Շիրազյան թեմաներով եռաշար մեր հարցազրույցի վերջին հատվածը՝ երախտաշատ գրականագետ, բանասիրական գիտությունների դոկտոր, պրոֆեսոր Սամվել ՄՈՒՐԱԴՅԱՆԻ հետ:
-Այժմ խոսենք Ձեզ հասցեագրված շիրազյան գրավոր ձոն-պատգամի մասին…
-Խոսենք, բայց մինչ այդ կարեւոր մի բան էլ ասեմ. ինչո՞ւ է հայ գրականությունը, վերջիվերջո, առանցք ընդունել Մովսես Խորենացու հիմնական հարցադրումը՝ ովքեր ենք մենք, որտեղից ենք գալիս եւ դեպի ուր ենք գնում: Չարենցն ինչու էր «Երկիր Նաիրի» վեպում ասում. «Ովքեր ենք մենք՝ նաիրցիներս, որտեղից ենք գալիս, եւ ինչ է լինելու մեր ապագան»: Նույն հարցադրումը կարող ենք տեսնել Շիրազի, Համո Սահյանի, Վահագն Դավթյանի ստեղծագործություններում: Ես դեռ Րաֆֆու մասին չեմ ասում: Իսկ Նալբանդյանը ժամանակին այնպիսի խոսք է ասել, որն այսօր կարդում ու սարսռում եմ. «Վախենում եմք եւ իրավունք ունենք վախենալու, որ մինչեւ հայը կարթնանա իր մահանման քնից, լուսինը անդնդասույզ կանցնի հորիզոնի ետեւ…»: Այս մտածողությունը այսօր մեզ համար առաջնորդող պիտի լինի: Ահա նաեւ Շիրազինը՝ ընդամենը չորս տող.
Ասորեստանն հիմա չկա,
Կարդացեք նաև
Վայ թե իր սեւ բախտը մեզ գա,
Գերի մնանք ծով Հյուսիսին,
Չարժանանանք մեր Մասիսին…
Եկեք փորձենք հասկանալ, թե ինչու էր բանաստեղծը հասել նման մտածողության՝ այն էլ խորհրդային ժամանակներում…
Այժմ գանք ձեր հարցին. 1975 թ. մայիսի 15-ին Շիրազն ինձ զանգեց «Հայաստանի բանբերի» խմբագրություն, թե. «Սամվել, քեզ մի խնդրանք ունեմ. լույս է տեսել Էքերմանի «Զրույցներ Գյոթեի հետ» գիրքը, որը բնագրից թարգմանել է գերմանագետ Հակոբ Հակոբյանը: Այ տղա, էդ պրոլետ պոետը չէ: Էդ գիրքը, ասաց, բաժանորդագրական է, միայն բաժանորդներին են տալիս, իրավունք չունեն ինձ տալու: Դու մի ծանոթ գտիր, որ կարողանաս կամ գնել էդ գիրքը, կամ էլ բաժանորդ, որ կկարողանա մեզ տրամադրել: Շատ եմ ուզում այդ գիրքը կարդալ: Որովհետեւ մեկ անգամ փորձել եմ գերմաներեն կարդալ, չի տպավորվել, ռուսերեն թարգմանությունն էլ դուրս չեկավ: Հիմա բնագրից հայերեն թարգմանել են, ուզում եմ անպայման դա կարդալ…»: Այդ պահին խմբագրությունում էին իմ երկու գրականագետ ընկերները՝ Արշակ Մադոյանը եւ Խաչատուր Վարդանյանը: Ասի՝ տղերք, ձեզնից ով կարող է ինձ օգնել, որպեսզի կարողանանք այդ գիրքը գնել Շիրազի համար: Ես ու Խաչիկը փող չունեինք, Արշակը տվեց 3 ռուբլի 40 կոպեկը, եւ գիրքն առանք: Երբ տարանք Շիրազին՝ ասաց՝ մի շաբաթ հետո կգաս, կտանես: Ես առաջարկեցի գնալ մեկ ամիս հետո: Հունիսի 15-ին՝ ճիշտ մեկ ամիս անց, զանգահարեց. «Գիրքդ պրծել եմ, արի տար»: Գնացի, տեսնեմ թիկնոցը հագին, մի ոտքը տան շեմից ներս, մյուսը դուրս՝ սպասում է: Առաջարկեց գնալ «Արմենիա» հյուրանոց՝ ճաշելու: Քայլելիս հարցնում եմ գրքից ստացած տպավորության մասին: «Հոյակապ՛»,- ասաց: Այսի՞նքն՝ հարցրի: «Այսինքն՝ ես կուզեի, որ ամեն մի հայ մեծ գրող այսպիսի մի մեծ կենսագիր ունենար: Էսպիսի ազնիվ կենսագիր պիտի ունենար Մովսես Խորենացին, էդ դեպքում նրան դարից դար՝ մինչեւ իններորդ դար չէին տեղափոխի: Կուզեի էդպիսի մեծ կենսագիր ունենար Նարեկացին. նրա հրաշապատում վարքը կասկածների տեղիք է տալիս: Էսպիսի մեծ կենսագիր Սայաթ-Նովան պիտի ունենար: Չէ, Պարույրի գիրքը լավն է՝ Սայաթ-Նովան արդեն ունի»:
Ի դեպ, այս կապակցությամբ հիշեցի հետեւյալը. Մուշեղ Նարյան անունով գրականագետ կար, իրեն սայաթնովագետ էր համարում: Մի օր Շիրազի տանը սա ասաց. «Էդ Պարույր Սեւակին ես պիտի ջարդե՛մ, ջարդե՛մ»: Շիրազը շուռ եկավ ու. «Ծո՛, մժե՛ղ, էնոր խելքից ես կվախենամ, դու ո՞վ ես, որ էնոր ջարդես»:
Հակոբ ՍՐԱՊՅԱՆ
Հոդվածն ամբողջությամբ՝ «Հայաստանի Հանրապետություն» օրաթերթի այսօրվա համարում:
