ԵՊՀ իրավագիտության ֆակուլտետի գիտական խորհրդի կարծիքը
Ընդունվել է ԵՊՀ իրավագիտության ֆակուլտետի գիտական խորհրդի՝ նոյեմբերի 4-ի նիստում:
Հայաստանի Հանրապետության կրթության, գիտության, մշակույթի և սպորտի նախարարությունը 30.09.2022 թվականին իրավական ակտերի հրապարակման միասնական կայքում հանրային քննարկման նպատակով հրապարակել է «Բարձրագույն կրթության և գիտության մասին» ՀՀ օրենքի նախագիծը (այսուհետ՝ Նախագիծ)։
Նախագծի ուսումնասիրությունը ցույց է տալիս, որ լրամշակման արդյունքում նախկինում ներկայացված առանձին դիտողություններ և առաջարկություններ հաշվի են առնվել և կատարվել են համապատասխան խմբագրումներ։
Կարդացեք նաև
Ինչպես նախկինում արձանագրել ենք, Նախագծի ընդունումն իրոք անհրաժեշտ է և պայմանավորված է բարձրագույն և հետաբուհական կրթության ոլորտում առկա բազմաթիվ խնդիրները լուծելու հրամայականով։
Նախագիծն իրապես պարունակում է այդ խնդիրների լուծման համար նախադրյալներ ու անհրաժեշտ պայմաններ և կիրարկման ընթացքում առաջացող խնդիրների հետևողականորեն լուծման պարագայում կարող է հասնել հետապնդվող նպատակների իրականացմանը։
Այնուամենայնիվ, Նախագծում կատարված փոփոխությունների արդյունքում պահպանվել են նախկինում արձանագրված բազմաթիվ առանցքային, ոչ իրավաչափ դրույթները, ինչպես նաև առաջացել են նոր խնդիրներ, որոնք էականորեն ազդում են Նախագծով հետապնդվող նպատակների իրացման վրա և առաջարկվող խմբագրությամբ ընդունման պարագայում Նախագծի կիրարկումը կհանգեցնի առկա խնդիրների խորացմանը, ինչպես նաև նոր խնդիրների առաջացմանը, ընդհուպ՝ ակնհայտ աղերսներ կունենա սահմանադրականության հետ։
- Բուհերի խոշորացման վերաբերյալ.
1.1. Նախ՝ օրենսդրությամբ սահմանված կարգով լիցենզավորված բուհերի վերակազմակերպումը կարող է իրականացվել՝ բացառապես նորմատիվ իրավական ակտերով ամրագրված հստակ չափանիշներին համապատասխան: Բուհի ինքնակառավարումը ենթադրում է նաև կազմակերպական-իրավական ձևի երաշխավորված իրավական հիմքեր․ այն չի կարող թողնվել գործադիր իշխանության բացարձակ հայեցողությանը:
1.2. Նախագծի անցումային դրույթներով սահմանվում է, որ գործող պետական բուհերի խոշորացման (այդ թվում՝ համապատասխան գիտահետազոտական կազմակերպությունների միավորմամբ) արդյունքում ստեղծված կամ վերակազմակերպված բուհերում կրթության ոլորտի պետական լիազոր մարմնի ղեկավարը մինչև հինգ տարի ժամկետով նշանակում է ժամանակավոր կառավարիչ-ռեկտորներ և ձևավորում 12 անդամից կազմված կառավարման ժամանակավոր խորհուրդներ՝ նշանակելով խորհրդի նախագահներ՝ բարեփոխումների ընթացքն ապահովելու նպատակով։
Ավելին՝ կառավարման այդ մարմինների վրա չեն տարածվելու այդ մարմինների ձևավորման համար կարևոր նշանակություն ունեցող չափանիշներ, ինչի արդյունքում համապատասխան նախարարն ունենալու է կառավարիչ-ռեկտոր նշանակելու և կառավարման խորհուրդ ձևավորելու բացարձակ հայեցողություն։ Մինչդեռ հարկ է նշել, որ Նախագծով սահմանված չափանիշներից և պահանջներից շատերը կարող են պահպանվել նաև բուհերի խոշորացման գործընթացքում։
Օրինակ՝ գիտական աստիճան և առնվազն հինգ տարվա ակադեմիական կամ գիտական և գիտատեխնիկական գործունեության ստաժ ունենալու պահանջը կարող է պահպանվել նաև ժամանակավոր կառավարիչ-ռեկտոր նշանակելիս։
1.3. Միաժամանակ Նախագծի հիշյալ 40-րդ հոդվածի 17-րդ մասում առկա կարգավորումներն ունեն իրավական անորոշության բարձր մակարդակ, որի արդյունքում անհասկանալի են մնում էական որոշ հարցեր․
– Ի՞նչ ժամկետներում է կատարվելու բուհերի խոշորացումը։
– Ի՞նչ սկզբունքներով է կատարվելու բուհերի խոշորացումը։
– Նախագծի 30-րդ հոդվածի 1-ին մասի 4-րդ, 9-րդ և 14-րդ կետերի պահանջները ժամանակավոր կառավարման մարմինների վրա չտարածվելու պայմանը նշանակո՞ւմ է արդյոք, որ այդ մարմինները չեն ունենալու նշված լիազորությունները, թե՞ ունենալու են այդ լիազորությունները և կարող են իրացնել դրանք՝ առանց նշված հոդվածներով սահմանված պահանջները և սահմանափակումները պահպանելու։
– Բացակայում է ակադեմիական խորհրդի կազմավորման վերաբերյալ որևէ դրույթ, ինչի արդյունքում անհասկանալի է, թե արդյոք այն ձևավորվելու է, քանի որ Նախագծով ակադեմիական խորհրդին վերապահված են էական լիազորություններ։ Եթե ակադեմիական խորհուրդ չի ձևավորվելու, ապա անհրաժեշտ է կարգավորել վերջինիս պատկանող լիազորությունների իրականացման կարգը։
– Անորոշ է նաև Կառավարության կողմից ժամանակավոր կառավարիչ-ռեկտորների և խորհուրդների լիազորությունների շրջանակը սահմանելու լիազորությունը. արդյոք այդ լիազորությունները կարող են ավելին լինել, քան Նախագծով սահմանվածները կամ արդյոք ռեկտորին կարող է վերապահվել այնպիսի լիազորություն, որը Նախագծով պատկանում է կառավարման խորհրդին։
- Հանրային բուհի կառավարման մոդելի վերաբերյալ.
