Սկիզբը՝ «Առավոտի» 15.10.2022 համարում
Սփյուռքի մասին խոսելիս հաճախ է հնչում այն միտքը (անգամ` մեղադրանքը), թե ինչո՞ւ սփյուռքը անկախ Հայաստան չի վերադառնում (հայրենադարձման իմաստով), չէ՞ որ Հայրենիքն արդեն ինքնիշխան է, անկախ Հայաստանը այլեւս երազանք չէ, իրողություն է: Օրինակ, շատ է խոսվում, որ անկախության տարիներին Հայաստանից շատ կապիտալ է անգամ դուրս հանվել: Հայաստանը մշտապես ներդրումների հրավեր է հղում: Հայաստանը մեծ սփյուռք ունեցող փոքր երկիր է: Երբ աշխարհի հայերի մոտ 70%-ը Հայաստանից դուրս է ապրում եւ Հայաստանում ներդրում չի կատարում, կամ ոչ բավարար չափով է անում, ապա Հայաստանից դուրս ապրող ոչ հայազգի պոտենցիալ ներդրողը նույնպես պասիվություն կցուցաբերի ներդրումներ կատարելու հարցում:
Սփյուռքն ընկալելիս նախ հաճախ տարածված թյուրըմբռնում կա այն դիտել որպես միատեսակ զանգված: Նույնիսկ նույն երկրում ձեւավորված երկու խոշոր համայնքներում կառուցվածքը շատ տարբեր է: Օրինակ, եթե Ավստրալիայի Մելբուռն քաղաքի հայկական համայնքում ծագումով պոլսահայերը զգալի կշիռ են կազմում, ապա, բացարձակ թվաքանակով համադրելի լինելով, Սիդնեյում նրանք շատ ավելի փոքր մասնաբաժնով են ներկայացված: Բացի այդ, մի քաղաքում համեմատաբար ավելի շատ են հայկական կրթական, կրոնական կազմակերպությունները, քան մյուսում: Նույն երկրի տարածքում տեղակայված հայկական երկու համայնքներ կարող են տարբերվել միմյանցից՝ ըստ ծագումնաբանության, ըստ բերած սովորույթների ու ավանդույթների:
Բացի այդ, շատ անգամ սփյուռքը ընկալվում է ոչ թե որպես ցանց, այլ` առանձնացված գաղութներ: Սփյուռքը որպես ցանց ընկալվելու մեծ հնարավորություններ ունի, եւ այդ ընկալմանը կարող է մեծապես օգնել համացանցը: Սա լավ հնարավորություն է սփյուռքի ավելի արդյունավետ վերադարձի համար: Այստեղ պետք է հստակ տարբերակել երկու հասկացություն՝ սփյուռքի մշտական ֆիզիկական հայրենադարձությունը եւ սփյուռքի վերադարձը, որն ավելի լայն հասկացություն է եւ ունի արտահայտման տարբեր դրսեւորումներ` ֆիզիկական, վիրտուալ, անգամ` երեւակայական: Վերադարձի ցանկացած դրսեւորման տեսանկյունից հայկականի հետ կապը առանցքայինն է եւ դրան նպաստելը շատ լուրջ աշխատանք է պահանջում:
Առանձնակի կարեւորություն ունի սփյուռքի՝ Հայաստանի հանդեպ պատկանելության տարածքի զգացողության կարեւորությունը: Հայերի դեպքում՝ բացառիկ է, որ աշխարհագրական տարածքը ազգի անունով է կոչվում՝ Հայկական բարձրավանդակ, որտեղ էլ գտնվում է հայկական պետությունը: Եվ շատ կարեւոր է, որ հայկական պետության տարածքի հանդեպ սփյուռքում ձեւավորվի պատկանելության զգացողություն: Թե որքան ժամանակ պիտի անցնի դրան հասնելու համար, կախված է այն բանից, թե որքանով ակտիվ ու հետեւողական աշխատանք կտարվի Հայաստանի կողմից սփյուռքի ներգրավման եւ սփյուռքում վերադարձի զգացողությունն ամրապնդելու ուղղությամբ: Իր բնույթով սփյուռքային (diasporic) լինելը դեպի հայկական եւ Հայաստան մշտական վերադարձի մեջ գտնվելու կենսակերպն է: Վերադարձի այդ զգացողության կայացմամբ սփյուռքում ապրող հայերը Հայաստանի զարգացմանը մասնակցելու հնարավորությունն են ունենում, այդ թվում` նաեւ իրենց բնակության երկրից: Իսկ այդ վերադարձին նպաստելու քաղաքականության շնորհիվ, հետեւողականորեն գործելով, ժամանակի հետ հնարավոր կլինի նաեւ հասնել սփյուռքահայերի մի մասի ֆիզիկական մշտական հայրենադարձությանը:
