«Ամենածանր պայմաններում հուշերիս մեջ ապրող մարդիկ ինձ մենակ չէին թողնում». Սերիկ Դավթյան
Այս տարի լրանում է անվանի արվեստագետ, ՀՍՍՀ Արվեստի վաստակավոր գործիչ Սերիկ Դավթյանի 130-ամյակը (1893-1978թթ.): «Առավոտի» էջերում առիթ ունեցել ենք անդրադառնալ նրա կենսագրությանն ու գործունեությանը, ինչպես նաեւ անտիպ հուշերին: Մագադանյան աքսորի կյանքի իր տխուր ոդիսականը արվեստագետը սկսեց գրել 1972-74թթ. ընթացքում: Ստորեւ ներկայացվող հիշողությունը՝ դաժան պայմաններում մարդկային հոգու մաքառման եւ գեղեցիկի ինքնապահպանման բնազդի վկայություն է, գեղարվեստական առումով՝ ինքնատիպ ստեղծագործություն: Այն Սերիկ Դավթյանի ներքին հուզաշխարհի, ապրումների ամենալավ վկայականն է: Հայրենակարոտ տողեր ու շունչ է գալիս ձնաբուք տողերի արանքից եւ լույս, որին միշտ տենչացել ու հավատացել է Սերիկը:
Կալանավորների աշխատանքային օրը 10-14 ժամ եւ նույնիսկ ավելի էր: Որքան էլ դժվար լիներ աշխատանքը, բանտարկյալները չէին շտապում ճամբար վերադառնալ, մանավանդ, երբ ծածկի տակ էին աշխատում: Միատեղ գործը ինչ-որ ռիթմ էր ստեղծում, որն օգնում էր կալանավորներին մաշել, հատեցնել ազատազուրկ երկար տարիները, սպանել ժամանակը: Ճամբարի փայտաշեն բարաքներում խիստ նեղվածք էր: Երկու-երեք հարկանի քնատախտամածների վրա ամեն մեկին հատկացված էր հիսուն սանտիմետր լայնությամբ տեղ՝ նստելու, պառկելու կամ քնելու համար: Դրանք կարճ էին, հանգիստ պառկելն անհնար էր: Բարաքի կենտրոնում, երկշարք քնատախտամածների միջեւ դրված էր վառարան դարձած նավթի մեծ տակառը: Կրակը իրեն էր քաշում թրջված, սառցակալած մարդկանց, որոնք հրում-հրմշտում էին միմյանց, վիրավորում, հայհոյում մեկմեկու: Ամեն տեղ հերթեր էին՝ լվացարանի մոտ, ճաշարանում: Մարդիկ կոպտացել էին, վայրենացել: Բարաքում, ուր քնում էինք, նեղվածք էր, գարշահոտ: Մարդիկ աշխատում էին հնարավորինս քիչ լինել այդտեղ, գալ միայն ստուգման ու քնելու համար: Ստուգումն ամեն օր էր, օրական մի քանի անգամ: Շարքով կանգնած՝ ամեն մեկը պետք է պարզ եւ հատու հայտներ իր ազգանունը, անունը, հայրանունը, ազատազրկման, ձայնազրկության ժամկետը, դատվածության հոդվածը: Այդ ամենը ծայրաստիճան նվաստացնում, ստորացնում էր մարդկանց, հոգնեցնում ու բթացնում:
«Ընթրիքից» հետո մինչեւ քնելը մի կարճ ժամանակ էր մնում: Շատերը հոգնաբեկ ընկնում էին անկողնուն, ոմանք էլ գնում էին ակումբ-գրադարան՝ փոքր-ինչ ցրվելու: Տաժանակիր աշխատանքը, կենցաղային անտանելի պայմանները, երկաթը ավազի նման փշրող սառնամանիքը, բուքը, հարազատներից հեռու, շատ հեռու քշված լնելը, հոգեկան ապրումները, կարոտը, մայրցամաքի, մարդկանց ճնշում, կործանում էին բոլորին: Սակայն մարդը… Թեեւ մեծ դժվարությամբ, բայց եւ սկսում է ընտելանալ, հաշտվել իրականության հետ, հարմարվել ամենադժվար պայմաններին: Մարդը սովորում է դիմանալ այդ դժոխքին, որովհետեւ կամենում է ապրել, ապրել, ապրել… Միայն թե չմեռնի այդ հեռավոր, անծանոթ, անհյուրընկալ, այդ օտար վայրերում:
Պատահում է, որ մեկ էլ այդ ընկճված հոգու խորքերից, մարդու էության թաքուն ծալքերից մի ինչ-որ տաղանդավոր, ստեղծագործական տաք շունչ է ծնվում եւ մարդը շտկում է մեջքը, հավատում, որ կարելի է ապրել, համբերել, տոկալ, պայքարել, դիմանալ, ազատվել: Մեկի մեջ արթնանում է երգելու շնորհք, մյուսը նկարում է, մի ուրիշն էլ մասնակցում է թատերական ու այլ ինքնագործ խմբակների ելույթներին, եթե արտաքին պայմանները թույլ են տալիս: Այդպիսիք երեկոյան սակավ ժամանակը ակումբում էին ացկացնում: Ամեն մեկը ցրվելու, մոռանալու իր զբաղմունքն էր գտնում: Մի քանիսը, կուչ եկած մի անկյունում, սրան-նրան էին նայում, ոմանք էլ կոշտացած ձեռքերով գիրք ու լրագիր էին վերցնում եւ չտեսնող հայացքով սահում տառերի, արթնացող տողերի կարոտ բառերի վրայով: Տառերը, երգ ու նվագը, արտասանությունը այն կյանքից էին, ծովի այն կողմից, մայրցամաքում թողած իրենց կյանքի հուշերից… Հուշեր, ծվեն-ծվեն եղած հուշեր, սառը մշուշով պատված հուշեր…
Հաճելի էր ակումբում, եւ մարդիկ այդտեղ էին գալիս՝ փախչելով դժոխքից, չարությամբ լի, գազազած ու կատաղած մարդկանցից, սառնաշունչ, նեխված օդից: Ակումբը մի գեղեցիկ օազիս էր, ուր արթնանում էին մարդկային լավ զգացմունքները: Մենք էլ, ընկերուհիներով, հաճախ էինք ակումբ գնում:
Մի երեկո ակումբի վարիչն ինձ խնդրեց մնալ եւ օգնել դերձակուհուն՝ ներկայացման համար հագուստներ պատրաստելու: Երկուսով սկսեցինք արագ-արագ աշխատել: Լեհուհի ընկերուհիս մեղմ երգում էր: Գունավոր պարկի կոպիտ կտոր, մառլյա, թուղթ, խավաքարտ, ներկ, սոսինձ ու ասեղ-թել. սրանցով էին ստեղծվում մեր շքեղ բուտաֆորիան, որն ապշեցնում, ուրախացնում էր տանջված հանդիսատեսին:
…Գիշեր էր, դատարկ ակումբում լռություն էր տիրում: Դրսում ոռնում էր կատաղի բուքը: Հանկարծ ինչ-որ տեղից լացի ձայն լսեցի:
– Մեկը լաց է լինում,- ասացի ես:
– Ոչ,- պատասխանեց ընկերուհիս,- քեզ է թվում, դա բուքն է գալարվում շենքի շուրջ:
Ձայներ, նորից ու նորից: Գնացի դեպի ձայնը: Անցա սրահը, խարխափելով հասա դահլիճ: Դուռը կիսաբաց էր: Խորքում ցոլցլում էր վառարանի արձակած աղոտ լույսը: Եղեւնու յուղոտ, չոր փայտերը ճարճատելով այրվում էին՝ վառարանի դռան անցքից դուրս նետելով լույսի շողեր: Ցուրտ էր, կրակի ջերմությունը սառչում էր հենց վառարանի շուրջը: Լույսը դուրս էր թռչում մերթ բարակ ցոլքերով, մերթ պոռթկում էր մեծ խրձով ու փայլփլելով անհետանում: Եվ այդ երերուն, անհավասար լույսի ներքո ես տեսա մի սեւ ստվեր, մարդ էր՝ ջութակը ձեռքին: Կրակի ցոլքերը լուսավորում էին մեկ նրա գլուխը, մեկ՝ մարմինն ու ձեռքերը, մեկ՝ ջութակը, մեկ էլ փախչում, անհետանում էին թանձր մթության մեջ, եւ այլեւս ոչինչ չէր երեւում: Լույսի եւ խավարի խաղի մեջ ես տեսնում էի նրան: Հագին շատ ծանոթ հնամաշ բուշլատ էր, ոտքերին՝ պարաններով ամրացրած հսկա վալենկաներ: Ձմեռային գլխարկի ականջակալները հետ էին ընկել եւ անբնական չափով մեծացրել գլուխը: Մի ձեռքով նա ուսին էր սեղմել ջութակը, մյուսով տանում-բերում էր աղեղը: Նվագում էր, եւ նվագը նման էր լացի: Դողդողացող ձեռքերով անվստահ շարժումներ էր անում:
Քարացած ես նայում էի, եւ աչքերիս առջեւ փոխվում էր մարդը: Նրա ձեռքերի շարժումները հետզհետե դառնում էին ավելի անկաշկանդ ու համարձակ, ասես այլեւս չէր զգում կտրող ցուրտը, նա արդեն նվագում էր ինքնամոռաց ներշնչանքով: Ծանոթ, վաղուց մոռացված կարծես անդարձ կորած մեղեդի էր նվագածը, Սարասատե… Երբ լույսի կարմիր փունջն ընկավ նրա դեմքին, ես նրան ճանաչեցի, լենինգրադցի պրոֆեսոր էր: Հաշմանդամ, մարդկային կերպարանքի մի վերջին մնացորդ, որ ինչ-որ հրաշքով դեռ շնչում էր, ապրում: Ուռած, ծանրացած ոտքերը քարշ տալով քայլում էր, աշխատում: Ակումբի վառարանը վառելու մենաշնորհը նրան էին տվել, պայմանով, որ անգլերեն պարապի հետները: Պրոֆեսորը լեզուներ գիտեր՝ անգլերեն, ֆրանսերեն, իտալերեն, իսպաներեն, գերմաներեն: Վերջինիս մասին չէր ասում: Գիտնականը ոչ մի հանցանք չէր գործել, բայց մեղադրել էին լրտեսության մեջ: «Եթե լրտես չեք, այդքան լեզու ինչո՞ւ գիտեք»,- ասել էին, «հոդվածը» կպցրել ու քշել բեւեռային հեռու-հեռավոր երկիր, ուր նա մեռնում էր ոտքի վրա:
Նա դադարեց նվագելուց, իջեցրեց ջութակը, նայեց գործիքին, աչքերում փայլեցին ինչ-որ ցոլքեր, շուրթերը շարժվում էին… Խավարը նորից ծածկեց նրան, եւ նորից կրակի ցոլքեր դուրս ցայտեցին վառարանից, պարուրեցին մարդուն: Հաշմանդամը նայում էր կարկամած ձեռքերին, փայտացած մատներով շոյում էր ջութակը, շփում ձեռքերը: Մի թույլ ժպիտ սահեց դեմքի վրայով: Կարծես մոռացել էր գիշերվա սառնամանիքը, դրսում ոռնացող ահավոր փոթորիկը: Նորից նվագեց, դարձյալ Սարասատեից: Ջութակի հետ ինքն էլ էր դողում: Ֆոսֆորային կանաչ-մանուշակագույն լույսի փունջը նորից ընկավ նրա դեմքին, եւ ես տեսա այդ դեմքը: Մարդը ժամանակից շուտ մաշվել, զառամել, թոռոմել էր: Երբ նվագում էր, սառած դեմքը կարծես կենդանանում էր ներքին ջերմությունից, հուզմունքից: Խելացնոր տարանտելլան, իսպանական պարեղանակներն ու մեղեդիները տխուր էին հնչում նրա կոշտացած մատների տակ: Լաց էր լինում ջութակը…
Հեռվից, շատ հեռվից, անվերջանալի ճամբարների, դաշտավայրերի, լեռների, ծովերի վրայով սլացող պատկերներն էին արթնանում իմ ցաված հոգում, ջութակի նվագը այրում էր ինձ կրակի պես: Ես փախա ակումբից: Դրսում մոլեգնում էր փոթորիկը, կատաղած ոռնում, շաչում, սառցե թանձր, կտրտող փոշին խելացնոր գալարվում էր: Նա մահվան շնչով պարուրում էր ինձ, հարվածում, նետում այս ու այն կողմ, գետին գլորում: Ես շնչահեղձ էի լինում: Սառցե ծանր ձնափոշու պատնեշը ճեղքելով առաջ էի շարժվում: Հագուստս սառցակալել էր: Մարտի էի մտել բքի հետ, որն անզուսպ կատաղությամբ գլորում էր ինձ սառցե փոսերի մեջ, վրաս կուտակում սառույցի շերտեր, դաղում, այրում: Միայն թե չընկնել… Ես սողում էի, դարձյալ բարձրանում, ընկնում ու նորից բարձրանում: Ոտքերս ծանրացել էին, ուժերս սպառվում էին, գլուխս պտտվում էր, շունչս կտրվում, աչքերիցս թափվող արցունքները անմիջապես սառույց դարձած՝ վարագուրում էին տեսողությունս, կուրացնում: Թվում էր, թե սիրտս պոկվել է իր տեղից: Սկսում էի սառչել, խեղդվել բքի հարվածներից:
Ոչ մի քաոս, կյանքի կործանում չի կարող նմանվել հյուսիսի սառցապատ մակերեսին ձնաբքի մեջ ընկած անպաշտպան կալանավորի տանջանքներին: Սարսափելի, ահռելի է փոթորիկը հյուսիսի անթափանց սառցե երկնքի տակ: Կարծես երկինքը քարից է եւ իր ծանրությամբ ուր որ է պիտի ճնշի, ճզմի մարդուն:
…Եվ, սակայն, դժոխային այդ փոթորիկի հարվածները չէին կարող խլացնել հաշմանդամի զրնգուն, հետզհետե ուժեղացող նվագը, նրա ջութակի լացը:
Իսպանացի Սարասատե, հարավի նուրբ ու ջերմ Սարասատե, դու կմտածեի՞ր արդյոք, որ քո մարգարտահյուս մեղեդիները մի օր պիտի հնչեն հյուսիսի աննկարագրելի տանջանքների դժոխքում: Կմտածեի՞ր, արդյոք, որ քո չնաշխարհիկ հնչյունները պիտի լացացնեն մարդկանց, հուզեն, տակնուվրա անեն ու ապրեցնեն…
…Երեկույթ է: Կալանավորները ծանր քայլերով դեպի ակումբ են գալիս: Խոնավ հագուստները սառած են, փայտացած: Ուռած, խոշորացած նրանք հազիվ են տեղավորվում նեղ նստարաններին, կողք կողքի, միմյանց կիպ կպած: Նման են անճոռնի, շարժուն բուրգերի: Տղամարդիկ նստած են դահլիճի աջ կողմում, կանայք ձախ կողմում, մեջտեղը՝ արթուն, դաժան հսկիչներ ու պետերից մի քանի հոգի: Երեկույթի ծրագիրը մեծ է, եւ դա կալանավորների սրտով է. թող երկար լինի, թող անվերջ լինի, թող մի փոքր մոռացում բերի: Ներկայացումն անցավ փայլուն հաջողությամբ: Բուտաֆորիան շքեղ էր, իսկական կյանք էր հիշեցնում, դերակատարները տաղանդավոր էին, անճանաչելի էին բանտարկյալ արտիստները: Նրանց խաղը հիշողություններ էր արթնացնում անցյալ, «մայրցամաքի» կյանքից, որ կորել, չքացել էր: Որքա՛ն հեռու է այդ կյանքից այս բեւեռային երկիրը, ազատազրկվածներին շրջապատող սառը, անմարդաբնակ, անծայր, խավարի, բուքի երկիրը, անսահման, անվերջանալի տանջանքների դաժան երկիրը:
– Սարասատե, սոլո, ջութակի վրա կնվագի…,- հայտարարեց համերգավարը:
Արտիստին ոչ ոք չճանաչեց: Բեմ եկավ նիհար, փոքրիկ մարդը: Սեւ մոմլաթե ֆրակը, սպիտակ բյազե շապիկը, սեւ փոքրիկ փողկապը անճանաչելի էին դարձրել ճամբարի հաշմանդամին: Կտորից կարած չուստերը հեռվից կոշիկների էին նման: Նվագեց: Տարիների ընթացքում ուռած ու կոշտացած մատները այժմ շարժվում էին ավելի թեթեւ, ավելի արագ: Հնչյունների միջից կարծես լսվում էր նվագողի խորտակված կյանքի բողոքը: Կախարդական մեղեդին շողշողուն քողով ծածկեց ճամբարը՝ անմեղների տանջանքների քավարանը: Սեւ, սառը, ծանր օրերը, տարիները… Եվ արթնանում էին մոռացված հուշերը փայլուն արեւի, ուրախ օրերի, կնոջ ջերմության, մանկան ժպիտների, մոր գուրգուրանքի քաղցր հուշերը… Նվագում էր փոքրիկ մարդը, նվագում էր հաշմանդամը, եւ լաց էին լինում տանջվածները… Լսվում էին կանանց հեկեկանքները, տղամարդիկ կոշտացած բռունցքներով սրբում էին աչքերից գլորվող կապարի պես ծանր արցունքի կաթիլները: Իսկ հսկիչներն ու պետերը՝ այդ դաժան ու կոպիտ մարդիկ, չէին հասկանում, թե ինչու էին լալիս կալանավորները:
Նվագում էր արտիստը: Նա փոխվել էր: Ամենօրյա, անգույն, դալուկ դեմքը, որի վրա կարծես աչքեր չկային, այժմ միանգամայն այլ էր: Բեմում կանգնած էր անծանոթ մարդ՝ լուրջ, հպարտ, շրջապատից կտրված հայացքով: Ծափեր, երկարատեւ ծանր ծափեր… Արտիստը խոնարհեց գլուխը, ջութակը սեղմեց կրծքին, ապա բարձրացրեց գլուխը, նայեց ամենքին երկա՛ր, խորիմաստ հայացքով: Հետո շրջվեց՝ ջութակը սեղմած կմախքացած մարմնին ու հեռացավ բեմից, անհայտացավ փակվող վարագույրի հետեւում:
Հարավի քնքուշ Սարասատե, մարգարտահյուս մեղեդիների կախարդ Սարասատե, կարո՞ղ էիր արդյոք երեւակայել, որ քո հեքիաթային հնչյունները ուժ ու կամք կարթնացնեն հուսահատ մարդկանց ազնիվ սրտերում: Ապրելու, պայքարելու, կրկին ապրելու եւ շարունակ պայքարելու, չհուսահատվելու անհողդողդ կամք կարթնացնեն քո կախարդական մեղեդիները…
Մերի ՔԵՇԻՇՅԱՆ
Ս. Դավթյանի կենսագիր
«Առավոտ» օրաթերթ
14.01.2023