2.1. Նախագծի 27-րդ հոդվածի 4-րդ մասով սահմանվել է, որ Կառավարման խորհրդի՝ բուհի վեց անդամին սահմանված ժամկետում չառաջադրելու դեպքում համապատասխան լիազոր մարմնի ղեկավարը կառավարման խորհրդի բնականոն գործունեությունն ապահովելու համար նշանակում է խորհրդի ժամանակավոր անդամներ՝ մինչև սահմանված կարգով կառավարման խորհրդի՝ բուհի առաջադրած անդամների համալրումը։ Ժամանակավոր անդամների լիազորությունները դադարում են նոր անդամների համալրման պահից։
Նախագծում բացակայում է այն հարցի որոշակի պատասխանը, թե ինչ սկզբունքով է լիազոր մարմնի ղեկավարն իրականացնելու համալրումը՝ ի՞ր անսահմանափակ հայեցողությամբ, թե՞ բուհի ակադեմիական խորհրդի կողմից առաջադրվող կառավարման խորհրդի անդամներին ներկայացվող պահանջների հաշվառմամբ։
Ակնհայտ է, որ համապատասխան իրավակարգավորումների բացակայության պայմաններում ժամանակավոր անդամների նշանակման հարցում լիազոր մարմինն ունենալու է անսահմանափակ հայեցողություն։ Այդպիսի մոտեցումը խաթարում է բուհական ինքնակառավարման գաղափարը, ինչպես նաև կառավարման խորհրդում բուհի և լիազոր մարմնի հավասար ներկայացվածությունը երաշխավորելու՝ Նախագծով առաջարկվող ընդհանուր սկզբունքը։
Նախագծի 27-րդ հոդվածի 4-րդ մասի կարգավորումների պարագայում կարող է ստեղծվել իրավիճակ, երբ տևական ժամանակ բուհը փաստացի կառավարվելու է բացառապես գործադիր իշխանության կողմից, քանի որ կառավարման խորհրդի անդամները նշանակված են լինելու միայն լիազոր մարմնի կողմից։
Իհարկե, կառավարման խորհրդի կազմավորման հարցում հնարավոր խնդիրներից խուսափելու համար անհրաժեշտ է սահմանել «ճգնաժամային կառավարման» վերաբերյալ համապատասխան կարգավորումներ, այնուամենայնիվ առաջարկվող կարգավորումը լիարժեք չէ և չի համապատասխանում Նախագծով հետապնդվող նպատակին։
Միաժամանակ դրական կարելի է համարել այն փոփոխությունը, որով սահմանափակվում են նման կերպ ձևավորված խորհրդի լիազորությունները, և վերջինս չի կարող իրացնել ռեկտորի ընտրությունները կազմակերպելու, նրա լիազորությունները դադարեցնելու և բուհի կանոնադրության մեջ փոփոխություններ կատարելու լիազորությունները։
Այնուամենայնիվ կարծում ենք, որ միայն լիազոր մարմնի կողմից նշանակված անդամներից բաղկացած խորհրդի լիազորությունների շրջանակը պետք է ավելի նեղացնել և սահմանափակել միայն խիստ հրատապ այնպիսի լիազորություններով, որոնք անհրաժեշտ են «ճգնաժամային կառավարման» ժամանակահատվածում։
2.2. Նախագծում բուհի կառավարման մարմինների ձևավորմանն առնչվող հարաբերությունների կարգավորումը թերի է և ոչ ամբողջական։ Մասնավորապես՝ Նախագիծը չի կարգավորում այն հարցը, թե ինչ է լինում այն դեպքում, եթե լիազոր մարմինը հանգում է այն եզրակացության, որ կազմը չի ձևավորվել պատշաճ կարգով, ի՞նչ գործողություններ պետք է ձեռնարկի լիազոր մարմինը, և ինչ՝ բուհը։ Լուծված չեն նաև այն հարցերը, թե ով պետք է խորհրդի անվանական կազմը ներկայացնի լիազոր մարմնի հաստատմանը, և ինչ ժամկետում պետք է կազմը հաստատվի։
Հավելենք, որ Սահմանադրության 6-րդ հոդվածը սահմանում է, որ լիազորող նորմերը պետք է համապատասխանեն իրավական որոշակիության սկզբունքին։ Նախագծի 27-րդ հոդվածի 1-ին մասն առերևույթ չի բավարարում այս պահանջը։
