլրդ դրամի համեմատ) , 2008-ին այն կազմում էր 48.6%-ը (515 մլրդ դրամ 1059-ի համեմատ), 2012-ին այն արդեն 52.8%-ը (728 մլրդ-ը 1379-ի համեմատ), 2017-ին՝ 86.5%-ը (1156 մլրդ դրամը 1335-ի համեմատ), 2021-ին՝ 118.2%-ը (1806 մլրդը- 1528-ի համեմատ) ։ Իսկ մեծածախ առևտուրն ամբողջությամբ օլիգարխատի ձեռքերում է։
Հ․ Գ․ Արմագեդոնի 1-ին հրապարակման մեջ առկա է վրիպակ. բանն այն է, որ 2018-2022թթ. ՀՆԱ հավելաճը կազմել 2928 մլրդ դրամ և ոչ թե 2298 մլրդ դրամ։ Դրա հետ կապված 2018-2022թթ. ՀՆԱ մեկ միավոր աճի համար ծախսվել է ոչ թե 5.8 միավոր ռեսուրս, այլ 4.6։ Ներողություն ենք հայցում նման վրիպակի համար։ Այդ վրիպակի հետ կապված ոչիչն չի փոխվում և բոլոր որակական դատողությունները մնում են ուժի մեջ։
Արմագեդոն
5-րդ հրապարակում
Այս հրապարակման մեջ կանդրադառնամ ՀՀ պետական բյուջեի եկամուտների ու ծախսերի դինամիկային 2018-2022թթ., թվերը համեմատելով նախորդ 3 հնգամյակների թվերի հետ։ Դրանց հիման վրա էլ կարվեն որակական մասնագիտական դատողություններ։ Մինչև վերլուծական մասին անցնելը մի քանի մեթոդաբանական պարզաբանում։
1. Բյուջեն պետության «անվանական աշխատավարձ»-ն է և նրա մեծությանն ու աճի դինամիկային պետք է վերաբերվել՝ նկատի ունենալով գնաճն այնպես, ինչպես դա անում ենք «անվանական» և «իրական» եկամուտները դիտարկելիս։
2. Եթե հաշվետու ժամանակաշրջանում հարկային օրենսդրության էական փոփոխություններ չեն կատարվել, հարկավորման մակարդակը մնացել է նույնը կամ անփոփոխ, ապա հաշվետու ժամանակաշրջանի բյուջեն (կարևոր չէ եկամուտներով, թե՝ ծախսերով) բազիսային ժամանակաշրջանի հետ համեմատելու համար պետք է բյուջեի փաստացի եկամուտները նվազեցնենք գնաճի գործակցով և բաժանենք տնտեսական աճի տեմպի վրա։ Այն ինչ կմնա դրա տակը հարաբերում ենք բյուջեի բազիսային տարվա թվերին։ Ստացված գործակիցը բնորոշում է հարկային մարմինների աշխատանքի արդյունավետությունը։
3. Հաշվետու տարում հարկային օրենսդրության փոփոխությունները պետք է Կառավարության կողմից բյուջեի հաշվետվության ժամանակ հստակ քանական գնահատական ստանան։ Այլապես՜ տարբեր տարիների բյուջեների համեմատությունները դառնում են անիմաստ։
Հիմա անդրադառնանք 2003-2022թթ պետական բյուջեի եկամուտների դինամիկային։ Դիտարկենք այսպես. նախ, համեմատենք ծայրակետային բյուջեների (դիտարկվող ժամանակաշջանի վերջի) հարաբերությունը՝ կոռեկտավորելով համապատասխան ժամանակաշրջանի գնաճով։ 2022թ. պետական բյուջեի եկամուտների աճի տեմպը 2017թ. համեմատ կազմել է 166.8% (2063 մլրդ դրամը բաժանած 1237 մլրդ-ի)։ Չեզոքացնելով գնաճը (166.8 ։ 1.239) ստացվում է 134.6% աճի տեմպ կամ 42% հավելաճ։ Սա կառավարության ներդրումն է։ Բացի դա, 2018-2022թթ. ՀՆԱ հավելաճը եղել է 26.5%։ Տարբերությունը 8.1% է. սա օրենսդիրների ու ՊԵԿ ներդրումն է։ 2007թ. պետական բյուջեի եկամուտների աճի տեմպը 2002թ. համեմատ եղել է 262.4% (698 մլրդ դրամը 266 մլրդ-ի նկատմամբ)։ Չեզոքացնում ենք գնաճը. 262.4 ։ 1.239). ստացվում է 211.8% աճի տեմպ կամ 138.5% հավելաճ։ Այսինքն, 2003-2007թթ. բյուջեի եկամուտները 2018-2022թթ համեմատ աճել են 3.2 անգամ ավելի արագ։ Առաջ գնանք։ 2008-2012թթ. պետական բյուջեի եկամուտների աճի տեմպը կազմել է 139.9% (975 մլրդ-ը բաժանած 698 մլրդ-ի)։
Գնաճը եղել է 31.9%։ Չեզոքացնում ենք այն և ստանում, որ 2008-2012թթ. պետական բյուջեի եկամուտների իրական հավելաճը եղել է սոսկ 8%, իսկ աճի տեմպը 106%։ Հիմա նայենք 2013-2017թթ. պետական բյուջեի եկամուտների դինամիկան։ Աճի տեմպը կազմել է 126.9% (1237 մլրդ-ը բաժանած 975 մլրդ-ի)։ Գնաճը եղել է 12%։ Չեզոքացնում ենք այն և ստանում, որ 2013-2017թթ. պետական բյուջեի եկամուտների իրական հավելաճը եղել է 14.9%, իսկ աճի տեմպը 113.3%։ Այս անգամ խորացնենք վերլուծությունը և դիտարկենք նաև բյուջեի դինամիկան 1998-2002թթ։ Աճի տեմպը կազմել է 195.6% (266 մլրդ-ը 136-ի մլրդ-ի նկատմամբ)։
1998-2002թթ. գումարային գնաճը եղել է 13.1%։ Եվ, ուրեմն, 1998-2002թթ. պետական բյուջեի եկամուտների հավելաճը կազմել է 82.5%, իսկ աճի տեմպը՝ 172.9%։ Չմոռանանք նաև նկատել, որ 1998-2006թթ. պետական կենսաթոշակային ֆոնդի միջոցները ներառված չէին պետական բյուջեի մեջ։ Իսկ դրանք կազմում են պետական բյուջեի շուրջ 20%-ը։
Կատարենք նույն գործողությունները պետական բյուջեի ծախսերի նկատմամբ։ 2018-2022թթ. պետական բյուջեի ծախսերի աճի տեմպը կազմել է 149% (2242 մլրդը 1504-ի նկատմամբ)։ Չեզոքացնում ենք գնաճը. ստացվում է ընդամենը 120.3% աճի տեմպ կամ 25.1% հավելաճ։ 1998-2002թթ. պետական բյուջեի ծախսերի աճի տեմպը կազմել է 189% (298.9 մլրդը 189-ի նկատմամբ)։ Չեզոքացնում ենք գնաճը. ստացվում է ընդամենը 167.3% աճի տեմպ կամ 76% հավելաճ։ 2003-2007թթ. պետական բյուջեի ծախսերի աճի տեմպը կազմել է 249% (747 մլրդը -299.8-ի նկատմամբ)։ Չեզոքացնում ենք գնաճը. ստացվում է ընդամենը 249.2% աճի տեմպ կամ 125% հավելաճ։ 2008-2012թթ. պետական բյուջեի ծախսերի աճի տեմպը կազմել է 138.8% (1037 մլրդը 747-ի նկատմամբ)։ Չեզոքացնում ենք գնաճը. ստացվում է ընդամենը 105.2% աճի տեմպ կամ 7% հավելաճ։ 2013-2017թթ. պետական բյուջեի ծախսերի աճի տեմպը կազմել է 145% (1504 մլրդը 1037-ի նկատմամբ)։ Չեզոքացնում ենք գնաճը. ստացվում է ընդամենը 129.5% աճի տեմպ կամ 33% հավելաճ։
Այսպիսով, արտառոց աճ բյուջետային եկամուտների ու ծախսերի առումով չի եղել. եկամուտների առումով 2018-2022թթ տեմպերը զիջում են 1998-2002 և 2003-2007թթ. (ընդ որում զիջում են 2-3 անգամ , ավել են 2008-2012 և 2013-2017թթ., իսկ ծախսերի մասով 2018-2022թթ. ցուցանիշները զիջում են 1998-2002, 2003-2007, 2013-2017թթ. բյուջեներին։ Ավել են միայն 2008-2012թթ. բյուջետային ծախսերից։ Թե բա ՔՊ-ն եկավ ու բյուջե ունեցանք, եկամուտներն աճել են, սոցիալական հարցեր ենք լուծում։ Սուտ։ Նման բան չկա։ Այո բյուջեն աճել է, բայց նախորդ տարիներից ավելի դանդաղ։ Տ. Սարգսյանից լավ եք եղել։ Նրա վարչապետության տարիները բոլոր առումներով վատագույնն են ՀՀ տնտեսական պատմության մեջ։
Ընդամենը դա։ Անշուշտ, բաց են մնում 1993-1997թթ. բյուջետային տարիների, ինչպես նաև 1991-1992թթ. իրավիճակը։ Այստեղ համեմատություններ արված չեն։ Նախ, մինչև 1993թ ՀՆԱ չի հաշվարկվել։ Երկրորդ, դրամը ներդրվել է 1993թ նոյեմբերին, ինչը բացառում է 1991-1993թթ համար դինամիկ համեմատական ճշգրիտ շարքեր կազմելու հնարավորությունը։ Միայն նկատենք, որ, օրինակ, 1995-ին պետական բյուջեի եկամուտներն աճել են 3.2 անգամ (29.4 մլրդ դրամից հասել են 94.5 մլրդ դրամի), իսկ ծախսերը՝ 3.1 անգամ (40.8 մլրդ դրամից 125.5 մլրդ դրամի)։ Սա առանց կենսաթոշակային ֆոնդի միջոցների։ Այդ տարի գնաճը եղել 1.76 անգամ։