Կարդացեք նաև
Տարբեր ուսումնասիրություններ (Թոլոլյան, 2000) ցույց են տալիս, որ հայերի դեպքում երբ ձեւավորվում են համայնքային կառույցները, նրանք ինստիտուցիոնալիզացնում են համայնքը տվյալ տարածքում, եւ, կայացնելով իրենց ինքնուրույն համակեցությունը, ամրանում են տվյալ երկրում: Դա, իր հերթին, հետագայում խանգարում է դասական իմաստով սփյուռքի հայրենադարձությանը: Ինչ-որ տեղ սկսում է աշխատել նաեւ «որտեղ հաց, այնտեղ կաց» տխրահռչակ արտահայտությունը: Շեշտվում է նաեւ, որ հայկական սփյուռքին հատուկ է հետեւյալ երեւույթը. մարդիկ ապրում են իրենց կյանքով, եւ երբ տվյալ երկրում իրադրությունը վատթարանում է (օրինակ, պատերազմ, այլազան դժվարություններ են հայտնվում), շատերն ուղղակի տեղափոխվում են մեկ այլ երկիր: Այսինքն, տեղի է ունենում սփյուռքի մեջ միգրացիա: Հայաստանի հանդեպ պատկանելության տարածքի եւ դեպի Հայաստան վերադարձի զգացողության զարգացումը կնպաստի սփյուռքային կապի եւ ազգային ինքնության ամրապնդմանը:
Լայնորեն տարածված իմաստով «սփյուռք»-ը իրականում երկու մասից բաղկացած հասկացություն է` «դասական» սփյուռք, որոնց մոտ առկա է վերը նշված վերադարձի դրսեւորման որեւէ առկայություն, եւ ոչ սփյուռքային, միայն ծագմամբ հայ հանդիսացող մարդիկ: Պետության կողմից վերադարձի գծով այդ երկու հատվածների հետ առանձին տարվող աշխատանքի կարիք կա` հայկական ինքնության, ինչպես նաեւ վերադարձի տարրի ամրապնդման համար:
Հայաստանի դերն աշխարհի հայերի համար նախ մշակութային կենտրոն դառնալն է: Հայաստանը, Արցախի հետ միասին, մասնակի կատարում է մշակութային կենտրոնի այդ դերը: Հաջորդ` ավելի բարձր մակարդակը քաղաքական կենտրոն հանդիսանալն է, որի դրսեւորումներից կարող է լինել, օրինակ, ՀՀ քաղաքացիության ձեռքբերումը, եւ Հայաստանում քաղաքական կյանքին այլ մասնակցությունը: Այստեղ հարկ է նշել, որ քաղաքական մասնակցությունը չի կարող լինել օրենսդրական բնույթի, քանի որ երկրում օրենսդիր գործունեության համար պետք է բնակվել այնտեղ: Այլ կերպ կստացվի օրենքների ստեղծում այլ մարդկանց համար եւ սեփական անձով այդ օրենքների դաշտից դուրս լինել: Իսկ որպես սփյուռքի վերադարձի առավել բարձր աստիճան, Հայաստանը հայության համար տնտեսական կենտրոն դարձնելն է: Զգայական գործոնի հիման վրա վերադարձը, իհարկե, կարեւոր է: Հուզական զգացմունքների հետ միասին, այդուհանդերձ, պրագմատիկ մոտեցումներն են, որ կարող են ապահովել դեպի Հայաստան սփյուռքի երկարաժամկետ արդյունավետ ներգրավումը: Հաջորդ, այս շարքի երրորդ հոդվածում փորձ է արվում բացահայտել Հայաստանի եւ սփյուռքի միջեւ կապի հիմնական նպատակն ու ձեւաչափը:
Վահագն ՎԱՐԴԱՆՅԱՆ
Միջազգայնագետ (ք.Հոնկոնգ)
«Առավոտ» օրաթերթ
21.10.2022