Անհրաժեշտ է նշել նաև, որ խորհրդի անվանական կազմը չհաստատելու՝ լիազոր մարմնի ղեկավարի լիազորությունը, ըստ էության, տարածվելու է ակադեմիական խորհրդի կողմից առաջադրվող անդամների վրա, քանի որ լիազոր մարմնի ղեկավարի կողմից առաջադրվող անդամները, ենթադրաբար, առաջադրման պահին պետք է համապատասխանեն սահմանված պահանջներին (լիազոր մարմինը չի կարող «post factum» ստուգել նաև իր կողմից առաջադրված անդամների համապատասխանությունը օրենքով սահմանված պահանջներին)։
2.3. Նախագծում պահպանվել է այն դրույթը, որի համաձայն՝ հանրային բուհի կառավարման խորհրդի անդամի լիազորությունները դադարեցվում են, եթե նրան նշանակած կամ ընտրած մարմինը նրան վաղաժամկետ ազատել է կառավարման խորհրդի անդամի պաշտոնից։ Այս կարգավորումը ուղղակի հակասության մեջ է ՍԴՈ-1608 որոշման հետ։ Մասնավորապես՝ ՍԴՈ-1608 որոշմամբ Սահմանադրական դատարանն արձանագրել է հետևյալը. «Թեև Օրենքում տեղ են գտել որոշակի երաշխիքներ (ինչպիսիք են, օրինակ, այն, որ կառավարման խորհրդի անդամ չի կարող լինել անձը, որը որևէ կուսակցության ղեկավար մարմնի անդամ է կամ զբաղեցնում է քաղաքական պաշտոն (Օրենքի 28-րդ հոդվածի 6-րդ մասի 3-րդ և 4-րդ կետեր), և այդպիսի հանգամանքները դիտարկվում են իբրև կառավարման խորհրդի անդամի լիազորությունների դադարեցման հիմքեր (Օրենքի 29-րդ հոդվածի 1-ին մասի 1-ին և 2-րդ կետեր), այնուամենայնիվ, Սահմանադրական դատարանը գտնում է, որ դրանք չեն կարող դիտարկվել իբրև լիազոր մարմնի ղեկավարի կողմից նշանակված կառավարման խորհրդի անդամի ինքնուրույնության արդյունավետ երաշխիքներ, առնվազն այն պատճառով, որ նշանակող մարմինն ունի նշանակած անդամներին պաշտոնից վաղաժամկետ ազատելու իրավասություն, և այդպիսի հանգամանքն Օրենքով դիտարկվում է իբրև կառավարման խորհրդի անդամի լիազորությունների դադարեցման հիմք (Օրենքի 29-րդ հոդվածի 1-ին մասի 5-րդ կետ):
Այսպիսի կարգավորումների պարագայում, երբ հանրային բուհի կառավարման խորհրդի անդամների մեծամասնությունը նշանակվում և ազատվում է լիազոր մարմնի ղեկավարի կողմից, խիստ պատրանքային է դառնում հանրային բուհի կառավարման խորհրդի նշանակված անդամի ինքնուրույնությունը նշանակող մարմնից, իսկ այդպիսի ինքնուրույնություն դրսևորելու դեպքում, չբացառելով նշանակող մարմնի կողմից կառավարման անդամի ազատումը հենց վերջինիս ինքնուրույնության շարժառիթով պայմանավորված տեսական հնարավորությունը, ստեղծվում է իրավիճակ, երբ հանրային բուհի կառավարման խորհրդի մեծամասնությունն ընկնում (հայտնվում) է նշանակող մարմնից (լիազոր մարմնի ղեկավարից) կախվածության մեջ, որպես արդյունք՝ այդպիսով գործադիր իշխանությունից ուղղակի կախվածության մեջ է ընկնում հանրային բուհի կառավարման 3 մարմիններից մեկը»։
2.4. Հանրային բուհի կառավարման մարմինները Նախագծով շարունակում են մնալ գործադիր իշխանությունից կախվածության մեջ: Սա այն հիմնական խնդիրն է, որին հանգամանալից անդրադարձել է Սահմանադրական դատարանը 02.08.2021թ-ի թիվ ՍԴՈ-1608 որոշմամբ:
Այսպես՝ լիազոր մարմնի կողմից նշանակվող անդամների համար սահմանված չէ որևէ չափանիշ: Արդյունքում՝ լիազոր մարմինն անսահմանափակ լիազորությամբ կարող է ցանկացած անձի նշանակել կառավարման խորհրդի անդամ: Բացի դրանից՝ կառավարման խորհրդի անդամները կարող են ցանկացած ժամանակ ազատվել պաշտոնից, ինչը դարձյալ մեծացնում է գործադիր իշխանության կամայական ազդեցության հնարավորությունները:
Իհարկե, դրական կարելի է համարել այն կարգավորումը, որ լիազոր մարմինը կարող է միջամտել ռեկտորի նշանակման գործընթացին միայն այն դեպքում, երբ առաջին քվեարկության արդյունքում ռեկտոր չի ընտրվում, և մի քանի թեկնածուներ մասնակցում են երկրորդ փուլին։
Այնուամենայնիվ, հաշվի առնելով կառավարման խորհրդի ձևավորման հարցում լիազոր մարմնի միջամտության էական հնարավորությունները, կարելի է եզրակացնել, որ ռեկտորի ընտրության հարցում ևս լիազոր մարմինն ունենալու է ինչպես անուղղակի (առաջին փուլի պարագայում), այնպես էլ ուղղակի (վարկանշային քվեարկության պարագայում) մասնակցություն։
2.5. Նախագծի 40-րդ հոդվածի 13-րդ մասը սահմանում է, որ մինչև Նախագծով նախատեսված կարգով նոր կառավարման խորհուրդների ձևավորումը հանրային բուհերի և գիտական կազմակերպությունների՝ գործող կառավարման խորհուրդները շարունակում են իրենց լիազորությունների իրականացումը, որոնք դադարում են նոր խորհուրդների ձևավորման պահից:
Այսինքն՝ խորհուրդների գործող կազմերի բոլոր անդամների լիազորությունները դադարում են միևնույն պահին՝ անկախ այն հանգամանքից, թե երբ են նրանք ընտրվել այդ պաշտոնում և քանի տարի դեռ պետք է պաշտոնավարեն։
Այս կարգավորումը խախտում է խորհրդի անդամների «իրավական ակնկալիքի» իրավունքը, քանի որ վերջիններս ընտրվելու պահին ելել են մինչև լիազորությունների ժամկետի ավարտը պաշտոնավարելու կանխավարկածից և միայն իրենց ընտրվելու պահին գործող իրավական կարգավորումներով լիազորությունների վաղաժամկետ դադարեցման կանխադրույթից։
2.6. Նախագծի 28-րդ հոդվածի 6-րդ մասով, ի տարբերություն նախորդ խմբագրությունների, հանվել է բուհի կառավարման խորհրդի անդամի համար սահմանված քաղաքական պաշտոն զբաղեցնելու արգելքը։
«Հանրային ծառայության մասին» ՀՀ օրենքի 5-րդ հոդվածի 2-րդ մասի համաձայն՝ Պետական քաղաքական պաշտոններն են Հանրապետության նախագահի, Ազգային ժողովի պատգամավորների, վարչապետի, փոխվարչապետների, Ազգային անվտանգության խորհրդի քարտուղարի, նախարարների և նրանց տեղակալների պաշտոնները (…):
Նախագծի 27-րդ հոդվածի 3-րդ մասը սահմանում է, որ կառավարման խորհրդի 12 անդամներից 6-ին նշանակում է լիազոր մարմինը։
Վերը նշված կարգավորումների համադրված վերլուծությունից բխում է, որ լիազոր մարմինը հանրային բուհի կառավարման խորհրդի անդամ կարող է սկզբունքորեն նշանակել վեց քաղաքական պաշտոն զբաղեցնող անձանց, քանի որ Նախագծով նման լիազորությունը սահմանափակող որևէ նորմ առկա չէ։
Ավելին՝ բուհի ակադեմիական խորհուրդը ևս կառավարման խորհրդի անդամի պաշտոնում կարող է առաջադրել քաղաքական պաշտոն զբաղեցնող անձանց։
Արդյունքում՝ առկա է բուհի կառավարման խորհրդում միայն քաղաքական պաշտոններ զբաղեցնող անձանց նշանակելու կամ ընտրելու իրական իրավական հնարավորություն։
Ավելին՝ նշված փոփոխութունը հակասության մեջ է ՀՀ Սահմանադրական դատարանի ՍԴՈ-1608 որոշման հետ, քանի որ Սահմանադրական դատարանը քաղաքական պաշտոն զբաղեցնելու արգելքը դիտել է որպես կառավարման խորհրդի անդամի ինքնուրույնության արդյունավետ երաշխիք, այսպես՝ Սահմանադրական դատարանն արձանագրել է հետևյալը. «Թեև Օրենքում տեղ են գտել որոշակի երաշխիքներ (ինչպիսիք են, օրինակ, այն, որ կառավարման խորհրդի անդամ չի կարող լինել անձը, որը որևէ կուսակցության ղեկավար մարմնի անդամ է կամ զբաղեցնում է քաղաքական պաշտոն (Օրենքի 28-րդ հոդվածի 6-րդ մասի 3-րդ և 4-րդ կետեր), և այդպիսի հանգամանքները դիտարկվում են իբրև կառավարման խորհրդի անդամի լիազորությունների դադարեցման հիմքեր (Օրենքի 29-րդ հոդվածի 1-ին մասի 1-ին և 2-րդ կետեր), այնուամենայնիվ, Սահմանադրական դատարանը գտնում է, որ դրանք չեն կարող դիտարկվել իբրև լիազոր մարմնի ղեկավարի կողմից նշանակված կառավարման խորհրդի անդամի ինքնուրույնության արդյունավետ երաշխիքներ, առնվազն այն պատճառով, որ նշանակող մարմինն ունի նշանակած անդամներին պաշտոնից վաղաժամկետ ազատելու իրավասություն, և այդպիսի հանգամանքն Օրենքով դիտարկվում է իբրև կառավարման խորհրդի անդամի լիազորությունների դադարեցման հիմք (Օրենքի 29-րդ հոդվածի 1-ին մասի 5-րդ կետ):
Նման պայմաններում կա՛մ անհրաժեշտ է վերականգնել քաղաքական պաշտոն զբաղեցնելը՝ որպես կառավարման խորհրդի անդամի համար արգելք, կա՛մ սահմանափակել քաղաքական պաշտոն զբաղեցնող անձանց քանակը, ինչպես նաև՝ սահմանել քաղաքական պաշտոններ, որոնք զբաղեցնող անձինք չեն կարող նշանակվել կամ ընտրվել հանրային բուհի կառավարման խորհրդի անդամի պաշտոնում։
2.7. Նախագծի 30-րդ հոդվածով սահմանվում է կառավարման խորհրդի լիազորությունները դադարած համարելու դեպքում ժամանակավոր խորհուրդ ձևավորելու հնարավորություն։ Ժամանակավոր խորհուրդը բաղկացած է լինելու երեք անդամից, որոնց նշանակելու է համապատասխան լիազոր մարմնի ղեկավարը։
Նախագծում բացակայում են խորհրդի անդամներին ներկայացվող պահանջները և չափանիշները, ինչպես նաև այդ խորհրդին վերապահվում են կառավարման խորհրդի բոլոր լիազորությունները՝ բացառությամբ ռեկտորի ընտրության հարցի կազմակերպումից։
Ժամանակավոր խորհրդի անդամներին, ինչպես նաև մինչև մեկ տարի ժամկետով նշանակվող ժամանակավոր ռեկտորին ներկայացվող պահանջների բացակայությունը կրկին համապատասխան լիազոր մարմնի ղեկավարին տալիս է անսահմանափակ հայեցություն՝ նշանակելու ցանկացած անձի այդ պաշտոններում։
Բացի դրանից՝ Նախագծով սահանվում է, որ ժամանակավոր խորհուրդն իրավասու է իրականացնելու կառավարման խորհրդին վերապահված միայն ընթացիկ լիազորությունները, սակայն բացառություն է սահմանված միայն ռեկտորի ընտրության կազմակերպման մասով, ինչը չի բխում իրավակարգավորման նպատակից։
Եթե կարգավորման նպատակը ժամանակավոր խորհրդին միայն այնպիսի լիազորությունների վերապահումն է, որոնք չեն կարող էականորեն ազդել բուհի կենսագործունեության վրա, ապա միայն մեկ բացառություն սահմանելը չի բխում այդ նպատակից։
Անհրաժեշտ է հստակ թվարկել կառավարման խորհրդին Նախագծով վերապահված այն բոլոր լիազորությունները, որոնք ժամանակավոր խորհուրդը չի կարող իրացնել։
- Նախագծում տեղ գտած համակարգային այլ խնդիրների վերաբերյալ.
3.1. Նախագիծն առերևույթ հակասության մեջ է Սահմանադրության 2-րդ գլխի մի շարք հիմնադրույթների հետ։ Գիտագործնական տեսանկյունից այն չի կարող նպաստել գիտականության շարունակականության, ինչպես նաև նվազագույն խթանների երաշխավորմանը, ինչի արդյունքում Սահմանադրական դատարանի իրավական դիրքորոշումների հետ ակնհայտ հակասություններ են ծագում։ Նախագծով պարզապես նախատեսվում է զուտ իրավական կարգավորումների եղանակով արհեստականորեն հավասարեցնել միմյանցից խիստ տարբերվող կարգավիճակները, ինչը խոր հակասության մեջ է առնվազն օրենքի առջև բոլորի հավասարության (28-րդ հոդված) սահմանադրական հիմնադրույթի հետ, և ինչի արդյունքում խաթարվում է նաև խտրականության արգելքի սկզբունքը։
Միայն դոկտորի գիտական աստիճանի առկայությունը որևէ երկրում չի բացառում լրացուցիչ այնպիսի գիտական աստիճանակարգման համակարգերի գոյությունը, որոնք հնարավորություն են տալիս հստակ աստիճանակարգելու գիտնականներին և հընթացս երաշխավորելու գիտականության շարունակականությունը, խթանելու որակումը կատարելագործելու ձգտումները։
Իրավական ողջ համակարգը, այդ թվում՝ հանրային ծառայության առանձին համակարգերում պաշտոններում նշանակման և առաջխաղացման ընթացակարգերը, հստակ դրույթներ են ամրագրում, որոնք փոխկապակցված են կոնկրետ գիտական երկաստիճան հիմքերի հետ։ Միաժամանակ առկա են այլ իրավական կարգավորումներ, որոնք աշխատանքի վարձատրությունը ևս փոխկապակցում են դարձյալ գիտական երկաստիճան հիմքերի հետ։ Հատվածական միջամտությունը անխուսափելիորեն հանգեցնելու է կատարյալ իրավակիրառ քաոսի։
Նախագիծը չի կարող համալիր ապահովել Կառավարության 2019 թվականի մայիսի 16-ի N 650-Լ որոշման հավելվածով հաստատված Կառավարության 2019-2023 թվականների գործունեության ծրագրի կատարումն ապահովող միջոցառումների պահանջները։ Մասնավորապես հետբուհական կրթության երկաստիճան համակարգը, որն այժմ գործում է եվրոպական տարբեր մոդելներով, բուհերին և հետազոտական ինստիտուտներին իրավունք է վերապահել՝ շնորհելու դոկտորի գիտական աստիճան։ Դա չի ենթադրում Բոլոնիայի գործընթացին միացած երկրներում դոկտորանտուրայի ինստիտուտի մեխանիկական վերացում։ Բոլոնիայի գործընթացի անդամ տարբեր պետություններ պահպանում են հետազոտողների կողմից գիտության շարունակականության ապահովման կառուցակարգերը՝ ապահովելով ֆինանսավորման տարբեր մոդելներ (կրթաթոշակ կամ դրամաշնորհ, աշխատավարձ կամ օգնականի փոխհատուցում (teaching assistantships) կամ կիրառում են նշված բոլոր տարբերակները (խառը մոդել): Եթե Նախագծի նպատակն է հստակեցնել բարձրագույն կրթության երրորդ մակարդակի զարգացման, ինչպես նաև որակի բարելավմանն ուղղված պետական քաղաքականության հիմնական ուղղությունները, որոնց կիրառման արդյունքում հնարավոր կլինի ապահովել արդի մարտահրավերներին արձագանքող, գիտությունը և նորարարությունները խթանող, միջազգային մակարդակում տեսանելի և մրցունակ գիտահետազոտական կենսունակ միջավայր, բարձրացնել բարձրագույն կրթության երրորդ մակարդակի արդյունավետությունը, ապա ասվածը չի նշանակում, որ նշված գործընթացը պետք է տեղի ունենա հետբուհական կրթության վերջնարդյունքների անտեսման և գիտության շարունակականությունն ապահովող գործիքակազմի վերացման, ինչպես նաև համարժեք այլընտրանք չնախատեսելու պայմաններում։ Անտեսվել է այն կարևորագույն հանգամանքը, որ բարձրագույն կրթության երրորդ մակարդակի վերջնարդյունքներով ապահովվում է որոշակի հմտություններով, որակներով օժտված և գիտական աստիճան ունեցող հետազոտողների կողմից հետագա գիտական գործունեությամբ զբաղվելու հնարավորությունը։ Հետբուհական կրթությունը կամ դոկտորանտուրան այս առումով հանդիսանում են նշված չափանիշներին համապատասխանող անձանց կողմից գիտությամբ զբաղվելու կամ գիտական գործունեության շարունակակնությունն ապահովելու լրացուցիչ խթան կամ գործիք, ինչը ենթադրում է դոկտորի գիտական աստիճանի շնորհման համար անհրաժեշտ աշխատանքների իրականացում և ինքնատիպ վերջնարդյունքների ապահովում (առնվազն որոշակի քանակությամբ գիտական աշխատություններ, արտասահմանյան