Հարցազրույց գրականագետ, բանասիրական գիտությունների դոկտոր, պրոֆեսոր, ՀՀ արվեստի վաստակավոր գործիչ Դավիթ Գասպարյանի հետ
– Բացի ժամանակից, որոնք են այն չափորոշիչները, որոնք ամրագրում են հեղինակի վաստակը: Հարցնում եմ, որովհետեւ վերջին շրջանում մերօրյա պոետների անունների շարքում Անատոլի Հովհաննիսյանի անունը չեմ լսում:
– Ակնհայտ է, որ մենք ապրում ենք մտավոր անապատում, այն գրական-մշակութային եռուն կյանքը, որ կար Հայաստանում, վերջին տարիներին չկա: Հեռուստահաղորդումները, որ ընտանիքներում, հանրության մեջ մարդկանց միավորող կարեւոր տեղեկատու են, խայտառակ, ամոթալի ցածր մակարդակի են հասել, այդ ինչ սխալաշատ հայերեն է, այդ ինչ ամոթալի հաղորդումներ են: Իբր թե երգիծանք է. խորհրդային ժամանակ տոնական օրերի համար «կեցցե՛ե-ն», «ուռա՛»-ն էին ձայնագրում, հիմա՝ ծիծաղը, զուգահեռ սուտ սերիալներն են, մեղքս գալիս են դերասանները, որոնք խայտառակ դերերի մեջ են ներգրավված, որպեսզի մի քանի դրամ գումար վաստակեն… Լավ բեմարքների դեպքում կբացվեն, կերեւան իրենց ամբողջ հմայքով: Պատահական չէ, որ այսքան հեռվից եմ գալիս, որովհետեւ, այո՛, մենք ապրում ենք հոգեւոր անապատում: Գիրք կարդացող գրեթե չկա: Տպաքանակները վայրագ արագությամբ 200 000-ից իջան 200-ի կամ՝ 100-ի… Այս պայմաններում խոսել պոեզիայի մասին, նույնիսկ շռայլություն է, նույնն է, թե անապատում ջուր երազես: Մշակութային վիճակը մխիթարական չէ, մանավանդ, երբ երկիրդ պատերազմի մեջ է, չգիտես ի՞նչ ձայներ են գալիս, որտեղի՞ց են գալիս. թշնամին մտել է մեր տուն, գրողներից շատերի պահվածքում այնպիսի անտարբեր հոգեվիճակ է, ասես ոչինչ էլ չի եղել: Ես մահացու ծանր եմ տանում, մանավանդ որ ներսից էլ նոր չափորոշիչներով ուզում են վերջնականապես քանդել ու ապազգայնացնել դպրոցը: Եվ այս մեր մթամած իրականության մեջ, երբ քոչն առած ժողովուրդդ հեռանում է իր երկրից, երբ հայրենիքը մեր աչքի առջեւ դատարկվում է, երբ բարոյալքվածությունը, ընկճվածությունը, խեղճությունը, պարտվածությունը, համակերպվածությունը, մի խոսքով՝ անկումը համակել է մեզ, պոեզիայի մասին խոսելը, իրոք, մեծ շռայլություն է:
Ահա այս անհեռանկար իրականության մեջ ուզում ես, որ մեկը կողքիդ լինի: Շատ կուզեի Անատոլի Հովհաննիսյանը Երեւանում լիներ: Կհանդիպեինք, կխոսեինք: Բուժման նպատակով նրա՝ Ֆրանսիա գնալը ազդեց նաեւ մտավոր միջավայրի վրա: Այդ տեսակի մարդիկ իրականություն են ստեղծում, միջավայր են պահպանում: Նրա եւ նրա նմանների բացակայությունն ազդեց միջավայրի վրա, որը հիմա լցված է ամեն տեսակի հավակնոտ թերուսներով: Մտավոր միջավայրը ոչ միայն նոսրացել է, այլեւ ավելացել են նոսր հնարավորություններով մարդիկ եւ տիրոջ ձեւեր են բանեցնում: Պատասխանատվության տեր մարդիկ այստեղ դարձել են մի տեսակ ժամապահ, օրապահ, հերթապահ:
Եթերում գրականությունից քիչ են խոսում, խոսողներն էլ միայն բլբլացնում են ու իրենց ցուցադրում՝ վստահ, որ գոնե իրենց գյուղերում վերաբերմունքի կարժանանան: Ամոթալի ժամավաճառություն է: Այս իրավիճակում, քանի որ գրականության մարդ ես, հետեւում ես գրքերին, մամուլին: Ահա, լույս է տեսել Անատոլի Հովհաննիսյանի «Գնում եմ կորեմ» ժողովածուն, որի մեջ զետեղված են երկեր նրա նախորդ գրքերից: Գիտեմ, որ առողջական առումով անձնապես լավ վիճակում չէ, բայց չգիտեմ՝ նոր գործեր գրո՞ւմ է, թե՝ ոչ:
Հարցնում եք՝ ժամանակակից պոեզիային նվիրված հոդվածներում նրան հիշողներ կա՞ն: Պիտի ասեմ՝ ո՛չ: Որովհետեւ հիշողները շատ միտումնավոր են: Ահա, լույս է տեսել Սուրեն Աբրահամյան անունով մեկի 740 էջանոց «Արդի հայ պոեզիայի գեղարվեստական համակարգը» գիրքը, որտեղ ո՛չ պոեզիա կա, ո՛չ համակարգ: Համակարգը ենթադրում է ամբողջություն, իսկ այստեղ համակ կիսատպռատություն է: 1970-ական թթ. բանաստեղծական նոր սերնդի շուրջ ընթացող բանավիճային հոդվածների ամփոփումներ են: Համատարած կրկնություն է, ոչ մի նորություն, իսկ պոեզիան նրա համար սոսկ «տեքստ» է՝ առանց հասկանալու էությունը: Այն դաջվածքն է, ինչը կար 1970-ականներին, նույն մի քանի անուններ են հոլովվում: Ոչ միայն Հովհաննիսյանը չկա, այլեւ ժամանակակից պոեզիայի մի քանի վառ ներկայացուցիչներ, զորօրինակ՝ Սոնա Վանը, Խաչիկ Մանուկյանը…Եվ քանի որ ոչ մի նորություն չի բերում, միայն միակողմանի կրկնվում է նախկին բանավեճերի ժամանակ եղած արտահայտությունները, ուստի՝ պետք է դիմել ԲՈԿ, որպեսզի չեղարկեն նրան շնորհված գիտական աստիճանը, որպեսզի իր նման թերուսներ չբազմացնի:
Կարդացեք նաև
– Այո՛, պոեզիան Բառի մոգություն է, եւ բանաստեղծությունն է խոսքի ծանր լիցքը կրողը: Այդ առումով Ձեզ ինչպես է ներկայանում Անատոլի Հովհաննիսյանի՝ «Գնում եմ կորեմ» ժողովածուն: Գրողի մտահորիզոնի չափը ի՞նչ տեղ է գրավում նրա ստեղծագործության համատեքստում, չէ՞ որ ընդունված է կարծել, թե տաղանդը բնատուր է:
– Հովհաննիսյանը գիտի տողի հարգը, բառի արժեքը, հնչերանգ կոչվածը, կշռույթի ուժը, ա՛յն, ինչը խոսքը դարձնում է պոեզիա, գիտի խտացման նշանակությունը, որ մեկ տոննա բառային հանքանյութի մեջ եղած մեկ գրամ ոսկին է՝ որպես մի իմաստուն փոխաբերություն կամ հիշվող համեմատություն: Այս առումով բարձր եմ գնահատում նրա բանաստեղծական մտածողությունը, գնում է սեղմության, խոսքի ասույթային իմաստավորման, ամենակարեւորը՝ ամեն ինչ ուզում է այնպես անել, որ մնա կենսական վիճակների մեջ, պատկերի թռիչքը չի կտրում իրականությունից: Նրա պոեզիայում կա մի դիտակետ, որտեղից հստակ երեւում է կյանքի շարժումը, ինչը արտացոլվել է «Ֆրանսիական նամակի» գրքում, որ թափառական հայերի ողորմելի վիճակն է Եվրոպայի ճանապարհներին: Տեսնում է ազգային ամոթը: Բայց իրականության անդրադարձը պիտի լինի գեղարվեստական, որովհետեւ համանման անդրադարձները հրապարակագրական բնույթ ունեն. ուզում ես բանաստեղծություն ասա, ուզում ես՝ ակնարկ, մեկ է… այն չեն, որովհետեւ գեղարվեստ չեն: Իսկ նա գիտի խոսքը դարձնել պոեզիա, որովհետեւ բանաստեղծ է եւ այս դեպքում է ահա, որ մտավորական մարդու հետ խոսելու մեծ պահանջ ես զգում…
Կա մտքի իրականություն, որ թափառող պատկերներ է բերում քո կենցաղից, հայրենիքից, պատմությունից, մանկությունից… Բայց դա էլ վտանգավոր մի իրականություն է, որովհետեւ կրկնվող է, եւ թարմությունը քիչ է: Հովհաննիսյանը կարողանում է նոր դիտարկումներով վերարտադրել իր ներսի ձայները՝ մարդն է օրվա մեջ, մարդու լույսն ու ստվերն է շարժուձեւի մեջ, դիմանկարն է, նույնիսկ՝ քանդակը: Մարդու շարժանկարն է…
– Գրականությունը ժամանակի հայելի՞ն է, թե՝ զարգանում է իր օրինաչափություններով, ինչ-որ կերպ կրելով նաեւ ժամանակի կնիքը: Դուք «Հայելի» ժողովածուի մասին գրել եք. «Կա ե՛ւ գրողը, ե՛ւ ասելիքը, ե՛ւ արվեստը: Ձեր խիտ դասավորված դարակներում տեղ բացեք Անատոլի Հովհաննիսյանի գրքի համար…»: Նաեւ՝ «…ահա մարդը, ով հայելի է պահում… ներքին անդրադարձն է նրա»: Չի՞ կրկնվում, արդյոք, Հովհաննիսյանը:
– Մարդը հայելու առաջ ինչքան էլ կանգնի, միշտ տարբեր է, որովհետեւ ամեն վայրկյան մարդը տարբեր է: Երբեք մի կետով իրեն երկար չի կարող նայել հայելու մեջ, հայացքդ փախչում է: Կարող եմ Չարենցի օրինակով ասել՝ նկատի ունենալով «De profundis» գրառումը: Հայելու մեջ նայում ես ոչ թե քո արտաքինին, կնճիռներին, աչքերին, քթին, ականջներին, այլ ուզում ես լսել քո ձայնը, ներսդ ի՞նչ է ասում դրսիդ: Մարդը մշտապես տարբեր է, ուզում է հայելու առաջ լինի, ուզում է՝ հայելուց հեռու: Հայելու առաջ ոչ միայն իր դեմքն է, այլեւ իր ներքին ձայնը, որ լսում է ու հետը խոսում: Հիշենք Եսենինի հանճարեղ «Սեւ մարդը» պոեմը. հայելու առաջ կանգնում խոսում է, հետո հայելին տալիս ջարդում, ոնց որ իրենից փախչի, ոնց որ իրեն սպանի, որովհետեւ սեւ մարդն անգամ հայելու միջից հետապնդում էր նրան…
Ժամանակակից գրականությունից հիասթափություն ունեմ՝ շատ հետամնաց է, այս վիթխարի դարում, այս լարի պես օրավուր ձգվող անհայտության մեջ, երբ մարդը դարձել է ահավոր բարդ զգայությունների կծիկ, խոսքը շատ պարզունակ է հնչում: Եթե մտավորական մարդը պոեզիայում չի գտնում ինքը իրեն, իր ժամանակը, անգամ՝ իր ժամանակից դուրս ժամանակը, որպես մի ուրի՛շ եզերք, ինչի պիտի կարդա այդ գրությունները: Այս առումով եւս Հովհաննիսյանի պոեզիան տարբեր է, նա թեկուզ մտքով մտավորական շփումների հնարավորություն է տալիս, երկխոսության ներքին կապ կա, իսկ մենախոսությունը լսելի է:
Չգիտեմ ուրիշներն ինչպես, բայց իմ ականջներն են խուժում օրվա լրատվության, քաղաքական դեպքերի, պատերազմների բոլոր ձայները, ես այդ աչքով եմ նայում գրականությանը: Պոեզիան պետք է լիարժեքորեն վերափոխվի՝ ժամանակի գաղտնագրերը հայտնաբերի… Ինչո՞ւ ակախության 30 տարին Չարենց չծնեց, ուզում ես ասա, հեղափոխության բանաստեղծ, ուզում ես ասա՝ ողբերգության, բայց ծնվեց, չէ՞…
Գրական քննադատություն վաղուց չկա: Հապա մի նայեք, թե «Գրական թերթ»-ում ովքեր են քննադատությամբ հանդես գալիս: Գրական մամուլ եւս չկա: «Անդին» կար՝ չկա՛, «Նարցիս» կար՝ չկա՛, «Հայոց լեզու եւ գրականություն» կար, չկա՛, «Գարուն» կար, մի ամբողջ սերնդի ստեղծագործական կյանքի հայելին էր, «Գարո՜ւն»-ն էլ չկա: Մի՞թե անկախությունն այսպես ծանր պիտի նստեր մեզ վրա: Այս ինչ մտավոր թշվառություն է: Այս անհեռանկար վերաբերմունքից գրականությունը խռովեց եւ հանրային կյանքում այլեւս չունի առաջվա իր ուղենիշ դերը: Մինչդեռ ժամանակին Վարուժանի «Ցեղին սիրտը» (1909) ժողովածուն ֆիդայիները պահում էին իրենց մախաղներում, ու նաեւ դրանով ներշնչված գնում կռվի: Այսօր ժամանակակից հայ պոեզիան շատ դեպքերում կորցրել է իր նշանակությունը: Ինչի հասցրել էին Թումանյանը, Տերյանը, Չարենցը, Շիրազը, Սահյանը, Սեւակը վերջին տարիներին, կորցրեց իր նվաճած տարածությունը, որովհետեւ ժամանակակից գրականությունը առանձին բացառություններով խաբեց ընթերցողին:
– Ի վերջո, որտեղի՞ց է գալիս չարենցյան «Ի՞նչ է ասում այս գիրքը եւ ի՞նչ է բարբառում…» խոսքը:
– Վերջերս Դավիթ-Բեկի ապստամբության 300-ամյակի կապակցությամբ նորից կարդացի Րաֆֆու հայտնի վեպը եւ մի հոդված գրեցի: Այս ի՛նչ մեծ գրող է Րաֆֆին, իսկակա՜ն գրող, դրվագներ կան, հորինում է, բայց ի՛նչ վարպետությամբ, եւ այնքան պատասխանատու, որ երբ զգաց, որ ինչ-որ բան այնպես չէ, ընդհատեց գրելն ու տպագրելը, մեկնեց Սյունիք, ճանապարհորդեց, հիշողություններ լսեց, տեղանք ու ճանապարհներ ճանաչեց, սար ու ձոր տեսավ, պակասը լրացրեց, ամիսներ անց վերադարձավ Թիֆլիս, վեպը շարունակեց եւ արդյունքը ցնցող էր: Սա՛ է գրողը, ով գիտի՝ ինչ է ասում եւ ում: Սա հիշեցի՝ պատասխանելու ձեր հարցերից մեկին՝ «Ի՞նչ է ասում այս գիրքը եւ ի՞նչ է բարբառում…»: Չարենցի «Դեպի լյառը Մասիս» պոեմից վերցրած այդ տողը հենց գրականության ճանապարհի ուղեցույց է, որ իր իսկ խոսքով նշանակում է՝ «Երգը երկրի՛ց է աճում եւ ո՛չ թե ձայներից կամ բառերից»: Սա մի ամբողջ արվեստի տեսություն է, ինչի մասին կարելի է երկար խոսել: Եվ այս հայացքի առջեւ է, ահա, որ ոչինչ է դառնում տարիքն առած երիտպոետներից մեկի դատողությունը, թե՝ պոեզիան պատմականությունից դուրս է: Այդ իսկ պատճառով այդ պոեզիան այդպես էլ չկայացավ:
– Ինչո՞վ եք զբաղված, ի՞նչ եք անում:
– Օրերս լույս կտեսնի տարիների աշխատանքիս արդյունքը՝ «Եղիշե Չարենցի կյանքը եւ ժամանակը» մենագրությունը, որ շատ նորություն է բերում եւ նախատեսված եռահատորյակի առաջին գիրքն է: Մյուսները ներկայացնելու են մեծ գրողի ստեղծագործությունը եւ արվեստը: Ունեմ մի մատենաշար՝ «Հայ գրականություն», որում ի մի եմ բերում իմ ուսումնասիրությունները… 2000-2017 թթ. վեց գիրք լույս է տեսել, տպագրության եմ պատրաստում 7-րդ եւ 8-րդ գրքերը:
Հարցազրույցը՝
Ռուզան ՄԻՆԱՍՅԱՆԻ
«Առավոտ» օրաթերթ
24.11.2022
Հրաշալի հարցազրույց՝ անկեղծ ու սրտացավ: