Պրահայում Հայաստանի վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանի և Ադրբեջանի նախագահ Իլհամ Ալիևի ստորագրած հոկտեմբերի 6-ի 2022թ. համատեղ հայտարարությունը վերջերս փորձում են դիտարկել որպես Արցախի նկատմամբ Հայաստանի իրավունքների ենթադրյալ ճանաչում։
Նման հնարովի մեկնաբանության համար թե իբր հիմք է ծառայում 1991 թվականի Ալմա-Աթայի հռչակագրին հղումը: Մինչդեռ Հայտարարությունում բառացիորեն ասվում է հետևյալը.
«Հայաստանն ու Ադրբեջանը հաստատեցին իրենց հանձնառությունը ՄԱԿ-ի կանոնադրությանը և 1991թ. Ալմա-Աթայի Հռչակագրին, որոնց միջոցով երկու կողմերն էլ ճանաչում են միմյանց տարածքային ամբողջականությունն ու ինքնիշխանությունը: Նրանք հաստատեցին, որ դա հիմք կհանդիսանա սահմանազատման հարցերով հանձնաժողովների աշխատանքների համար, և որ այդ հանձնաժողովների հաջորդ նիստը կկայանա Բրյուսելում, մինչև հոկտեմբերի վերջ: Հայաստանն իր համաձայնությունը հայտնեց՝ խրախուսելու ԵՄ քաղաքացիական առաքելությունը Ադրբեջանի հետ սահմանի երկայնքով: Ադրբեջանը համաձայնեց համագործակցել նշյալ առաքելության հետ այնքանով, որքանով որ առնչություն կունենա:»
Ինչպես տեսնում եք, տեքստը վերաբերում է բացառապես Հայաստանի եւ Ադրբեջանի սահմաններին, այդ իսկ պատճառով տարածքային ամբողջականության նկատմամբ փոխադարձ հարգանքի մասին հիշատակումը տրամաբանական է: Բայց ինչ կապ ունի Արցախը: Հարկ չեմ համարում մեջբերել տարբեր մեկնաբանություններ եւ վիճել դրանց հետ: Դրանք արտացոլում են միայն իրենց հեղինակների ֆանտազիաները: Ալմա-Աթայի հռչակագիրը միջազգային պայմանագիր է եւ այն պետք է մեկնաբանվի ոչ թե որպես բանաստեղծություն, ով ինչպես ցանկանա, այլ միջազգային իրավունքի նորմերին համապատասխան, ինչի համար կա հատուկ գործիք՝ Վիեննայի կոնվենցիան պայմանագրերի մասին (23 մայիսի 1969 թ.):
Կարդացեք նաև
Այն նախատեսում է, որ «Պայմանագիրը պետք է բարեխղճորեն մեկնաբանվի պայմանագրի հասկացությունների` դրանց համատեքստում ունեցած սովորական նշանակությանը համապատասխան»; (Հոդված 31), այսինքն՝ կիրառելի են միայն այն մեկնաբանությունները, որոնք գոյություն ունեին պայմանագրի կնքման պահին եւ ոչ թե 30 տարի անց: Ուստի վերհիշենք անցյալը եւ վերականգնենք համապատասխան համատեքստը: Այս դեպքում դա հարկավոր է անել այն ժամանակ ընդունված ՀՀ Գերագույն խորհրդի փաստաթղթի հիման վրա, որտեղ ճշգրտվել է համապատասխան մեկնաբանությունը: Դա Վիեննայի կոնվենցիայի նույն 31-րդ հոդվածի պահանջն է. «Պայմանագրի մեկնաբանման նպատակով համատեքստը, բացի տեքստից, ներառյալ նախաբանը և հավելվածները, ընդգրկում է նաև.․․ բ) ցանկացած փաստաթուղթ, որը կազմվել է մեկ կամ մի քանի մասնակիցների կողմից կապված պայմանագրի կնքման հետ, և մյուս մասնակիցների կողմից ընդունվել է որպես պայմանագրին վերաբերող փաստաթուղթ։»
Վերհիշենք քաղաքական ենթատեքստը: 1991 թվականի դեկտեմբերի սկզբին Ռուսաստանի, Ուկրաինայի եւ Բելառուսի ղեկավարները ստորագրեցին ԽՍՀՄ-ի դադարեցման մասին փաստաթուղթ, որը ճանաչվեց հակասահմանադրական, քանի որ երեք հանրապետությունները իրավունք չունեին որոշել մնացած դեռևս 12-ի փոխարեն: Այդ իսկ պատճառով Նազարբաեւի ջանքերով կազմակերպվել է մնացածի (բացառությամբ Վրաստանի) հանդիպումը, որտեղ 11 հանրապետության ղեկավարները երկրորդել էին են Մինսկի հռչակագիրը: Ուստի, ի դեպ, ոչ թե Ալմա-Աթա հռչակագիրն էր, որ ենթակա էր վավերացման, այլ Մինսկի հռչակագիրը: Հետագայում Ադրբեջանը չեղարկել է այն ժամանակվա նախագահ Այազ Մութալիբովի ստորագրությունը, եւ Հեյդար Ալիեւը ստիպված էր կրկին ստորագրել այն 1993 թ․ – տես համապատասխան գրառում պաշտոնական կայքում): Ուստի 1991 թ․ դրությամբ Ադրբեջանը պայմանագրի կողմ չէր, և նրա վրա չէին տարածվում դրա դրույթները։ Իսկ հետագայում նրա պայմանագրին միանալը իրավիճակ չի փոխում․ ինչպես նշվում է Վիեննայի կոնվենցիայի 28-րդ հոդվածում, «համաձայնագրերը չունեն հետադարձ ուժ »:
Նույն դրույթը վերաբերում է հենց պայմանագրի տեքստին: Հետեւաբար, Հայկական ԽՍՀ-ի եւ Ադրբեջանի ԽՍՀ-ի եւ նրանց վարչական սահմանների մասին ցանկացած խոսակցություն անտեղին է: Այդ պահին այլեւս գոյություն չունեին այդպիսի հանրապետություններ, սակայն կային Հայաստանի Հանրապետության եւ Ադրբեջանի Հանրապետության անկախ պետություններ, ինչպես նաեւ Լեռնային Ղարաբաղի հանրապետություն, որն իրեն հռչակեց անկախ պետություն: Հարկ է նշել, որ Ադրբեջանը ԽՍՀՄ-ից դուրս է եկել ապօրինի եղանակով՝ հակառակ իր տարածքում ԽՍՀՄ-ի պահպանության վերաբերյալ անցկացված հանրաքվեի դրական արդյունքների եւ առանց նոր հանրաքվե անցկացնելու:
Միաժամանակ, ԽՍՀՄ օրենսդրությունը նաեւ առանձին հանրաքվե էր նախատեսում ինքնավարությունների համար: Այն է կացվել ԼՂՀ-ում դեկտեմբերի սկզբին ՝ Ալմա-Աթայի գագաթաժողովից առաջ: Այսպիսով, այս Հռչակագրի ստորագրման պահին Արցախը այլեւս Ադրբեջանի կազմում չէր, չէր կարող մտնել իր վարչական սահմանների մեջ եւ այլն: Հետեւաբար, Ադրբեջանում ոչ ոք, այդ ժամանակ կամ մինչեւ 2022 թվականը, այդպես էլ չհիշատակեց այս Հռչակագիրը, եւ խորհրդարանը ոչ միայն չվավերացրեց, այլեւ մինչ Հեյդար Ալիեւի իշխանության գալը, չեղարկեց այն:
Հայտարարության տեքստը շատ ընդհանրական բնույթ ունի: Ենթադրվում էր, որ վավերացումից հետո մասնակիցները կկատարեն համապատասխան փոփոխություններ, որոնք նույնպես Վիեննայի կոնվենցիայի համաձայն կդառնան համաձայնագրի անբաժանելի մաս և տեղ կգտնեն ԱՊՀ-ի Կանոնադրությունում: Հռչակագրի վավերացման ժամանակ Հայաստանի խորհրդարանը մի շարք լրացումներ կատարեց, տես՝ :
Անդրադառնանք Արցախի հիմնահարցի հետ անմիջականորեն առնչվողներին: Նախ, կատարվել է հստակ անդրադարձ ժողովուրդների ինքնորոշման սկզբունքին: Հռչակագրում այն նշված էր անուղղակիորեն ՝ որպես հղում ՄԱԿ-ի եւ ԵԱՀԿ-ի փաստաթղթերին: Այս լրացումը ընդգրկվեց ԱՊՀ -ի կանոնադրությունում՝ ժողովուրդների ինքնորոշման անբաժան իրավունքի և առանց արտաքին միջամտության իր ճակատագիրը տնօրինելու իրավունքի նկատմամբ հարգանքը /Հոդված 3/:
Գերագույն խորհուրդը հիմնական ուշադրությունը դարձրեց ԼՂՀ-ի ինքնորոշման փաստի արձանագրման և ԱՊՀ անդամ դառնալու իրավունքի հիմնավորմանը: Հայտարարության մեջ կար պարբերություն՝
Անկախ Պետությունների Համագործակցությունը բաց է նրա բոլոր մասնակիցների համաձայնությամբ նախկին ԽՍՀ Միության անդամների, ինչպես նաև Համագործակցության նպատակներն ու սկզբունքները կիսող այլ պետությունների, դրան միանալու համար:
Դա հիմք է հանդիսացել նշել այն բոլոր հանգամանքները, որոնք ապահովում էին ԼՂՀ-ի իրավունքը ունենալ անկախ պետականության եւ այդպիսով հնարավորություն էր ընձեռում դառնալ ԱՊՀ-ի անդամ: Առաջարկվել է:
«Համաձայնագրի 13 հոդվածի երկրորդ պարբերությունը «բաց է ԽՍՀ Միության անդամ բոլոր պետությունների առջև» բառերից հետո լրացնել «այդ թվում ԽՍՀՄ-ի նախկին ինքնավար կազմավորումների համար, որոնք ԽՍՀՄ Գերագույն խորհրդի «ԽՍՀՄ-ի գոյության դադարեցման մասին» հռչակագրի ընդունումից առաջ անցկացրել են անկախություն հռչակելու վերաբերյալ համաժողովրդական հանրաքվե, և դրա հիման վրա ինքնավար կազմավորման իշխանության բարձրագույն գործադիր մարմինը դիմել է Անկախ Պետությունների Համագործակցություն` նրա կազմի մեջ ընդունվելու խնդրանքով» բառերով»։
Ի՞նչ իրավական ուժ ունեն այս փոփոխությունները: Նորից անդրադառնանք Վիեննայի կոնվենցիային, որտեղ ճշգրտվում է վերապահումների կարգավիճակը: Հարկ է նշել, որ Մինսկի հռչակագրի վավերացումից հետո անհրաժեշտ չէր վավերացնել Ալմա-Աթայի կոնվենցիան, որն առաջինի կրկնությունն էր, ինչպես նաեւ վկայակոչել համապատասխան վերապահումները (տե՛ս հոդված 31, 2ա):
Վերապահումները նախ սահմանում են մեկնաբանության համատեքստը (նույն հոդվածի 31-րդ մասը): Միեւնույն ժամանակ, դրանք կարող են համարվել նաեւ պայմանագրի մաս, քանի որ այլ կողմերից առարկություններ չեր ստացվել: Անդրադառնանք համապատասխան հոդվածներին.
Հոդված 19. Պայմանագիրն ստորագրելու, վավերացնելու, ընդունելու կամ հաստատելու կամ դրան միանալու պահին պետությունը կարող է ձևակերպել վերապահում
Հոդված 20. վերապահումը համարվում է պետության կողմից ընդունված, եթե․․․ դրա նկատմամբ առարկություն չի արտահայտել,
Հոդված 21. Այլ մասնակցի նկատմամբ վերապահումը. ա) փոխում է վերապահում անող պետության և այդ ուրիշ մասնակցի հարաբերությունների պայմանագրային այն դրույթները, որոնց վերաբերում է վերապահումը վերապահության գործողության ոլորտի սահմաններում։
Ինչպես Ալմա-Աթայի Հռչակագրի ստորագրումից հետո «Զերկալո» թերթին տված հարցազրույցում նշեց Լեւոն Տեր-Պետրոսյանը, Բորիս Ելցինը, որն այդ ժամանակ գլխավորում էր ԱՊՀ-ի բարձրագույն մարմինը, ստացել է ԼՂՀ-ի իշխանությունների դիմումը, ենթադրվում էր, որ այն պետք է հատուկ քննարկման առարկա դառնար: ( տես․)
Խոսելով Ալմա-Աթայի հռչակագրի մասին, անհրաժեշտ է հաշվի առնել Ալմա-Աթայում ստորագրված մեկ այլ փաստաթուղթ – դա 1991 թվականի դեկտեմբերի 21-ի Արձանագրությունն է կից ԱՊՀ , Մինսկի դեկտեմբերի 8-ի համաձայնագրին:
Արձանագրությունը էականորեն լրացնում է վերադրյալը: Առաջինը՝ դրանով պարզաբանվում է, թե ինչու ոչ թե Ալմա-Աթայի հռչակագիրը, այլ Մինսկի համաձայնագիրն էր ենթակա էր վավերացմանը: Երկրորդ՝ նշվում է, որ Համաձայնագիրը Բարձր պայմանավորվող կողմերից յուրաքանչյուրի համաուժի մեջ է մտնում իր վավերացման պահից: Այսպիսով, ամբողջությամբ վերանում է Ադրբեջանի Համաձայնագրին մասնակցությունը եւ դրա հետ կապված որեւէ հետեւանք: Երրորդ, ինչը եւ ամենակարեւորն է, այն եւս հաստատում է այն վերապահումների իրավական ուժը․
ԱՊՀ հաստատելու մասին համաձայնագրի հիման վրա եւ հաշվի առնելով դրա վավերացման ժամանակ արված վերապահումները, կձեւավորվեն ԱՊՀ-ի շրջանակներում համագործակցությունը կարգավորող փաստաթղթեր: Սույն Արձանագրությունը ԱՊՀ ստեղծման մասին համաձայնագրի անբաժանելի մասն է:
Արձանագրենք, որ ԽՍՀՄ իրավական ժառանգության մասին հիշատակումները գործում են հենց Ադրբեջանի դեմ եւ հօգուտ Արցախի:Մնում է ափսոսանք hայտնել, որ 1993 թվականին Հայաստանի իշխանությունները չօգտվեցին Ադրբեջանի ԱՊՀ -ին անդամագրմանը վետոյի իրավունքից եւ չդարձրին այն ԱՊՀ-ի ճանաչման հետ կապակցված հարց: Դրա համար բոլոր հիմքերը առկա էին՝ Ադրբեջանը չի կատարել հանրաքվե անցկացնելու և ինքնավարությունների եւ փոքրամասնությունների քվեարկության արդյունքների առանձնացնելու օրենքի պահանջները: Զարմանալի է նաեւ, որ Լեւոն Տեր-Պետրոսյանն սահմանափակվեց Ելցինին ուղղված հարցադրումով եւ հետագայում որեւէ ջանք չգործադրեց՝ ապահովելու ԼՂՀ -ի մուտքը ԱՊՀ:
Անցյալի սխալները հարկ է շտկել։ Արցախի շարունակվող մարդասիրական աղետը պահանջում է անհապաղ քայլեր ձեռնարկել։ Համապատասխան պարզաբանումից հետո Ալմա-Աթայի հռչակագիրը և Պրահայի Հայտարարությունը ստանում են բոլորովին այլ իմաստավորում։
Ինչպես տեսնում ենք, Պրահայի Հայտարարության տեքստում ներառելով Ալմա-Աթայի հռչակագրի հղումը դրանով առկայացվել է ոչ միայն տեքստը, այլ նաեւ դրա հետ կապված քաղաքական համատեքստը և պայմանագրի անբաժան մաս հանդիսացող Հայաստանի վերապահումները: Դրանից հետո տեղի ունեցավ Հայաստանի եւ Արցախի միջեւ կյանքի ճանապարհի շրջափակումը, Ադրբեջանի կողմից հայ բնակչության համար անտանելի պայմանների ստեղծման փորձերը, միջազգային հանրության կարծիքի հանդուգն անտեսումը և միջազգային պարտավորությունների կատարումից հրաժարումը: Այս ամենը նոր իրավիճակ ստեղծեց: Դրանով առկայացվել են նաև են այն դրույթները, որոնք նախատեսում է «Քաղաքացիական պայմանագրի» նախընտրական ծրագիրը’ «Անջատում հանուն փրկության» իրավունքի ճանաչումը: Ինչպես արձանագրված է ծրագրում՝
Մոտակա տարիներին մեր գլխավոր խնդիրը պետք է լինի աղետալի պատերազմի հետևանքների վերացումը, ինչպես նաև Արցախի ժողովրդի անվտանգության ապահովումն ու Ղարաբաղյան հակամարտության խաղաղ և համապարփակ կարգավորումը՝ հիմնված Արցախի ժողովրդի ինքնորոշման՝ առանց սահմանափակումների իրականացման վրա, որը բխում է Արցախի ժողովրդի գոյութենական վտանգներին դիմակայելու անհրաժեշտությունից: Ղարաբաղյան հակամարտության վերջնական կարգավորումը տեսնում ենք Արցախի ժողովրդի ինքնորոշման իրավունքի լիարժեք իրացման և Արցախի կարգավիճակի վերջնական հստակեցման տեսքով՝ առաջնորդվելով «Անջատում հանուն փրկության» սկզբունքով: «Անջատում հանուն փրկության» սկզբունքն իրավունք է տալիս ժողովուրդներին ինչպես անջատվել որևէ պետությունից, երբ առկա է խտրականության, մարդու իրավունքների լայնածավալ խախտումների կամ ցեղասպանության ռիսկ, այնպես էլ բացառում է միացումը մի պետության հետ, եթե միավորումը բերելու է վերը նշված հետևանքներին։
Դժվար է իրավիճակին ավելի համարժեք հիմնավորում առաջարկել։ Խորհրդային Միության գոյության վերջին ամիսներին ստեղծված իրույթները եւ Ալմա-Աթյան հռչակագրի լրացումներով ամրագրված դրույթները, զուգակցվելով Արցախի ժողովրդի գոյության սպառնալիքի հետ, անհրաժեշտություն են ստեղծում սկսել Արցախի Հանրապետության միջազգային ճանաչման գործընթացը (ինչը, ի դեպ, արդեն կատարվել է Ֆրանսիայի Սենատի կողմից): Որպեսզի ընթանա այս գործընթացը, Հայաստանը պիտի առաջինը իր քայլն անի այդ ուղղությամբ:
ՍՈՒՐԵՆ ԶՈԼՅԱՆ
ՀՀ Գերագույն խորհրդի պատգամավոր (1990 – 1995 թթ.)