պարբերականներում պարտադիր տպագրվելու և միջազգային փորձին հաղորդակից լինելու, գիտության պարտադիր առաջընթաց ապահովելու և այլ պահանջներ)։ Հենց դա է պատճառը, որ Բոլոնիայի գործընթացի անդամ հանդիսացող որոշ երկրներ (Գերմանիայի Դաշնություն) թեև ունեն գիտական մեկ աստիճանաշնորհման համակարգ, սակայն ներդրել են գիտության շարունակականությունն ապահովող այլընտրանքային մոդել` հաբիլիտացիան, որն ապահովում է հաբիլիտացվողի կողմից որոշակի քանակության գիտական աշխատանքների կատարման և գիտական գործունեությամբ զբաղվելու պարտադիրությունը, ինչպես նաև դրանցով պայմանավորված վերջնարդյունքների իրացման անհրաժեշտությունը։
Գործող երկաստիճան համակարգը, ընդհանուր առմամբ, զերծ չէ առանձին խնդրահարույց որակներից, սակայն առավել գիտագործնական և Սահմանադրության ոգուն համահունչ բարելավումների արդյունքում այն կարող է լինել լիարժեք գործող համակարգ և նպաստել գիտակրթական արդի մարտահրավերների հաղթահարմանը: Բոլոր դեպքերում, այսպիսի առանցքային խնդրի առնչությամբ բարելավումներ նախաձեռնելիս, հարկ է ցուցաբերել անհրաժեշտ համալիր ու ամբողջական մոտեցում, հարգել սահմանադրականության պահանջները և համարժեք ուսումնասիրել միջազգային լավագույն փորձը, մինչդեռ քննարկման ներկայացված Նախագիծը չի բավարարում հիշյալ նվազագույն պահանջները։
3.2. Սահմանադրականության և օրինականության ասպեկտներով իրավաչափ չեն նաև վարչական պաշտոնների և դասախոսների համար տարիքային սահմանափակումներ նախատեսելը։ Սահմանադրության 81-րդ հոդվածի համաձայն՝ «Հիմնական իրավունքների և ազատությունների վերաբերյալ Սահմանադրությունում ամրագրված դրույթները մեկնաբանելիս հաշվի է առնվում Հայաստանի Հանրապետության վավերացրած՝ մարդու իրավունքների վերաբերյալ միջազգային պայմանագրերի հիման վրա գործող մարմինների պրակտիկան»։ Ասվածի համատեքստում հարկ է նկատել, որ մասնավորապես ըստ ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի 1997 թ. նոյեմբերի 11-ի «Բարձրագույն ուսումնական հաստատությունների դասախոսական կադրերի կարգավիճակի մասին» բանաձևի՝ օրենքով հարկ է կարգավորել վարչական և դասախոսական կազմի կենսաթոշակային տարիքը, իսկ ինչ վերաբերում է տարիքային առավելագույն սահմանին, ապա դա բացառապես բուհի ինքնավարության տիրույթում է և պետք է թելադրված լինի աշխատանքային առանձնահատկություններով (հատկապես, այդ հարցերին անդրադարձ է արված 63-64-րդ կետերով)։
Բուհերում տարիքային առավելագույն սահմաններ նախատեսելը խնդրահարույց է դիտվել նաև Սահմանադրական դատարանի առանձին որոշումներով։ Ըստ Սահմանադրական դատարանի իրավական դիրքորոշումների՝ սահմանային տարիք նախատեսելը բացառապես հիմնավորված է հանրային ծառայության պարագայում, սակայն այլ կարգավիճակ ունեցող աշխատողների պարագայում կենսաթոշակի համար նախատեսված տարիքային կարգավորումները անվերապահորեն չեն կարող փոխկապակցվել աշխատանքային պայմանագրերը լուծելու հետ։ Այլ բնույթի, այդ թվում՝ մասնավոր հատվածի աշխատանքների դեպքում սահմանափակումներ կարող են նախատեսվել, եթե ամրագրվում են ոչ թե վերացական, այլ կոնկրետ աշխատանքի բնույթով պայմանավորված առանձնահատկություններ։ Ընդ որում՝ բուհի դեպքում այդպիսի առանձնահատկություններ սահմանելը բացառապես վերաբերում է բուհի ինքնավարության ինստիտուտին։
Այսպես՝ Սահմանադրական դատարանի 2011 թ. հոկտեմբերի 11-ի թիվ ՍԴՈ-991 որոշմամբ արձանագրված է. «…հետեւաբար, աշխատանքային հարաբերությունների այդպիսի իրավակարգավորումը համապատասխանում է աշխատանքի անխտրական եւ ազատ ընտրության սահմանադրաիրավական այն պայմաններին, որոնք բխում են ՀՀ Սահմանադրության 14.1-րդ, 32-րդ եւ 37-րդ հոդվածների պահանջներից, ՀՀ Սահմանադրության 48-րդ հոդվածի 2-րդ եւ 12-րդ կետերով նախատեսված` պետության հիմնական խնդիրներից, քանի որ.
– բացառում է տարիքային հիմքով գործատուի հայեցողական նախաձեռնությամբ միակողմ լուծել աշխատանքային պայմանագիրը,
– երաշխավորում է աշխատանքային իրավապայմանագրային հարաբերությունների ձեւավորման ազատությունը, երկկողմ ազատ կամաարտահայտությունը,
նպաստում է.
– աշխատուժի շուկայի (զբաղվածության) եւ տնտեսական հարաբերությունների ազատ ձեւավորմանն ու զարգացմանը,
– գործատուի եւ կենսաթոշակային տարիքի հասած աշխատողների իրավունքների եւ օրինական շահերի ներդաշնակմանը,
– սոցիալական ապահովության, աշխատանքային հարաբերությունների զարգացման եւ բնակչության զբաղվածության բնագավառներում պետության կողմից նպատակային ծրագրերի իրականացմանը։»։
Սահմանադրական դատարանն իր մեկ այլ՝ 2009 թ. փետրվարի 24-ի թիվ ՍԴՈ֊792 որոշմամբ արձանագրել է. «Սույն գործի քննության շրջանակներում ՀՀ սահմանադրական դատարանը` ղեկավարվելով «Սահմանադրական դատարանի մասին» ՀՀ օրենքի 68 հոդվածի 7-րդ մասի 3-րդ կետի պահանջներով, կարեւորում է վիճարկվող եւ դրանց հետ փոխկապակցված վերոհիշյալ նորմերում մարդու եւ քաղաքացու՝ Սահմանադրությամբ ամրագրված իրավունքների ու ազատությունների ապահովման եւ պաշտպանության, ազատ իրականացման անհրաժեշտությունը, այդ իրավունքների սահմանափակումների թույլատրելիությունը՝ որպես այդ նորմերի սահմանադրականության գնահատման մեկնակետ։ Այդ նորմերի համադրված վերլուծության արդյունքում սահմանադրական դատարանն արձանագրում է, որ Սահմանադրության 32-րդ հոդվածում երաշխավորված աշխատանքի ընտրության ազատությունը յուրաքանչյուր անհատի համար ապահովում է առանց խտրականության աշխատանքային հարաբերությունների մեջ մտնելու եւ իր մասնագիտական ու այլ ընդունակություններն ազատ դրսեւորելու հավասար հնարավորություն։ Այն չի խոչընդոտում օրենսդրին աշխատանքային հարաբերություններն իրավական կարգավորման ենթարկելիս սահմանել անձանց իրավական տարբեր կարգավիճակներ՝ կապված աշխատանքային պայմանների, անձանց անմիջական պայմանագրային պարտականությունների, գործունեության բնագավառի հետ, եւ նույնիսկ նախատեսել առանձին պաշտոններ զբաղեցնելու եւ պաշտոններից ազատելու առանձնահատուկ դեպքեր, եթե դրանք օբյեկտիվորեն արդարացված են եւ ունեն սահմանադրաիրավական համապատասխան հիմնավորում։»:
3.3. Չնայած այն հանգամանքին, որ Նախագծի 26-րդ հոդվածի 1-ին մասում շեշտվում է, որ Գիտությունների ազգային ակադեմիան ինքնակառավարվող կազմակերպություն է, այնուամենայնիվ Նախագիծը չի սահմանում ԳԱԱ-ի փաստացի կարգավիճակը՝ կազմակերպաիրավական ձևը, ինչպես նաև բացակայում են ԳԱԱ-ի ինքնակառավարման երաշխիքները, ինչը հիմքեր է ստեղծում գործադիր իշխանության համար ԳԱԱ-ի կանոնադրությամբ սահմանափակելու ինքնառավարման շրջանակները, այսինքն՝ Նախագծով սահմանելով ԳԱԱ-ի ինքնակառավարման ձևական դրույթ՝ առկա է դրա փաստացի կիրառումը բացառելու իրական վտանգ։
3.4. Բուհերի ինքնակառավարման իրավունքի սահմանափակման համաչափությունը գնահատելիս հարկ է հիմք ընդունել Սահմանադրությամբ հետապնդվող ինչպես ոլորտային, այնպես էլ համընդհանուր նպատակները: Ոոլորտային խնդիրներին արդեն անդրադարձ արվեց վերևում, ինչ վերաբերում է համընդհանուր նպատակներին, ապա դրանցից առանցքայինը բխում է Սահմանադրության 80-րդ հոդվածով ամրագրված հիմնական իրավունքների և ազատությունների էության անխախտելիության սկզբունքից: Խնդիրն այն է, որ առաջարկվող սահմանափակումները այն աստիճան են խեղաթյուրում բուհերի ինքնակառավարման իրավունքը, որ ըստ էության խաթարվում է այդ իրավունքի բուն էությունը: Այս եզրահանգման համար թերևս հիմք կարող է լինել այն, որ ինքնակառավարման իրավունքով չօժտված բազում այլ կազմակերպաիրավական ձև ունեցող կազմակերպություններ գործնականում օժտված են ավելի լայն ինքնակառավարման իրավական հնարավորություններով, քան բուհերը: Մասնավորապես անգամ ՊՈԱԿ-ների առնչությամբ պետության միջամտությունն այնքան լայն շրջանակներ չի ընդգրկում, որքան բուհերի պարագայում է:
Ինչպես դեռևս «Բարձրագույն կրթության և գիտության մասին» ՀՀ օրենքի նախագծի սկզբնական տարբերակի հանրային քննարկումների փուլից սկսած բարձրաձայնվել է, նշված համակարգային խնդիրները մեծապես պայմանավորված են հայեցակարգային մոտեցումների բացակայությամբ, և կարևորվել է մինչև նախագծի մշակումը բարձրագույն կրթության և գիտության ոլորտի բարեփոխումների հայեցակարգի ընդունումը։
Նախագծում կատարվել են փոփոխություններ, որոնց արդյունքում նախկինում բարձրացված որոշ էական խնդիրներ լուծվել են, և միաժամանակ Նախագծում դեռևս առկա են թերություններ, այդ թվում՝ ՍԴՈ-1608 որոշմամբ արձանագրված խնդիրները չեն լուծվել, ինչը նշանակում է, որ առկա է Նախագծի՝ Սահմանադրության հետ անհամապատասխանության իրական վտանգ, և այս տեսքով Նախագծի ընդունումը կրկին կարող է ստեղծել Նախագիծը Սահմանադրությանը հակասող ճանաչելու իրական հնարավորություն:
