ՆԵՐԱԾՈՒԹՅՈՒՆ
2022թ․ ապրիլի 3-ին լրացել է ՀՀ-ի և ՌԴ-ի միջև դիվանագիտական հարաբերությունների հաստատման 30 տարին։ Եվ այս ամբողջ տարիների ընթացքում հենց Հայաստանն էր դիտարկվում որպես ՌԴ-ի գլխավոր դաշնակից Հարավային Կովկասում։ Համարվում էր նաև, որ այս դաշինքը հիմնված է առավելապես միջազգային կարևորագույն հարցերի շուրջ Երևանի և Մոսկվայի դիրքորոշումների նույնականության կամ մերձեցման վրա։ Այս տարիների ընթացքում Երևանից հետևում էին և, ի դեպ, շարունակում են հետևել Եվրասիական ինտեգրման և մասնավորապես Եվրասիական տնտեսական միության նախագծերի վերաբերյալ Մոսկվայի մոտեցումների բևեռացող հայտարարություններին։
Երևանից ստացվող բազում գնահատականների համաձայն՝ Հայաստանի անդամակցությունը ՀԱՊԿ-ին փաստացի համարվում է երկրի ազգային անվտանգության ապահովման գլխավոր տարրը, իհարկե որպես Հայաստանի և Ռուսաստանի միջև միջպետական հարաբերությունները սահմանող պայմանագրերի և համաձայնագրերի կանոնավոր շարունակություն։ Առաջին հերթին 1997թ․ օգոստոսի 29-ի ՀՀ-ի և ՌԴ-ի միջև բարեկամության, համագործակցության և փոխադարձ օգնության մասին պայմանագիրն է և հարակից մի շարք պայմանագրեր ու դրույթներ, որոնք կարգավորում են 102-րդ ռուսական ռազմաբազայի և ռուսական այլ ռազմական կազմավորումների ակայությունը Հայաստանի տարածքում։
Այսօր՝ երեք տասնամյա դիվանագիտական հարաբերություններից հետո, որոնք թե՛ Մոսկվայում և թե՛ Երևանում ամեն դեպքում հրապարակայնորեն գնահատվում են որպես դաշնակցային և նույնիսկ ռազմավարական, անհրաժեշտ է փոքր վերլուծություն կատարել դրանց ներկայիս իրական բովանդակության վերաբերյալ, ինչը, առաջին հերթին, պայմանավորված է 2020թ․ աշնանը՝ 1994թ․ մայիսից գոյություն ունեցող տարածաշրջանային ստատուս քվոյի արմատական տապալմամբ, որը դեռևս գտնվում է Հարավային Կովկասում նոր ստատուս քվոյի ձևավորման փուլում։ Այստեղ հատուկ անհրաժեշտ է նշել, որ Արցախի և Հայաստանի նկատմամբ Ադրբեջանի 44-օրյա ագրեսիան իրականացվել է Ադրբեջանի դաշնակից Թուրքիայի անմիջական բազմամակարդակ աջակցությամբ։ Մինչդեռ Ռուսաստանը գերադասեց սահմանափակվել բացառապես միջնորդի դերով՝ ըստ էության չկատարելով սեփական պարտավորությունները ռազմավարական դաշնակցի հանդեպ, ընդ որում, թե՛ ՀԱՊԿ-ի միջոցով, թե՛ վերը նշված երկկողմ ռազմաքաղաքական համաձայնությունների ու պայմանագրերի շրջանակներում։
Արդյունքում փաստացի լինելով միայնակ՝ Հայաստանը պատերազմում պարտվեց թուրք-ադրբեջանական տանդեմին, ինչից հետո ստիպված եղավ գնալ Ադրբեջանի նկատմամբ տարածքային զիջումների, որոնք արտացոլված են 2020թ․ նոյեմբերի 9-ի եռակողմ հայտարարության մեջ և հանդես են գալիս ոչ թե ՌԴ-ի միջնորդավորված, այլ ուղիղ մասնակցությամբ։ Չնայած այն հանգամանքին, որ Հայաստանի ղեկավարությունը մեկ անգամ չէ, որ պաշտոնապես շնորհակալություն է հայտնել ռուս գործընկերներին և անձամբ նախագահ Վլադիմիր Պուտինին աջակցության համար, ընդհանուր առմամբ Հայաստանում ռազմավարական դաշնակցի պահվածքը գնահատվել է որպես դավաճանություն։
Կարդացեք նաև
Կարելի է արձանագրել այն փաստը, որ Մոսկվան, միջնորդ հանդիսանալով Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև, նվազեցրեց Հայաստանի հետ իր դաշնակցային գործառույթներն ու պարտավորությունները, որոնք աննկատ չմնացին հայ հասարակության ո՛չ քաղաքական, ո՛չ էլ քաղաքացիական հատվածում։ Հիանալի հասկանալով և կիսելով հայ հասարակության հույզերը, այնուամենայնիվ, մի կողմ թողնելով էմոցիոնալ բաղադրիչը՝ անհրաժեշտ է փորձել վերլուծել Ռուսաստանի նման դիրքորոշման պատճառները։ Այդ նպատակով, ի թիվս այլնի, մենք համեմատականվերլուծություն կանցկացնենք Հայաստանի և Ադրբեջանի հետ ՌԴ-ի ռազմաքաղաքական ու առևտրատնտեսական հարաբերությունների վերաբերյալ։
ԿՈՎԿԱՍՅԱՆ ԻՍՐԱՅԵԼ
Վերադառնալով 1994թ․՝ կարելի է ենթադրել, որ ՌԴ-ի համար հատկապես 1997թ․ պայմանագրի կնքումից հետո տրամաբանական էր բոլոր հնարավոր միջոցներով հետևողականորեն ուժեղացնել իր միակ դաշնակցին Հարավային Կովկասում։ Այն, ինչը Մոսկվան իրականացրեց իր հնարավորության սահմաններում, սակայն մեծ հաշվով միայն մինչև 1999թ․։ Հայկական վերլուծական ու փորձագիտական շրջանակներում հաճախ հարց է հնչում Հայաստանը կովկասյան Իսրայելի չվերածելու Մոսկվայի պատճառների մասին։ Այդ ճանապարհին նմանություններ են անցկացվում ՌԴ-Հայաստան և ԱՄՆ-Իսրայել հարաբերությունների միջև։ Հայտնի է, որ Իսրայել պետության հիմնադրման առաջին իսկ օրից ԱՄՆ քաղաքականությունը, ընդհանուր առմամբ, հանգեցրեց չեզոքության իսրայելցիների և նրանց շրջապատող արաբական երկրների միջև։ Սակայն, սկսած 1960-ականներից, Ջոն Քենեդու վարչակազմը, Թել Ավիվի հետ ռազմական մատակարարման պայմանագիր կնքելով, հայտարարեց Իսրայելի հետ «հատուկ հարաբերությունների» առկայության մասին։
Այնուհետև խախտելով Դուայթ Էյզենհաուերի՝ Իսրայելին սպառազինության համակարգեր վաճառելու էմբարգոն, 1962թ․ օգոստոսի 19-ին Քենեդին Իսրայելին առաքեց “Hawk” հրթիռները՝ այդպիսով հիմք դնելով ԱՄՆ-Իսրայել ներկայիս դաշինքին։ Մոսկվան ոչ միայն չգնաց Վաշինգտոնի ճանապարհով՝ ի դեմս Հայաստանի անառիկ բաստիոն ստեղծելով Հարավային Կովկասում, այլև քայլեր ձեռնարկեց 180 աստիճան հակառակ ուղղությամբ, ինչն ավարտվեց 2020թ․ աշնանը 44-օրյա պատերազմի արդյունքում ռազմավարական դաշնակցի բավականին միտումնավոր թուլացմամբ։ Այս եզրակացությունն ակնհայտ է, քանի որ միամտություն կլիներ ենթադրել, որ Ադրբեջանն ու Թուրքիան կհամարձակվեին մուտք գործել Արցախ՝ առանց ՌԴ-ի այդպիսի արկածախնդիր համաձայնության։ Եվ ահա երկրորդ հիմնարար հարցը․ Ռուսաստանի ինչի՞ն էր պետք թուլացնել ռազմավարական դաշնակցի երկիրը։ Սա հարց է, որի պատասխանը հնարավոր է ստանալ վերջին 30 տարիների ընթացքում Հայաստանի և Ադրբեջանի հետ ՌԴ-ի հարաբերությունների համառոտ վերլուծության արդյունքում։
ԵԼՑԻՆԻՑ ՄԻՆՉԵՎ ՊՈՒՏԻՆ
Մենք միտումնավոր բաց կթողնենք 1994-1999թթ․, Արցախյան պատերազմի ժամանակահատվածները, քանի որ այն ժամանակ փոքր-ինչ այլ տրամաբանություն էր գործում, բավականին հաջող էր զարգանում ռուս-հայկական համագործակցությունը։ Հիշեցնենք, որ հենց այս տարիներին սկսվեց Հայաստանի նախագահ Լևոն Տեր-Պետրոսյանի և ՌԴ նախագահ Բորիս Ելցինի պաշտոնավարման շրջանները։
Կարևոր է նաև նշել, որ այդ ժամանակաշրջանում պաշտպանական գերատեսչությունները ղեկավարվում էին ասեկոսեներից անդին՝ լավ ընկերական հարաբերությունների մեջ գտնվող Վազգեն Սարգսյանի և Պավել Գրաչևի կողմից։ Ամենամեծ թվով միջպետական, միջկառավարական և միջգերատեսչական փաստաթղթերը, իսկ ավելի կոնկրետ՝ 54-ը, ստորագրվել են հենց 1994-1999թթ․։ Այսպիսով, կարելի է արձանագրել, որ հենց այս ժամանակահատվածն է հանդիսացել հարաբերությունների ձևավորման շրջան և հետագա համագործակցության զարգացման համար իրավական դաշտի ձևավորման հիմք։ Հետագա փուլերում այս ցուցանիշը զգալիորեն նվազեց։ Հայտնի է նաև, որ Հայաստանի ԶՈՒ-ն մինչ օրս հիմնականում հագեցած և զինված է ռուսական արտադրության սպառազինությամբ և ռազմական տեխնիկայով։ Իսկ 90-ականներին՝ դրանց ստեղծման ու ձևավորման առաջին փուլում, այդ ցուցանիշը հասնում էր 100%-ի։ Ավելին, հայկական բանակի համար զրոյից ստեղծված զինատեսակների մեծ մասը մատակարարվել է գրեթե անվճար։
1998թ․ փետրվարի 3-ին Տեր-Պետրոսյանը հրաժարական տվեց երկրի նախագահի պաշտոնին։ Իսկ արդեն մարտի 30-ին Հայաստանի նախագահ դարձավ Ռոբերտ Քոչարյանը, այնուամենայնիվ, երկրում դեռ լիակատար իշխանություն էր պահպանում այդ ժամանակ վարչապետ Վազգեն Սարգսյանը, սակայն մինչև 1999թ․ հոկտեմբերի 27-ի ահաբեկչությունը։ Դրանից հետո Քոչարյանը, հրաժարվելով «տեխնիկական» նախագահի գործառույթներից և դերից, ստանձնեց ողջ իշխանությունը մինչև 2008թ․ մարտը։ Երկու տարի անց Ռուսաստանի նախագահ դարձավ Վլադիմիր Պուտինը։ Մի շարք գործոններից ելնելով՝ կարելի է արձանագրել, որ Պուտինի՝ պաշտոնի ստանձնմամբ և Քոչարյանի նախագահության «տեխնիկական» շրջանի ավարտով իրականում սկսվեց հայ-ռուսական հարաբերությունների անշրջելի փոփոխությունների շրջանը։ Փոփոխություններ, որոնց տրամաբանական ավարտը 44-օրյա պատերազմն էր, պատերազմ, որի արդյունքները խախտեցին ոչ միայն Հայաստանի և Ադրբեջանի, այլև հարավկովկասյան տարածաշրջանային ու գլոբալ խաղացողների միջև ստատուս քվոն։
Այդ ճանապարհին «առաջին ծիծեռնակը» 2000թ․ հունիսի 28-ին Ռուսաստանի նորանշանակ նախագահի կողմից հաստատված ՌԴ արտաքին քաղաքականության նոր հայեցակարգն էր։ Այդ փաստաթղթում հռչակվեց ՌԴ արտաքին քաղաքականության գերակա ուղղությունը․ «ԱՊՀ երկրների հետ բազմակողմ և երկկողմ համագործակցություն՝ ելնելով երկրի անվտանգության ապահովման շահերից»։ Այս կետի մանրակրկիտ դիտարկմամբ արդեն իսկ հստակ երևում է հետխորհրդային տարածաշրջանի երկրների հետ՝ ընդհանուր առմամբ, և Հայաստանի հետ՝ մասնավորապես, հարաբերությունների նկատմամբ ելցինյան ու պուտինյան տեսլականների տարբերությունը։
Նոր հայեցակարգում ընդգծվում էր նաև Ռուսաստանի՝ անկախ արտաքին քաղաքականություն վարելու մտադրությունը, ձգտելով վճռականորեն պահպանել սեփական շահերը։ Վերջինիս արտաքին քաղաքականության հիմքում դրվեցին հետևողականությունը և փոխշահավետ պրագմատիզմը։ Հատկանշական է նաև, որ հայեցակարգի հաջող իրականացման նպատակով շեշտը դրվեց ԱՊՀ երկրների հետ ռազմավարական համագործակցության զարգացման վրա։ Այս փաստաթուղթն անվավեր ճանաչվեց 2013թ․ նոյեմբերի 16-ին Ռուսաստանի արտաքին քաղաքականության նոր հայեցակարգի ընդունմամբ, ինչից հետո Պուտինը 2016թ․ սեպտեմբերի 30-ին նախաձեռնեց արտաքին քաղաքականության հերթական՝ երրորդ հայեցակարգը։
Առաջ անցնելով նշենք, որ այս փաստաթղթի յուրաքանչյուր հաջորդ թարմացման մեջ պրագմատիզմն առավել մեծանում էր, իսկ որոշ իրական դաշնակիցներին աջակցելու ձգտումը՝ գնալով պակասում։ Զուգահեռաբար աճում էր եվրասիական նախագծեր իրականացնելու ցանկությունը։
Նշենք հայեցակարգի համապատասխան ուղղվածության միայն մեկ՝ 49-րդ կետի մասին։ Վերջինս ՌԴ արտաքին քաղաքականության առաջնահերթ ուղղություններ է համարում ԱՊՀ երկրների հետ երկկողմ և բազմակողմ համագործակցության զարգացումը, Ռուսաստանի մասնակցությամբ ԱՊՀ տարածքում գործող ինտեգրացիոն կառույցների հետագա ամրապնդումը։ Այստեղ անհրաժեշտ է հանգամանորեն անդրադառնալ պաշտպանության ոլորտում Հայաստանի և Ադրբեջանի հետ ՌԴ-ի համագործակցությանը։
ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԵՏ ՌԴ ՌԱԶՄԱՔԱՂԱՔԱԿԱՆ ՀԱՄԱԳՈՐԾԱԿՑՈՒԹՅՈՒՆԸ
Այս համագործակցության իրավական հիմքը դրվեց 1992թ․ մայիսի 15-ին՝ Ռուսաստանի, Հայաստանի, Ղազախստանի, Ղրղզստանի, Տաջիկստանի և Ուզբեկստանի միջև Հավաքական անվտանգության պայմանագրի ստորագրմամբ։ 2002թ․ մայիսին պայմանագիրը վերածվեց միջազգային կազմակերպության՝ ՀԱՊԿ-ի, որի անդամներն են ներկայումս Ռուսաստանը, Հայաստանը, Բելառուսը, Ղազախստանը, Ղրղզստանը և Տաջիկստանը։
1992թ․ սեպտեմբերի 30-ին Ռուսաստանը և Հայաստանը պայմանագիր կնքեցին ՀՀ տարածքում տեղակայված ՌԴ սահմանապահ զորքերի կարգավիճակի և դրանց գործունեության պայմանների մասին։ Փաստաթղթի համաձայն՝ Ռուսաստանը պարտավորություններ ստանձնեց պաշտպանելու Թուրքիայի (345 կմ) և Իրանի (45 կմ) հետ Հայաստանի սահմանները։ Ներկայումս Հայաստանում Ռուսաստանի Հետաքննությունների դաշնային բյուրո (այսուհետ՝ ՀԴԲ) սահմանապահ վարչությունում ընդգրկված են չորս ջոկատներ՝ Գյումրիի, Արմավիրի, Արտաշատի և Մեղրիի, ինչպես նաև Երևանի «Զվարթնոց» միջազգային օդանավակայանի առանձին անցակետ։ Ռուս սահմանապահների թիվը կազմում է մոտ 4․5 հազար մարդ։
1996թ․ վերջից Հայաստանի ռազմարդյունաբերական համալիրի մի շարք ձեռնարկություններ միացան Մոսկվայում ստեղծված միջպետական ֆինանսա-արդյունաբերական խմբին, ինչից հետո ստեղծվեց զենքի և ռազմական տեխնիկայի ներմուծման ու արտահանման մեջ ներգրավված պետությունների պաշտպանական արդյունաբերության համակարգման ուղղությամբ համատեղ քայլեր մշակելու նպատակով ՀԱՊԿ ռազմատնտեսական համագործակցության միջպետական հանձնաժողովը։
Ինչպես վերևում նշել ենք, Ռուսաստանի և Հայաստանի միջև ռազմական ու ռազմատեխնիկական համագործակցությունը զարգանում է 1997թ․ օգոստոսի 29-ի Բարեկամության, համագործակցության և փոխադարձ օգնության պայմանագրի հիման վրա։ Համաձայն այս փաստաթղթի՝ Մոսկվան և Երևանը կողմերից յուրաքանչյուրի նկատմամբ ռազմական սպառնալիքի դեպքում պարտավորվում են փոխադարձ օգնություն ցուցաբերել և զարգացնել ռազմատեխնիկական համագործակցությունը։ Այս պայմանագիրը նկարագրում և համախմբում է կոլեկտիվ ինքնապաշտպանության իրավունքի իրացման, փոխադարձ անվտանգության ապահովման, ռազմական օգնության տրամադրման և սպառնալիքների վերացման մեխանիզմները, ինչպես նաև Հայաստանի սահմանների համատեղ պաշտպանությունը, անվտանգության համատեղ ապահովումը, ազգային զինված ուժերի փոխգործակցության ընդլայնումը, ռազմատեխնիկական համագործակցությունը։
2000թ․ սեպտեմբերի 26-ին ՌԴ-ի և Հայաստանի միջև դաշնակցային համագործակցության մասին հռչակագրի ստորագրմամբ երկու պետությունների հարաբերությունները սահմանվեցին որպես «ռազմավարական գործընկերություն»: Իսկ 2002թ․ հունվարին ուժի մեջ մտավ «ՀՀ-ի և ՌԴ-ի միջև համատեղ անվտանգության ապահովման նպատակով ուժերի կիրառման համատեղ պլանավորման հարցերի մասին» 2000թ. սեպտեմբերի 27-ի համաձայնագիրը։ Ըստ սույն համաձայնագրի 3-րդ հոդվածի՝ կողմերի լիազորված մարմինները համատեղ վերլուծում են ռազմաքաղաքական իրավիճակը, համաձայնեցնում արված եզրակացությունները՝ հաշվի առնելով հնարավոր սպառնալիքների ուղղությունը և ընդհանուր պլանի հիման վրա որոշում են ուժերի միացյալ խմբի կազմը, կողմերի օրենսդրությանը համապատասխան՝ պլանավորում դրա գործածումը և կառավարումը։
2004թ․ ստորագրվեց զորքերի անձնակազմի պատրաստման գործում համագործակցության մասին համաձայնագիրը։ Համաձայն այդ փաստաթղթի՝ 2005թ․ սեպտեմբերի 1-ից հայ զինծառայողները սկսեցին անվճար վերապատրաստվել ռուսական ռազմաուսումնական հաստատություններում։ Բարձր մակարդակի բանակցությունների արդյունքում 2010թ․ ստորագրվեց «Հայաստանում զենքի և ռազմական տեխնիկայի վերանորոգման և տեխսպասարկման սերտիֆիկացված սպասարկման կենտրոնների և համատեղ ձեռնարկությունների ստեղծման ոլորտում համագործակցության մասին» փոխըմբռնման հուշագիր։ Իսկ 2013թ․ հունիսի 25-ին Երևանում Ռուսաստանի և Հայաստանի միջև ստորագրվեց «Ռազմատեխնիկական համագործակցության զարգացման մասին» պայմանագիրը։ Վերջինս սահմանում է կողմերից յուրաքանչյուրի կողմից ազգային զինված ուժերը, զորամասերը, իրավապահ մարմինները և հատուկ ծառայությունները զինելու համար ռազմական նշանակության արտադրանքի մատակարարման կարգը։ Պայմանագիրը նախատեսում է կողմերի փոխգործակցության բարենպաստ ռեժիմի սահմանում՝ մշակման, արտադրության, շահագործման, վերանորոգման, արդիականացման, օգտագործման ժամկետների երկարաձգման, ինչպես նաև զենքի և ռազմական տեխնիկայի ոչնչացման ոլորտում։ Իսկ 2013թ․ հոկտեմբերին Երևանում ՀԱՊԿ ծրագրի շրջանակներում բացվեց «Կամազ Արմենիա» սպասարկման կենտրոնը, որը զբաղվում է Կամազի արտադրանքի վաճառքով, ինչպես նաև զենքի և ռազմական տեխնիկայի վերանորոգմամբ։
102-ՐԴ ՌՈՒՍԱԿԱՆ ՌԱԶՄԱԲԱԶԱՆ ԳՅՈՒՄՐԻՈՒՄ
Առանձին պարբերությամբ հարկ է անդրադառնալ Հարավային Կովկասում ՌԴ-ի միակ՝ 102-րդ ռազմաբազային, որը տեղակայված է Հայաստանի տարածքում ՝ Գյումրիում։ 1995թ․ մարտի 16-ի պայմանագրի ձևակերպման համաձայն՝ 102-րդ ռազմաբազան ներառված է ՌԴ-ի հարավային ռազմական օկրուգի կազմում։ Բազայում ընդգրկված են Գյումրիի 124-րդ և 128-րդ մոտոհրաձգային գնդերը, Երևանի 123-րդ մոտոհրաձգային գունդը, 992-րդ հրետանային գունդը, 116-րդ առանձին տանկային գումարտակը և 988-րդ զենիթահրթիռային գունդը։ Իսկ Երևանի մերձակայքում գտնվող Էրեբունի օդանավակայանում է գտնվում 426-րդ ավիացիոն խումբը և 772-րդ առանձին հետախուզական գումարտակը՝ համալրված ՄԻԳ-29-ներով և ուղղաթիռներով։ Ստորաբաժանումները զինված են հետևակի մարտական մեքենաներով, տանկերով, Ս-300Վ զենիթահրթիռային համակարգերով (988-րդ զենիթահրթիռային գունդ), ինքնագնաց հրետանային կայանքներով և այլ զինտեխնիկայով։ Բազայի անձնակազմը հիմնականում համալրված է մոտ 5000 հոգանոց պայմանագրային զինծառայողներով։
2001թ․ Ռուսաստանի և Հայաստանի հակաօդային պաշտպանական ուժերն ու միջոցները բազայում ստանձնեցին մշտական համատեղ մարտական հերթապահություն։ Դրանց թվում են Հայաստանի ՀՕՊ ուժերը, ավիացիոն խումբը և ռուսական ռազմակայանի զենիթահրթիռային գունդը։
102-րդ ռազմաբազան ունի երեք զորավարժարան․ «Նուբարաշեն»՝ գործարկվում է բոլոր տեսակի հրաձգային զինատեսակների և տանկերի հերթական կրակահերթի կրակային պատրաստության համար, «Կամհուդ»՝ միայն հրաձգային զենքի համար, «Ալագյազ»՝ հրետանային հերթական կրակահերթի համար։
2010թ․ օգոստոսի 20-ին Երևանում երկու երկրների նախագահների կողմից ստորագրվեց արձանագրություն՝ հանրապետության տարածքում 102-րդ ռազմաբազայի զինծառայողների գտնվելու ժամկետը մինչև 2044թ․՝ 49 տարով երկարաձգելու մասին։ Վերջինիս համաձայն՝ ռազմաբազան ՌԴ-ի շահերի պաշտպանության գործառույթներից բացի Հայաստանի ԶՈՒ-ի հետ միասին ապահովում է վերջինիս անվտանգությունը։ Պայմանագրի նոր տարբերակի համաձայն՝ Թուրքիայի և Իրանի հետ Հայաստանի սահմանների ռուսական ռազմական անվտանգության ապահովումն ընդլայնվեց Հայաստանի և նրա մյուս հարևանների՝ Ադրբեջանի և Վրաստանի սահմաններով։
ՌԴ ՌԱԶՄԱՔԱՂԱՔԱԿԱՆ ՀԱՄԱԳՈՐԾԱԿՑՈՒԹՅՈՒՆՆ ԱԴՐԲԵՋԱՆԻ ՀԵՏ
Ռուսաստանի և Ադրբեջանի միջև պաշտպանական համագործակցությունը հիմնված է 1997թ․ հուլիսի 3-ի Բարեկամության, համագործակցության և փոխադարձ անվտանգության պայմանագրի վրա։ Վերջինս ուժի մեջ է մտել 1998թ․ հուլիսի 29-ին։ Փաստաթղթի համաձայն՝ կողմերից մեկի անվտանգությանը սպառնացող իրավիճակների դեպքում Մոսկվան և Բաքուն «կարող են անհապաղ խորհրդակցություններ անցկացնել, ինչպես նաև պարտավորվում են չմասնակցել միմյանց դեմ ուղղված ռազմական, տնտեսական կամ ֆինանսական բնույթի որևէ գործողության կամ միջոցառման, այդ թվում՝ երրորդ երկրների միջոցով»։
2003թ․ փետրվարի 27-ին ստորագրվեց ռազմատեխնիկական համագործակցության միջկառավարական համաձայնագիրը։ Վերջինս նախատեսում է Ադրբեջանին ռուսական սպառազինության և ռազմական տեխնիկայի մատակարարում, զինվորականների պատրաստում, ռուս մասնագետների մասնակցություն ռազմական տեխնիկայի վերանորոգման, արդիականացման, վերազինման և ուտիլիզացիայի գործում։ 2010թ․-ից սկսած ՌԴ-ը և Ադրբեջանը սկսեցին համատեղ զորավարժություններ անցկացնել Կասպից ծովում։
2016թ․ ռուսական հոլդինգը՝ “Russian helicopters”-ը, պայմանագիր ստորագրեց “Silk Way Helicopter Services”-ի հետ՝ ռուսական ՄԻ 8/17 տեսակի ուղղաթիռների սպասարկման և վերանորոգման նպատակով Ադրբեջանում համատեղ ձեռնարկություն ստեղծելու համար։
2019թ․ հունիսին Ադրբեջանն առաջին անգամ մասնակցեց «Բանակ-2019» միջազգային ռազմատեխնիկական ֆորումին։ Ֆորումի շրջանակներում Ռուսաստանը և Ադրբեջանը ստորագրեցին ռազմարդյունաբերական ոլորտում համագործակցության մասին հուշագիր։ Իսկ 2018թ․ սեպտեմբերին Բաքվում անցկացվեցին ռուս-ադրբեջանական զորավարժություններ «Կասպից ծովի կենսաբանական ռեսուրսների պաշտպանության, անօրինական միգրացիայի, զենքի, պայթուցիկ նյութերի և այլ արգելված ապրանքների ու բեռների մաքսանենգության դեմ պայքար» թեմայով։ Այնուամենայնիվ, այս ամենը չխանգարեց Բաքվին ստիպել Մոսկվային վերջնականապես կրճատել իր ռազմական ներկայությունն Ադրբեջանում՝ Գաբալայում «Դարյալ» ռադիոլոկացիոն կայանի օգտագործման վարձավճարը 7-ից հասցնելով 300 միլիոն դոլարի։ ՌԴ-ի և Ադրբեջանի միջև համապատասխան պայմանագրի գործողությունների ժամկետն ավարտվեց 2012թ․ դեկտեմբերի 24-ին, ինչից հետո ՌԴ-ի և Ադրբեջանի միջև հարաբերությունների որոշակի սառեցման շրջան սկսվեց։
ԶԵՆՔԻ ՄԱՏԱԿԱՐԱՐՈՒՄՆԵՐ ՀԱՅԱՍՏԱՆԻՆ ԵՎ ԱԴՐԲԵՋԱՆԻՆ
Հասկանալի է, որ զենքի վաճառքի և մատակարարման թեման բավականին փակ է, ինչի լույսի ներքո, պարզ պատճառներով, այս հետազոտությունը պարունակում է ՌԴ-ի՝ ինչպես Հայաստանի, այնպես էլ Ադրբեջանի հետ պաշտպանական համագործակցության մասին տեղեկատվության միայն հասանելի և բաց հատվածը։ Այս տեղեկատվությունը կարևոր է, քանի որ, ի թիվս այլոց, այն Հայաստանի և Ադրբեջանի հետ հարաբերություններում Ռուսաստանի քաղաքականության կարևորագույն ցուցիչներից է։ Երկու երկրներն էլ մխրճված են երկարաժամկետ էթնիկ հակամարտության մեջ։
Ստոկհոլմի խաղաղության միջազգային հետազոտությունների ինստիտուտի (SIPRI) տվյալներով՝ 1991-2014թթ․ Ռուսաստանից Հայաստան են մատակարարվել 521 միլիոն դոլարի տարբեր զինատեսակներ։ Այստեղ կարևոր է նշել, որ ըստ ՄԱԿ-ի սովորական սպառազինությունների ռեգիստրի՝ 2013թ․ առաջին անգամ Ռուսաստանից Հայաստան է մատակարարվել ծանր սպառազինություն՝ 35 տանկ, 110 զրահատեխնիկա, 50 արձակման կայան և 200 հրթիռ։ Համաձայն նույն SIPRI-ի՝ 2010-2022թթ․ Հայաստանի կողմից ձեռքբերված սպառազինության 93,3%-ը բաժին է ընկել Ռուսաստանին։ Մինչդեռ այդ ժամանակ Ռուսաստանն Ադրբեջանին է մատակարարել այդ երկրի կողմից ձեռքբերված սպառազինության ընդհանուր թվի միայն 63,8%-ը։ Հատկանշական է, որ մինչև 2005թ․ Ռուսաստանն ընդհանրապես զենք չէր մատակարարում Ադրբեջանին։ Սակայն միայն 2010-2012թթ․ ժամանակահատվածում կնքվել են շուրջ 4 միլիարդ դոլարի պայմանագրեր, իսկ Բաքվում «Ռոսօբորոնէքսպորտ» կորպորացիայի մասնագիտացված զենք արտահանողի միջոցով սպառազինությունների մատակարարումների ընդհանուր ծավալը 2014թ․ վերջին հասավ 5 միլիարդ դոլարի:
Այստեղ հղում անելով SIPRI-ի տվյալներին՝ մենք համեմատական վերլուծություն կկատարենք 10 տարվա ընթացքում (2010-2019թթ․) Հայաստանին և Ադրբեջանին ռուսական զենքի մատակարարումների վերաբերյալ։ Այսպիսով, 2010թ․ Ռուսաստանի կողմից Հայաստանին է մատակարարվել երկու Ս-300 զենիթահրթիռային համակարգ (SAM) և 144 5V55U հրթիռ, Ադրբեջանին՝ 100 «Կորնետ» հակատանկային հրթիռային համալիր, 2011թ․ Հայաստանին՝ 10 “Tiger” զրահամեքենա, Ադրբեջանին՝ 2 հակաօդային պաշտպանության S-300 համակարգ, 200 48N6 հրթիռ։ 2011-2015թթ․ Ռուսաստանի կողմից Հայաստանին զենք չի մատակարարվել։ Միաժամանակ, նույն ժամանակահատվածում Ադրբեջանին է մատակարարվել 24 ՄԻ-35Մ ուղղաթիռ, 66 ՄԻ-8 և ՄԻ-17 ուղղաթիռ, 18 “Msta-S” ինքնագնաց հաուբից, 18 «Վենա» ինքնագնաց ականանետ, ինչպես նաև 18 “Smerch” համազարկային կրակի ռեակտիվ համակարգ, 2 «Բուկ» հակաօդային պաշտպանության համակարգ, 200 9M317, 9M38 հրթիռներ, 100 T-90 տանկ, 118 ԲՄՊ-3 զրահատեխնիկա, 1000 9M կառավարվող հրթիռ, 117 «Կաստետ» հրթիռ, 36 «Բուրատինո» ծանր հրանետային համակարգ։
Ռուսական սպառազինության մատակարարումները Հայաստանին վերսկսվեցին միայն 2016թ․՝ 4 «Իսկանդեր» հրթիռային համակարգ, 200 «Իգլա» շարժական հակաօդային պաշտպանության, 6 «Սմերչ» համազարկային կրակի ռեակտիվ համակարգ և 200 «Վերբա» շարժական հակաօդային պաշտպանության համակարգ։ 2017թ․ ՌԴ-ը Հայաստանին է մատակարարել 100 «Կորնետ» հակատանկային հրթիռային համալիր, իսկ 2019թ․՝ 4 Սու-30 կործանիչ, 2 Տոր-Մ1 ՀՕՊ համակարգ և 50 9M338 հրթիռ։ 2017-2018թթ․ Ադրբեջանը Ռուսաստանից ստացավ «Խրիզանտեմա» ինքնագնաց հակատանկային հրթիռ, 800 9M123 հրթիռ և 76 ԲՏՌ-82 զրահափոխադրիչ։
Հիմք ընդունելով ռուսական զինամթերքի մատակարարման բաց տվյալների արդյունքները՝ ընդգծենք, որ Արցախի շուրջ զինված հակամարտության երկու կողմերի նկատմամբ էլ, կարող ենք արձանագրել, որ Մոսկվան մեծ հաշվով պահպանել է զինամթերքի մատակարարման հավասարությունը։ Սակայն հաշվի առնելով Ռուսաստանից Հայաստան և Ադրբեջան զենքի ներկրման վերոնշյալ ցուցանիշը՝ 93,3% և 63,8%, պետք է փաստել, որ հակամարտող կողմերի միջև ուժերի հարաբերակցությունը, այնուամենայնիվ, խախտվել է, առաջին հերթին՝ Իսրայելի, Պակիստանի, Թուրքիայի, Ուկրաինայի և Բելառուսի կողմից Ադրբեջանին զենքի մատակարարման պատճառով։ Նշենք, որ միայն Իսրայելի հետ Ադրբեջանը 4 միլիարդ դոլարի սպառազինության պայմանագիր է կնքել։ Ընդհանուր առմամբ 2010-2019թթ. Հայաստանը զենք գնելու ուղղությամբ ծախսել է 8 անգամ ավելի քիչ գումար, քան Ադրբեջանը։
Ըստ SIPRI-ի տվյալների՝ սպառազինության ոլորտում երկու երկրների միջև պաշտոնական գործարքների և դրանց արժեքի վրա ընդամենը 10 տարվա ընթացքում Հայաստանը զենքի ուղղությամբ ծախսել է 449 մլն դոլար։ Այդ գումարի 93,3%-ը հատկացվել է ՌԴ-ին, 7 մլն դոլարը (1,6%)` Ուկրաինային, 2 մլն դոլարը՝ Չեռնոգորիային, ևս 21 մլն դոլարը (4,7%)` այլ երկրներին։ Նույն ժամանակահատվածում Ադրբեջանը զենք գնելու ուղղությամբ ծախսել է 3,298 մլրդ դոլար, որից 2,104 մլրդ դոլար (63,8%) հատկացվել է Ռուսաստանին, 810 մլն դոլար (24,6%)՝ Իսրայելին, 148 մլն դոլար (4,5%-)՝ Բելառուսին, 98 մլն դոլար (2,8%)՝ Թուրքիային, 63 մլն դոլար (1,9%)՝ Ուկրաինային, 4 մլն դոլար (0,1%)` ԱՄՆ-ին։ Ադրբեջանի կողմից զենքի ձեռքբերման ծախսերի 76 մլն դոլարը (2,3%) հատկացվել է այլ երկրներին։ Այստեղ կրկին պետք է հստակեցնել, որ SIPRI-ն սպառազինության տեսակների և դրանց ձեռքբերման վրա ծախսվող գումարների վերաբերյալ իր գնահատականներում հիմնվում է բացառապես տեղեկատվության բաց աղբյուրների վրա։ Մինչդեռ 2018թ․ նույն Իլհամ Ալիևը հայտարարեց, որ Ադրբեջանը միայն ռուսական զենքին հատկացրել է 5 մլրդ դոլար։
ՌԴ–Ի ԵՎ ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՄԻՋԵՎ ԱՌԵՎՏՐԱՏՆՏԵՍԱԿԱՆ ՀԱՄԱԳՈՐԾԱԿՑՈՒԹՅՈՒՆԸ
Հայաստանի և ՌԴ-ի միջև առևտրատնտեսական համագործակցության հիմքերը դրվեցին 1991թ․ դեկտեմբերի 3-ին Հայաստանի և այն ժամանակ դեռևս ՌԽՖՍՀ-ի կողմից ստորագրված «Հայաստանի Հանրապետության և ՌԽՖՍՀ-ի միջև առևտրատնտեսական համագործակցության սկզբունքների մասին» համաձայնագրով։ Դրանից հետո 1992թ․ սեպտեմբերի 30-ին Երևանում ստորագրվեց ՌԴ և ՀՀ արտաքին առևտրային հարաբերությունները կարգավորող հիմնարար նորմատիվ-իրավական ակտերից մեկը՝ «Ազատ առևտրի միջկառավարական համաձայնագիրը»։ Վերջինիս համաձայն՝ Երևանը և Մոսկվան պայմանավորվեցին մաքսատուրքերից, հարկերից և վճարներից փոխադարձաբար հրաժարվելու մասին։
Զուգահեռաբար, արտաքին տնտեսական հարաբերություններն ավելի լավ համակարգելու նպատակով ստորագրվեց «Առևտրային ներկայացուցչությունների փոխադարձ հիմնադրման մասին» համաձայնագիրը։ Հետագայում 1993-1996թթ. տարեկան թարմացվում էին հավասար հիմունքներով ռազմավարական կարևոր նշանակություն ունեցող ապրանքների մատակարարման մասին պայմանագրերը։ Իսկ 1992-1995թթ․ ընկած ժամանակահատվածում Հայաստանը և Ռուսաստանը ստորագրեցին առևտրատնտեսական համագործակցության, պաշտպանական ձեռնարկությունների արդյունաբերական և գիտատեխնիկական համագործակցության, միջպետական տնտեսական կառույցների ստեղծման, Ռուսաստանի գիտությունների ակադեմիայի և Ազգային գիտությունների ակադեմիայի միջև գիտական գործունեության ու կապերի ընդլայնման, գիտական տեղեկատվության փոխանակման մասին ավելի քան 20 համաձայնագրեր և պայմանագրեր։
Արդեն 1993թ․ սեպտեմբերի 24-ին ԱՊՀ շրջանակներում ստորագրվեց «Տնտեսական միության ստեղծման մասին» պայմանագիրը։ Վերջինս ենթադրում էր ապրանքների, ծառայությունների, կապիտալի և աշխատուժի ազատ տեղաշարժ, ինչպես նաև համաձայնեցված դրամավարկային, բյուջետային, հարկային, գնային, արտաքին տնտեսական, մաքսային և արժութային քաղաքականություն, կողմերի տնտեսական օրենսդրության ներդաշնակեցում ու ընդհանուր վիճակագրական բազայի ձևավորում։
1994թ․ ապրիլի 15-ին համաձայնագրին ավելացավ «Ազատ առևտրի գոտու ստեղծման մասին» համաձայնագիրը, իսկ 1994թ․ հոկտեմբերի 21-ին՝ «ԱՊՀ անդամ պետությունների վճարումների միության ստեղծման մասին» համաձայնագիրը։ 1995թ․ նոյեմբերին ՌԴ-ի և ՀՀ-ի կառավարությունների միջև կնքված «Հայկական ատոմակայանի արդյունաբերական շահագործման վերագործարկման և վերսկսման մասին» համաձայնագրի համաձայն՝ վերականգնվեց և շահագործման հանձնվեց ՀԱԷԿ-ի 2-րդ էներգաբլոկը։ 1996թ․ մայիսի 28-ին Մոսկվայում ստորագրվեց 1996-1997թթ․ առևտրատնտեսական համագործակցության միջկառավարական համաձայնագիրը։ Իսկ 1997թ․ հունիսի 30-ին Երևանում կայացավ տնտեսական համագործակցության միջկառավարական հանձնաժողովի առաջին նիստը։
Այնուհետև 1997թ․ օգոստոսին ՀՀ նախագահ Լևոն Տեր-Պետրոսյանի Մոսկվա կատարած այցի ժամանակ ձեռքբերվեց Վրաստանի տարածքով դեպի Հայաստան գազատարի կառուցման մասին պայմանավորվածություն, որն ամբողջությամբ բավարարում է հանրապետության բնական գազի կարիքները։ Այսպիսով, 1990-ականների սկզբին արդեն վերջնականապես ձևավորվեցին Հայաստանի և Ռուսաստանի միջև առևտրատնտեսական հարաբերությունների պայմանագրային և իրավական հիմքերը։
Այս խորապատկերին արդեն 2000-ականների սկզբին Ռուսաստանի և Հայաստանի միջև տնտեսական համագործակցության մակարդակը սկսեց մոտենալ ռազմաքաղաքական ոլորտում ռազմավարական փոխգործակցության մակարդակին։ 2001թ․ սեպտեմբերի 15-ին ՌԴ և ՀՀ նախագահներ Վլադիմիր Պուտինը և Ռոբերտ Քոչարյանը Երևանում ստորագրեցին «ՌԴ-ի և ՀՀ-ի միջև մինչև 2010թ․ երկարաժամկետ տնտեսական համագործակցության մասին» հիմնարար պայմանագիրը։ Ինչպես նաև ստորագրվեցին փոխադարձ ներդրումների խթանման միջկառավարական համաձայնագիրը, զբոսաշրջության ոլորտում համագործակցության և Հայաստանի մարզերի վարչակազմերի ու Ռուսաստանի սուբյեկտների միջև համագործակցության համաձայնագիրը։ Արդյունքում 2002թ․ սեպտեմբերի 1-ին Հայաստանում արդեն գործում էր ռուսական կապիտալով շուրջ 439 ընկերություն։ Այնուամենայնիվ, այս բոլոր պայմանագրերն ամենևին էլ չխանգարեցին Մոսկվային բարձրացնելու Երևանի՝ ռուսական գազի և ատոմակայանների վառելիքի 16 մլն դոլար պարտքի, ինչպես նաև շուրջ 98 մլն դոլարի այլ պարտքերի դիմաց հայկական մի շարք ռազմավարական նշանակության ձեռնարկություններն իր սեփականությանը հանձնելու հարցը։
2002թ․ նոյեմբերի 4-5-ին ՌԴ վարչապետ Միխայիլ Կասյանովի՝ Հայաստան կատարած այցի արդյունքում ստորագրված միջկառավարական պայմանագրի համաձայն՝ Հայաստանը հինգ հայկական ձեռնարկություն հանձնեց Ռուսաստանին՝ որպես պարտքի մարում։ «Գույք պարտքի դիմաց» կոչվող այս գործարքի շրջանակներում Հայաստանը Ռուսաստանին հանձնեց նաև «Մարս» գործարանը, Երևանի մաթեմատիկական մեքենաների գիտահետազոտական ինստիտուտը (ՓԲԸ), Երևանի ավտոմատացված կառավարման համակարգերի գիտահետազոտական ինստիտուտը, Երևանի նյութագիտության գիտահետազոտական ինստիտուտը (ՓԲԸ), ինչպես նաև Հրազդանի ՋԷԿ-ի գույքային համալիրը։ Հայաստանի համար նման կասկածելի փոխանակման բացասական կողմն այն էր, որ հայկական էներգետիկ և ռազմարդյունաբերական համալիրների պարծանքը հանդիսացող 5 ձեռնարկությունների արժեքն առնվազն մի քանի անգամ գերազանցեց պարտքը։ Բացի այդ Մոսկվան արդյունքում ստացավ Հայաստանի վրա ազդեցության առաջին հզոր տնտեսական լծակներից մեկը՝ ի լրումն այն ժամանակ արդեն գոյություն ունեցող ռազմաքաղաքական լծակների։
Ռոբերտ Քոչարյանի կառավարությունը փորձեց արդարացնել գործարքը՝ մատնանշելով հայկական պարտքը ռուսական ներդրումներով փոխարինումը։ Այնուամենայիվ, Մոսկվան ոչ միայն չկատարեց այս 5 ձեռնարկություններում ներդրումներ կատարելու սեփական պարտավորությունները, այլև ընդհանրապես չգործարկեց դրանք։ Հայաստանում Ռուսաստանի այն ժամանակվա դեսպանն այն փորձեց բացատրել ձեռնարկությունների սեփականատիրության հարցի չլուծված լինելու հանգամանքով, որն այդ ժամանակաշրջանում գտնվում էր ՌԴ-ի դաշնային սեփականության ներքո։ Իրականում ենթադրվում է, որ պարտքերի դիմաց հայկական հինգ ձեռնարկությունների փաստացի բռնագրավումն այնքան էլ կապված չէր այդ ձեռնարկությունների նկատմամբ Մոսկվայի կողմից հանկարծակի ծագած անհրաժեշտությամբ՝ հատկապես հաշվի առնելով վերջիններիս հետագա երկարատև պարապուրդի փաստը։
Իրականում «Գույք պարտքի դիմաց» գործարքը ոչ միայն Հայաստանի, այլ նաև հետխորհրդային տարածաշրջանի մյուս գործընկեր երկրների նկատմամբ Մոսկվայի արտաքին քաղաքականության և, համապատասխանաբար, արտաքին տնտեսական մոտեցման հիմնարար փոփոխության արդյունք էր։ Փոփոխությունները հիմնականում պայմանավորված էին Վլադիմիր Պուտինի՝ ՌԴ իշխանության գալով։ Ռուսաստանի արտաքին քաղաքականության համապատասխան հայեցակարգի իրականացումը, որը նախանշված է ՌԴ արտաքին և պաշտպանական քաղաքականության խորհրդի կողմից պատրաստված՝ «Ռազմավարություն Ռուսաստանի համար․ 2000թ․ Նախագահի օրակարգ» փաստաթղթում, ենթադրում էր «ինտեգրման հնացած սկզբունք»-ի մերժում՝ հօգուտ «ընտրովի ներգրավվածության»։ Վերջինս ենթադրում էր հետխորհրդային երկրների տարածքում ռուսական «անդրազգային ընկերությունների» ստեղծում՝ իրենց պարտքերը Ռուսաստանի սեփականությամբ՝ արդյունաբերական ձեռնարկությունների տեսքով փոխանակելու միջոցով։
ԱՊՀ երկրների հետ հարաբերություններում Մոսկվայի առաջնահերթությունների փոփոխությունն ավելի լավ նախանշեց ՌԴ Անվտանգության խորհրդի քարտուղար Սերգեյ Իվանովը՝ հայտարարելով, որ «տարածաշրջանային ինտեգրումը թանկ է նստել Ռուսաստանի վրա»։ Նա ընդգծեց, որ Մոսկվան այսուհետ կանցնի ԱՊՀ երկրների հետ «զուտ պրագմատիկ հարաբերությունների» հաստատմանը։ Հետագայում պարզ դարձավ, որ այս ռազմավարությունը, այդպես էլ չբերելով շոշափելի տնտեսական արդյունքներ Ռուսաստանի համար, հանգեցրեց հետխորհրդային տարածքում Մոսկվայի նկատմամբ քաղաքական վստահության նվազմանը։ Փաստորեն հենց Հայաստանը դարձավ վերջինիս միակ զոհը։
Այդուհանդերձ, Հայաստանի կառավարության հետզհետե աճող պարտքերի մարման պատրվակով շարունակվեց ՀՀ ռազմավարական նշանակություն ունեցող օբյեկտները Ռուսաստանին փոխանցելու գործընթացը։ 2005թ․ Ռոբերտ Քոչարյանի կառավարությունը 100 միլիոն դոլար պարտքի դիմաց ՌԴ-ին հանձնեց Հրազդանի ՋԷԿ-ը։ Նույն թվականին միջուկային վառելիքի 40 մլն դոլար պարտքի մարման դիմաց հանձնվեց նաև Մեծամորի ԱԷԿ-ի ֆինանսական հոսքերի կառավարումը։ Այդ ճանապարհին ՌԴ-ին հանձնվեցին մաթեմատիկական մեքենաների, ավտոմատ կառավարման համակարգերի և մետալուրգիայի հայկական երեք առաջատար գիտահետազոտական ինստիտուտները։
2005թ․ հունիսին “Interenergo B.V.”-ի և “Midland Resources Holding Ltd” ՓԲԸ-ի միջև կնքված համաձայնագրի հիման վրա «Հայաստանի էլեկտրական ցանցերն» անցան «Ինտեր ՌԱՕ» Եվրոպական տնտեսական ընկերակցության խմբի վերահսկողության տակ։ Իսկ 2006թ․ «Ինտեր ՌԱՕ»-ն դարձավ «Հայաստանի էլեկտրական ցանցեր» ՓԲԸ-ի 100% բաժնետոմսերի սեփականատերը։ Արդյունքում 2005թ․ Հայաստանում ռուսական կապիտալով համատեղ ձեռնարկությունների թիվը հասավ 689-ի, իսկ ռուսական ներդրումները Հայաստանի տնտեսությունում՝ 430 մլն դոլարի։ Վերջինս ամենևին չխանգարեց Ռուսաստանին 2006թ․ հունվարին Հայաստանին մատակարարվող գազի արժեքը բարձրացնել գրեթե երկու անգամ՝ 1000 խմ-ի դիմաց մինչև 110 դոլար։
Հայկական կարևորագույն ձեռնարկությունների յուրացման գործընթացը շարունակվեց 2007թ․։ Սեպտեմբերի 14-ին «Բջջային հեռահամակարգեր» ԲԲԸ-ը 310 մլն եվրոյի դիմաց ձեռքբերեց “International Cell Holding Ltd”-ի բաժնետոմսերի 80%-ը, որը հանդիսանում էր «Ղ-Տելեկոմ»-ի (ապրանքանիշը՝ Vivacell) 100%-ի սեփականատերը, ինչպես նաև կնքվեց օպցիոն համաձայնագիր մնացյալ 20%-ի համար։ Իսկ նույն տարվա նոյեմբերին ռուսական «Արդյունաբերական ներդրողների» ֆինանսա-արդյունաբերական խումբը ձեռքբերեց Արարատի ոսկու արդյունահանման գործարանը։ Զուգահեռաբար, Մոսկվան վերջնական մոնոպոլիզացման հասնելու համար շարունակեց հայկական էներգետիկ ոլորտը ռուսական ընկերությունների ձեռքում կենտրոնացնելուն ուղղված քաղաքականությունը։
Մինչ այդ Հայաստանի և Ռուսաստանի միջև ապրանքաշրջանառությունն աճելով ևս 68,2%-ով՝ հասավ 632,1 մլն դոլարի։
2007թ․ «Հայկական երկաթուղիներ» ՓԲԸ-ի կոնցեսիոն կառավարումը 50 տարի ժամկետով փոխանցվեց «Ռուսական երկաթուղիներ» ԲԲԸ-ին։ 2007թ․ մարտի 19-ին շահագործման հանձնվեց Իրան-Հայաստան գազատարը։ Սակայն Ռուսաստանի աճող ազդեցությունը հանգեցրեց գազատարի տրամագծի ավելի քան կիսով չափ կրճատմանը։ Նման տրամագծով գազատարը չուներ այնպիսի թողունակություն, որը թույլ կտար Հայաստանին դառնալ գազի տարանցիկ երկիր։ Իսկ գազատարը մինչ շինարարության ավարտն արդեն իսկ փոխանցվել էր «Գազպրոմ Արմենիա» ՓԲԸ-ին։ 2014թ․ հունվարին «Գազպրոմ» ՓԲԸ-ն ու Էներգետիկայի և բնական պաշարների նախարարությունը կնքեցին «ՀայՌուսգազարդ» ՓԲԸ-ի՝ պետությանը պատկանող վերջին 20% բաժնետոմսերի առքուվաճառքի մասին պայմանագիր, ինչից հետո «Հայռուսգազարդը» պաշտոնապես վերանվանվեց «Գազպրոմ Արմենիա» ՓԲԸ։ 2006թ․ ՌԴ-ը, Հայաստանի տնտեսության մեջ կատարելով 87,4 մլն դոլարի ներդրում, օտարերկրյա ներդրումների ծավալով զբաղեցրեց առաջին տեղը՝ դրանով իսկ 29,4%-ով գերազանցելով 2005թ․ ներդրումների ծավալը։ 2008թ․ Հայաստանի և Ռուսաստանի միջև ապրանքաշրջանառության ծավալը հասավ 900 մլն դոլարի, իսկ Հայաստանում ներդրումների ծավալը գերազանցեց 300 մլն դոլարը։
2001-2010թթ․ Ռուսաստանից Հայաստան կատարվող ընդհանուր և ուղղակի ներդրումները կազմեցին համապատասխանաբար՝ 2,6 և 1,9 միլիարդ դոլար։ 2001-2008թթ․ երկու երկրների միջև ապրանքաշրջանառությունն աճեց 9 անգամ, ինչը հիմնականում պայմանավորված էր Հայաստանի ներկրումներով, որոնք ավելացան 11 անգամ, իսկ դեպի Ռուսաստան արտահանումը՝ 3,5 անգամ։ 2012թ․ Հայաստանի և Ռուսաստանի միջև ապրանքաշրջանառության ծավալն աճեց 22,3%-ով՝ հասնելով 1,2 միլիարդ դոլարի։ Նույն տարում հայկական արտադրանքի արտահանումը Ռուսաստան աճեց 43,6%-ով, իսկ ռուսական ներդրումների ծավալով Հայաստանն ԱՊՀ-ում երրորդն էր Բելառուսից և Ուկրաինայից հետո։ 2020թ․ Ռուսաստանի և Հայաստանի միջև ապրանքաշրջանառությունը հասավ 2304 միլիարդ դոլարի՝ 2019թ․ համեմատ նվազելով 8,19%-ով կամ 205445 միլիոն դոլարով։ Ռուսաստանից Հայաստան արտահանումը 2020թ․ կազմեց 1657 միլիարդ դոլար՝ 2019թ․ համեմատ կրճատվելով 1,33%-ով կամ 22 304 միլիոն դոլարով։ 2020թ․ Հայաստանից Ռուսաստան արտահանումը կազմեց 646 764 միլիոն դոլար՝ 2019թ․ համեմատ նվազելով 22,07%-ով կամ 183 140 միլիոն դոլարով։ 2020թ․ Ռուսաստանի և Հայաստանի միջև առևտրային դրական հաշվեկշիռը կազմեց 111 մլրդ դոլար, 2019թ․ համեմատ դրական մնացորդն աճեց 18.92%-ով կամ 160 835 մլն դոլարով։ 2020թ․ ռուսական ապրանքաշրջանառության մեջ իր մասնաբաժնով Հայաստանը զբաղեցրեց 44-րդ տեղը։
ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ԱՆԴԱՄԱԿՑՈՒԹՅՈՒՆԸ ԵԱՏՄ–ԻՆ
2013թ․ սեպտեմբերի 3-ին Հայաստանի նախագահ Սերժ Սարգսյանը Մոսկվայում բավականին անսպասելիորեն հայտարարեց, որ Հայաստանը ցանկանում է միանալ Մաքսային միությանը։ Դա անսպասելի էր այն առումով, որ մինչ այդ Հայաստանը երեք տարի շարունակ շարժվում էր տրամագծորեն հակառակ ուղղությամբ՝ դեպի Եվրամիության հետ Ասոցացման համաձայնագրի ստորագրում։ Իր որոշման դրդապատճառը Հայաստանի նախագահը բացատրեց «Հարավային Կովկասում ստեղծված իրավիճակով, ինչպես նաև տարածաշրջանում զինված հակամարտություններով պայմանավորված մարտահրավերներով ու սպառնալիքներով»։
Այնուհետև 2017թ․ նոյեմբերի 24-ին Հայաստանը ստորագրեց Եվրոպական միության հետ «Համապարփակ և ընդլայնված գործընկերության մասին» համաձայնագիրը (ՀԸԳՀ)։ Տվյալ համաձայնագիրը, որն ուժի մեջ մտավ 2021թ․ մարտի 1-ին, ներառում էր «Ասոցացման/խոր և համապարփակ ազատ առևտրի» համաձայնագրի կետերի միայն մի փոքր մասը, մասնավորապես համագործակցություն՝ ժողովրդավարության, մարդու իրավունքների և օրենքի գերակայության ամրապնդման, նոր աշխատատեղերի և բիզնեսի հնարավորությունների ստեղծման ուղղությամբ, ինչպես նաև արդար օրենսդրության ընդունում, պաշտպանության և անվտանգության բարձրացում, շրջակա միջավայրի բարելավում, կրթության որակի բարձրացում և հետազոտությունների հնարավորությունների ընդլայնում: Չնայած այս հանգամանքին՝ ԵՄ-ը, մնալով Հայաստանում բարեփոխումների առանցքային գործընկերը, 2019-2020թթ․ գրեթե կրկնապատկեց Հայաստանին տրամադրվող դրամաշնորհային ֆինանսավորումը` հասցնելով 65 միլիոն եվրոյի: Բացի այդ 2014թ․-ից ի վեր խառը վարկերի և դրամաշնորհների տեսքով ավելի քան 1 միլիարդ եվրո ներդրվեց Հայաստանի էներգետիկայի, գյուղատնտեսության և տրանսպորտի ոլորտներում։
2013թ․ հոկտեմբերի 24-ին Եվրասիական տնտեսական բարձրագույն խորհրդի նիստում որոշում կայացվեց «Հայաստանի Հանրապետության՝ Մաքսային միությանը և Բելառուսի Հանրապետության, Ղազախստանի Հանրապետության և Ռուսաստանի Դաշնության Միասնական տնտեսական տարածքին միանալու մասին»։ 2015թ․ հունվարի 2-ից Հայաստանը դարձավ Եվրասիական տնտեսական միության լիիրավ անդամ։ Հարկ է նշել քաղաքական և իրավական այն դժվարությունները, որոնց բախվեց Երևանը, իսկ ավելի ճիշտ Մոսկվան՝ ԵԱՏՄ-ին Հայաստանի անդամակցության գործընթացում։ Բելառուսը և Ղազախստանը, ի տարբերություն Ռուսաստանի, Հայաստանի՝ ԵԱՏՄ-ին անդամակցությանն արձագանքեցին առանց հատուկ ոգևորության՝ ամենևին չթաքցնելով նախապատրաստվող ԵԱՏՄ հիմնարար պայմանագրում Մոսկվայից հնարավորինս շատ զիջումներ և տնտեսական նախապատվություններ շահելու համար Հայաստանի՝ ԵԱՏՄ-ին անդամակցությունը որպես լծակ օգտագործելու ձգտումը։ Մինսկն ու Աստանան հիանալի հաշվարկեցին Մոսկվայի համար Հայաստանի՝ ԵԱՏՄ-ին անդամակցության աշխարհաքաղաքական նշանակությունը՝ համապատասխան պահանջներ ներկայացնելով եվրասիական ինտեգրման գլխավոր նախաձեռնողին։ Հայաստանը ԵԱՏՄ-ին անդամակցեց՝ գտնվելով ոչ լավագույն վիճակում, ունենալով դանդաղող տնտեսական աճ, ինչը հիմնականում պայմանավորված էր ՌԴ-ում տիրող իրավիճակով։
Հաշվի առնելով, որ դեպի Հայաստան տրանսֆերտների առյուծի բաժինը՝ 1,5 մլրդ դոլար, եկել էր Ռուսաստանից, հենց ուկրաինական ճգնաժամի պատճառով Ռուսաստանի դեմ պատժամիջոցները, նավթի համաշխարհային գների անկմանը զուգընթաց, հանգեցրեցին ներդրումների ծավալների և ՌԴ-ից Հայաստան տրանսֆերտների հոսքի նվազմանը։ Վերջինս, բնականաբար, հանգեցրեց ներքին պահանջարկի և տնտեսական ակտիվության նվազմանն արդեն իսկ Հայաստանում։ 2015թ․ երկու երկրների միջև ապրանքաշրջանառությունը նվազեց գրեթե մեկ երրորդով՝ արդեն 2016թ․ աճելով 10%-ով։ Նույն տարում 87%-ով աճեց հիմնականում հայկական գյուղատնտեսական և սննդի արդյունաբերության արտադրանքի արտահանումը։ Այդուհանդերձ, ՌԴ-ին բաժին ընկավ Հայաստանի ընդհանուր արտահանման ընդամենը 18%-ը։ Այսօր ԵԱՏՄ շրջանակներում Հայաստանի միջև ապրանքաշրջանառության ընդհանուր ծավալում գերիշխող են մնում Ռուսաստանի հետ Հայաստանի առևտրատնտեսական հարաբերությունները։ Ընդ որում, ԵԱՏՄ-ի նկատմամբ դժգոհ ու թերահավատ վերաբերմունքը Հայաստանում ժամանակի ընթացքում միայն աճում է։
ՌՈՒՍԱՍՏԱՆԻ ԵՎ ԱԴՐԲԵՋԱՆԻ ՄԻՋԵՎ ԱՌԵՎՏՐԱՏՆՏԵՍԱԿԱՆ ՀԱՄԱԳՈՐԾԱԿՑՈՒԹՅՈՒՆԸ
Ռուսաստանի և Ադրբեջանի միջև դիվանագիտական հարաբերությունները հաստատվել են 1992թ․ ապրիլի 4-ին։ Երկկողմ հարաբերությունների պայմանագրային-իրավական դաշտի հիմնարար փաստաթուղթը 1997թ․ հուլիսի 3-ին կնքված ՌԴ և Ադրբեջանի միջև բարեկամության, համագործակցության և փոխադարձ անվտանգության պայմանագիրն է։ Այս պայմանագիրը հետագայում մշակվեց 2008թ․ հուլիսի 3-ի՝ «Ռուսաստանի և Ադրբեջանի միջև բարեկամության և ռազմավարական գործընկերության մասին» հռչակագրում։
ՌԴ-ում Ադրբեջանը համարվում է «կարևոր ռազմավարական գործընկեր»՝ հիմնված հավասարության և բարիդրացիության սկզբունքների, բարեկամության և փոխադարձ հարգանքի դարավոր ավանդույթների վրա։ Հատկանշական է, որ Եվրասիական տնտեսական միության անդամ չհանդիսացող ԱՊՀ երկրների շարքում հենց Ադրբեջանն է Ռուսաստանի հիմնական առևտրային գործընկերը։ Պետական մակարդակով առևտրատնտեսական հարաբերությունների կոնկրետ հարցերի լուծումը կարգավորող մեխանիզմը Տնտեսական համագործակցության միջկառավարական հանձնաժողովն է։ Ուշագրավ է, որ հանձնաժողովի վերջին նիստը կայացավ 2018թ․ դեկտեմբերի 14-ին Մոսկվայում։ Ադրբեջանում գործում է մոտ 600 համատեղ ընկերություն, որոնցից մոտ 200-ը՝ 100% ռուսական կապիտալով։ Վերջիններիս թվում են ռուսական էներգետիկ ընկերությունները՝ «Գազպրոմ», «Տրանսնեֆտ», «Լուկօյլ»։ Իսկ վերջին տարիներին “KamAZ”-ը սկսեց լիցենզավորված բեռնատարների արտադրությունն ու դրանց սպասարկումը Գյանջայի ավտոմոբիլային գործարանում: Համագործակցություն է իրականացվում «Մետրովագոնմաշ» ԲԲԸ-ի և «Բաքվի մետրոպոլիտեն» ՓԲԸ-ի միջև, որին ռուսական ընկերությունը վերջին տարիներին մատակարարեց վեց 5 վագոնանոց գնացք։ Դեղագործական արդյունաբերության ոլորտում համագործակցության շրջանակներում ռուսական «Ռ-Ֆարմ» ընկերությունների խումբն իրականացնում է Ադրբեջանում առաջին դեղագործական համալիրի ստեղծման նախագիծը, որը, օգտագործելով առաջադեմ միջազգային տեխնոլոգիական լուծումները, ներառում է ժամանակակից ձեռնարկության կառուցում։
ՌԴ Դաշնային մաքսային ծառայության տվյալներով և 2020թ․ արդյունքներով՝ Ռուսաստանի և Ադրբեջանի միջև ապրանքաշրջանառությունը կազմել է 2889 միլիարդ դոլար՝ 2019թ․ համեմատ նվազելով 8,85%-ով կամ 280 հազար 572 դոլարով։ Ռուսաստանից Ադրբեջան արտահանումը 2020թ․ կազմել է 2075 միլիարդ դոլար՝ 2019թ․ համեմատ կրճատվելով 10,26%-ով կամ 237 350 միլիոն դոլարով։ 2020թ․ Ադրբեջանից Ռուսաստան ներմուծումը կազմել է 813 720 միլիոն դոլար՝ 2019թ․ համեմատ նվազելով 5,04%-ով կամ 43 221 միլիոն դոլարով։ 2020թ․ Ռուսաստանի և Ադրբեջանի առևտրային հաշվեկշիռը դրական է՝ 1261 միլիարդ դոլարի չափով։ 2019թ․ համեմատ ավելցուկը նվազել է 13.33%-ով կամ 194 129 մլն դոլարով։ Ռուսաստանի արտաքին առևտրաշրջանառության մեջ Ադրբեջանի մասնաբաժինը 2020թ․ կազմել է 0,5088%՝ 2019թ․ 0,4755%-ի դիմաց։ 2020թ․ Ռուսաստանի ապրանքաշրջանառության մեջ Ադրբեջանն իր մասնաբաժնով զբաղեցրել է 36-րդ տեղը։
2020թ․ ռուսական արտահանման կառուցվածքում դեպի Ադրբեջան մատակարարումների հիմնական մասը բաժին է ընկել պարենային ապրանքներին և գյուղատնտեսական հումքին, մեքենաներին, սարքավորումներին և տրանսպորտային միջոցներին, մետաղներին և մետաղական արտադրանքներին, ինչպես նաև քիմիական արդյունաբերության, փայտանյութի, թղթե և հանքային արտադրանքին: 2020թ․ Ադրբեջանից դեպի Ռուսաստան ներմուծման կառուցվածքում մատակարարումների հիմնական մասը բաժին է ընկել պարենային ապրանքներին և գյուղատնտեսական հումքին, հանքային և քիմիական արտադրանքներին, ինչպես նաև մետաղներին և դրանցից ստացված արտադրանքներին, տեքստիլին և կոշկեղենին, մեքենաներին, սարքավորումներին և տրանսպորտային միջոցներին։
Վերլուծելով Ռուսաստանի և Ադրբեջանի քաղաքական հարաբերությունների ներկա մակարդակը՝ անհրաժեշտ է հաշվի առնել մի շատ կարևոր հանգամանք։ Չնայած Ադրբեջանում ռուսական կապիտալի առկայությանը՝ Մոսկվան ադրբեջանական տնտեսության ոչ մի ոլորտում բաժնետոմսերի պայմանական վերահսկիչ փաթեթ չունի։
ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ԵՎ ԱԴՐԲԵՋԱՆԻ ՀԵՏ ՌԴ ՔԱՂԱՔԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆԸ
Այսպիսով, ելնելով ՌԴ-ի և Հայաստանի, ինչպես նաև ՌԴ-ի և Ադրբեջանի միջև ռազմաքաղաքական ու առևտրատնտեսական հարաբերությունների առկա մակարդակի և բովանդակության վերը նշված վերլուծությունից՝ կարելի է աստիճանաբար հանգել այս ուսումնասիրության հիմնական եզրակացություններին, եզրակացություններ՝ առաջին հերթին Հայաստանի և Ադրբեջանի նկատմամբ Ռուսաստանի քաղաքականության ձևավորման շարժառիթների վերաբերյալ։
Այստեղ պետք է փաստենք, որ ըստ 30 տարվա հարաբերությունների արդյունքների՝ Մոսկվային հաջողվեց հասնել Հայաստանում գրեթե ամբողջական, տոտալ ռազմաքաղաքական ու տնտեսական ազդեցության, և ամենագլխավորը՝ 100 տոկոսանոց վերահսկողության ռազմավարական կարևորության և նշանակության հայկական ձեռնարկությունների ու հաղորդակցությունների նկատմամբ։ Հայաստանում հստակորեն գործելով ու դիմելով առևտրատնտեսական, և ամենակարևորը, ռազմաքաղաքական ոլորտում սեփական հնարավորություններին՝ Մոսկվային հաջողվեց առանց ջանքերի Հայաստանին ներքաշել Եվրասիական տնտեսական միություն։ Ուղղակիորեն ներքաշել, քանի որ, ինչպես նշվեց վերևում, մինչ այդ երկիրը երեք տարի շարունակ գնում էր Եվրամիության հետ Ասոցացման համաձայնագրի (ԱԱ) և Խոր և համապարփակ ազատ առևտրի գոտու համաձայնագրի (ԽՀԱԱԳ) ստորագրման ուղղությամբ:
Անհրաժեշտ է նշել, որ այս ամենն առաջին հերթին Հայաստանի նախագահ Ռոբերտ Քոչարյանի՝ այսպես կոչված «կոմպլեմենտար» քաղաքականության տրամաբանական արդյունքն էր։ Սեփական պաշտոնավարման բոլոր երկու ժամկետներում Քոչարյանը «հայկական կոմպլեմենտարիզմի» շղարշի տակ ՌԴ-ին ու ռուսական ընկերություններին վաճառեց, պարտքերի դիմաց հանձնեց, փոխանցեց կոնցեսիոն կառավարման կամ ուղղակի նվիրաբերեց հայկական ռազմավարական և առանցքային նշանակության բոլոր ձեռնարկություններն ու հաղորդակցությունները։ Սրան պետք է ավելացնել Մոսկվայի տեսլականի հետ Քոչարյանի կամային թույլ, փոխզիջումային քաղաքականությունն արցախյան հիմնախնդրի կարգավորման և Հայաստանի անվտանգության ապահովման հարցերում։ Այս ամենը հանգեցրեց մի իրավիճակի, երբ Քոչարյանի իրավահաջորդին՝ Հայաստանի նախագահ Սերժ Սարգսյանին, այլ ելք չմնաց, քան ժամանակ ձգել Արցախյան հակամարտության կարգավորման հարցում։ Հանուն արդարության պետք է նշել Եվրոպայի հետ քաղաքական և տնտեսական ասոցացման խորացման ուղղությամբ Սարգսյանի քայլերն ու փորձերը։ Այնուամենայնիվ, Ռուսաստանից Հայաստանի ռազմաքաղաքական և առևտրատնտեսական ամենաբարձր կախվածության պայմաններում այս բոլոր փորձերը ձախողվեցին։
Ի տարբերություն Հայաստանի՝ Ադրբեջանն այս տարիների ընթացքում փորձում է հնարավորինս հավասարակշռված և հավասարաչափ քաղաքականություն վարել ՌԴ-ի և հավաքական Արևմուտքի միջև։ Իլհամ Ալիևի երկարաժամկետ պաշտոնավարման օրոք այս քաղաքականությունը պաշտոնապես ճանաչվեց որպես «չմիավորման քաղաքականություն»։ 2011թ․ մայիսի 25-ին երկիրը միացավ «չմիավորման շարժմանը»: Իսկ 2019թ․ հոկտեմբերին Բաքվում կայացած շարժման 18-րդ գագաթնաժողովում Ադրբեջանը միջազգային այս կազմակերպությունում ստանձնեց նախագահությունը։ Այս քաղաքականության հիմնական արդյունքն Ադրբեջանի բացակայությունն էր ինչպես ՀԱՊԿ-ում, այնպես էլ Մոսկվայի՝ եվրասիական ինտեգրման նախագծերում։ Հասկանալի է, որ ԵՄ-ում ավտորիտար Ադրբեջանի ինտեգրման հարցում՝ մինչև անդամակցության հեռանկարների մակարդակ, Բաքուն ապրիորի չի փայլել ու չի փայլում։ Իսկ ՆԱՏՕ-ին Ադրբեջանն անձամբ չի ձգտում՝ առաջին հերթին նկատի ունենալով նման ցանկության վերաբերյալ Մոսկվայի կողմից սպասվող անհերքելի արձագանքը։ Այստեղ հարկ է փաստել, որ Ալիևի՝ ՀԱՊԿ և ԵԱՏՄ հրավերներից խուսափելու հնարավորությունները ստեղծվեցին Ադրբեջանի անվտանգության և տնտեսության ապահովման ոլորտում Մոսկվայի փաստացի գերիշխանության բացակայությամբ, ինչն իր հերթին երկարաժամկետ, իսկապես փոխլրացնող և ոչ թե չհայտարարված փոխլրացնող, ինչպես Հայաստանի դեպքում, ՌԴ-ի և Արևմուտքի միջև աշխարհաքաղաքական համաչափությունը պահպանելու՝ Ադրբեջանի քաղաքականության ու փորձերի բնական հետևանքն էր։
Նման սուբյեկտիվ գործոնին անհրաժեշտ է ավելացնել նաև օբյեկտիվ գործոն։ Այս տարիների ընթացքում Ադրբեջանն ամերիկյան «էներգետիկ բազմազանության» քաղաքականության, մասնավորապես Եվրոպայի նավթի և գազի այլընտրանքային մատակարարման մեջ հնազանդորեն խաղաց իր դերը, իհարկե, այդ թվում՝ ելնելով իր շահերից։ Այն այլընտրանք հանդիսացավ առաջին հերթին Ռուսաստանին և ռուսական էներգակիրներին։ Դրա վերջին ապացույցը 2022թ․ փետրվարի 4-ին Բաքվի և Բրյուսելի միջև ձեռքբերված «գազային» պայմանավորվածություններն էին։ Դեռ հունվարի վերջին Ադրբեջանի Պետական նավթային ընկերությունը (SOCAR) պաշտոնապես հայտարարեց «Հարավային գազային միջանցքի խողովակաշարերով դեպի Եվրոպա գազի մատակարարումների ընդլայնման հնարավորությունների ուսումնասիրության մասին»։ Արդեն փետրվարի 4-ին ԵՄ էներգետիկայի հարցերով հանձնակատար Քադրի Սիմսոնը Twitter-ում հայտարարեց, որ Բրյուսելի և Բաքվի միջև ձեռք է բերվել պայմանավորվածություն դեպի Եվրոպա գազի մատակարարումները մեծացնելու վերաբերյալ։ Այնուհետև նա շնորհակալություն հայտնեց Ադրբեջանին «Հարավային գազային միջանցքով դեպի ԵՄ գազի մատակարարումն ավելացնելուն ուղղված ջանքերի համար»։
Կարելի է ենթադրել, որ հենց նման պայմաններում տարածաշրջանային իրողություններից ելնելով էր, որ Մոսկվան որոշեց Երևանի և Բաքվի հետ հարաբերություններում վերջնականապես հրաժարվել ելցինյան շեղումից՝ հօգուտ Երևանի, Հայաստանի և Ադրբեջանի հետ էությամբ և բովանդակությամբ գործնականում նույնական հարաբերությունների օգտին։ Միակ տարբերությունն այն է, որ Մոսկվայի հարաբերությունները Երևանի հետ համեմված էին ռազմավարական դաշնակցային «սոուսով», իսկ Բաքվի հետ հարաբերությունները՝ գործընկերային։ Եվ, իհարկե, Երևանում «ռազմավարական միության» մասին «կենացներն ու բաժակների զրնգոցը» շատ ավելի բարձր էին հնչում, քան նույնը՝ Բաքվի «ռազմավարական գործընկերության» մասին։ Սակայն, սկսած որոշակի ժամանակահատվածից, Մոսկվան հասկացավ, որ ժամանակն է «վերցնել» Ադրբեջանը և որքան հնարավոր է շուտ։ Այդ քայլի անհրաժեշտության գիտակցման հիմնական կատալիզատորներից մեկն Ադրբեջանի և Թուրքիայի միջև «եղբայրական» հարաբերությունների աստիճանաբար աճող մակարդակն էր։ Այս փուլում Բաքվի վրա ազդեցության տնտեսական լծակներից Մոսկվայի տրամադրության տակ է միայն դեպի ՌԴ արտահանվող ադրբեջանական լոլիկի մեջ ամեն տեսակի «աղբի» պարբերաբար հայտնաբերումը, ինչպես նաև ադրբեջանցի աշխատանքային միգրանտների շրջանում մարդասպանների և հանցագործների բացահայտումն ու ցուցադրումը։ Մոսկվան ակտիվորեն օգտագործել և օգտագործում է երկուսն էլ, սակայն դա չի հանգեցրել վերջինից Բաքվի կախվածության իրական աճին։ Մինչդեռ Հայաստանի ղեկավարությունը, փաստորեն, կամովին ամբողջությամբ ռուս գործընկերների բարի կամքին է վստահել սեփական ժողովրդին ու պետականությունը։
Այս խորապատկերին Մոսկվան որոշեց «հեծանիվ» չհորինել և սեփական ուժերն ու քաղաքականությունը կենտրոնացնել կովկասյան ուղղությամբ՝ Ղարաբաղյան հարցի շուրջ։ Դա առաջին հերթին արտահայտվեց «ռազմավարական դաշնակից» Հայաստանի և «գործընկեր» Ադրբեջանի միջև ռուսական քաղաքականության հավասարակշռման մեջ։ Այս քաղաքականության իրականացումը սկսվեց 2000-ականների կեսերից և շարունակվում է ցայսօր։ Սկսած հենց 2000-ականների կեսերից Հայաստանում, իհարկե, բացառապես հասարակության և ընդդիմության մակարդակով սկսեց դրսևորվել Ադրբեջանին ռուսական զենքի մատակարարումների նկատմամբ դժգոհությունը։ Սրան ի պատասխան՝ Մոսկվայից հետևեցին «անձնական ոչինչ, դա ուղղակի բիզնես է» ոգով հայտարարությունները։ Հնչեցին էլ ավելի ցինիկ հայտարարություններ, ըստ որոնց՝ Ռուսաստանը թույլ չի տա Ադրբեջանի կողմից այդ զինատեսակների օգտագործումը Հայաստանի և Արցախի դեմ։
Նշենք, որ այս տարիների ընթացքում Մոսկվան Բաքվին է մատակարարել առաջին հերթին հարձակողական զինատեսակներ, ինչը հստակ երևում է նախորդ գլուխներից մեկում ներկայացված անվանացանկից, և այս ամենն Ադրբեջանի ռազմաքաղաքական ղեկավարության կողմից Հայաստանի դեմ հնչեցրած միանգամայն բացահայտ երկարաժամկետ սպառնալիքների համատեքստում։ Այստեղ հարկ է նշել, որ, որպես կանոն, Ռուսաստանի ղեկավարության ներկայացուցիչները վերջին տարիներին երբեք, նույնիսկ խոսակցությունների մակարդակով (չենք խոսում դեռ պաշտոնական հայտարարությունների, հատկապես պայմանագրերի մասին) պատասխանատվություն չեն ստանձնել Արցախի անվտանգության և Արցախի ժողովրդի պաշտպանության նպատակով ադրբեջանական հնարավոր ագրեսիայի հարցում։ Նույն արձանագրությունը՝ Հայաստանի տարածքում 102-րդ ռազմաբազայի գործողության ժամկետը 2010թ․ 49 տարով երկարացնելու մասին մինչև 2044թ., ի թիվս այլնի, նախատեսում էր ռուս զինվորականների և սահմանապահների գործունեության ընդլայնում Հայաստանի սահմաններին, բայց ոչ Արցախի և Ադրբեջանի։
ՌԴ-ը պարտավորվել է պաշտպանել Հայաստանը գոյություն ունեցող բոլոր մակարդակներում՝ պայմանագրային-իրավական, պաշտոնական, Ռուսաստանի ղեկավարության տարբեր ներկայացուցիչների պաշտոնական ու ոչ պաշտոնական հայտարարությունների մակարդակներում։ Առաջին հրետակոծություններն ուղղակիորեն ՀՀ տարածքի վրա տեղի ունեցան Իլհամ Ալիևի ընտրվելուց ընդամենը մի քանի տարի անց։ Ժամանակի ընթացքում դրանք միայն հաճախակիացան՝ արդեն 2020թ․ հուլիսին Հայաստանի հյուսիս-արևելքում վերածվելով իսկական լոկալ պատերազմի, հրետանու և զրահատեխնիկայի կիրառմամբ։ 44-օրյա պատերազմի և դրան հաջորդած ողջ ընթացքում ադրբեջանական բանակը գնդակոծեց Հայաստանի տարածքում գտնվող ռազմական և քաղաքացիական ենթակառուցվածքները։ Ավելին, սահմանի որոշ հատվածներում առաջ շարժվեց՝ գրավելով տասնյակ քառակուսի կիլոմետրեր։ Այսպիսով, փաստորեն տեղի ունեցավ Ադրբեջանի ներխուժում Հայաստանի՝ ՌԴ-ի ռազմավարական դաշնակցի, ՀԱՊԿ անդամ պետության տարածք։ Սրա մասին Երևանը բազմիցս հայտարարեց, ի դեպ պաշտոնապես։
Ի պատասխան այս բոլոր քայլերի՝ Մոսկվայից և ՀԱՊԿ-ից հետևեցին միայն հանդարտվելու և կրակոցները դադարեցնելու մասին կոչերը՝ հասցեագրված ինչպես ոչ դաշնակցային ագրեսորին, այնպես էլ ագրեսիայի՝ ՌԴ-ի դաշնակցային զոհին։ Երկար տարիներ ՌԴ-ում իշխանական ու փորձագիտական շրջանակների ներկայացուցիչների կողմից այս ամենն ուղեկցվում էր Երևանի հասցեին հնչող ցինիկ կշտամբանքներով՝ ՀԱՊԿ-ին օգնության խնդրանքով պաշտոնապես դիմել չցանկանալու պատճառով։ Նշենք, որ այս տարիների ընթացքում Հայաստանը պաշտոնական, գրավոր օգնության խնդրանքով չի դիմել ՀԱՊԿ-ին, պարզապես այն պատճառով, որ Մոսկվայից, իհարկե, ոչ պաշտոնապես ի սկզբանե Երևանին հասկացրել են նման խնդրանքի աննպատակահարմարության և բացարձակ անիմաստության մասին։
Նման քաղաքականության առաջնահերթ նպատակը և Հայաստանի ու Ադրբեջանի հետ Ռուսաստանի փաստացի հավասար հեռավորության պահպանումը, կարծես թե, եղել և մնում է Բաքվին սեփական ինտեգրացիոն նախագծերի մեջ ներքաշելու Մոսկվայի ցանկությունը։ Հասկանալի է, որ խոսքն առաջին հերթին Ադրբեջանի՝ ԵԱՏՄ-ին անդամակցության հեռանկարի մասին է։ Մոսկվան, «տեղում» չունենալով պատշաճ մակարդակի առևտրատնտեսական լծակներ և, ամենակարևորը, չկարողանալով շահագրգռել Բաքվին և ընդհանրապես որևէ մեկին իրական տնտեսական օգուտներով և նախապատվություններով, կրկին դիմեց ինդուլգենցիայի, շանտաժի և ճնշումների խառնուրդին՝ առաջին հերթին այս նպատակով օգտագործելով և ներգրավելով Արցախն ու Հայաստանը։ Նույնիսկ իրենց ամենավառ երազում Իլհամ Ալիևը կամ Ռեջեփ Թայիփ Էրդողանը չէին կարող տեսնել մի իրավիճակ, որտեղ կկարողանային շրջել այն, ինչն արեցին Արցախում 2020թ․ աշնանն առանց Ռուսաստանի համաձայնության։
Եվ վերլուծելով 44-օրյա պատերազմի արդյունքները Մոսկվայի հետագա դերակատարության լույսի ներքո՝ թվում է, թե Հայաստանի ու հայ ժողովրդի անվտանգության դաշնակիցն ու երաշխավորը հանդիսացող երկրի ռազմաքաղաքական ղեկավարությունը քաջատեղյակ է Արցախի դեմ նախապատրաստված ագրեսիային։ Նա գիտեր և, այնուամենայնիվ, թույլ տվեց հարձակվել թե՛ Արցախի, թե՛ բուն Հայաստանի սահմանների վրա։ Ավելին, անմիջական մասնակցություն է ունեցել 1994թ․-ից ի վեր Հարավային Կովկասում ստատուս քվոյի խախտման ամենամեծ գործողությանը և, իհարկե, դրա արդյունքների ձևավորմանը։ Դա հստակորեն, ամբողջովին բաց և միանշանակորեն ճանաչվել էր ՌԴ նախագահ Վլադիմիր Պուտինի և Պաշտպանության նախարար Սերգեյ Շոյգուի կողմից։ Նա առաջինը հայտարարեց, որ բացարձակապես կարիք չունի կարդալու 2020թ․ նոյեմբերի 9-ին ստորագրված եռակողմ հայտարարության տեքստը, քանի որ «ինքն է այն մշակել»։ Իսկ երկրորդը՝ 44-օրյա պատերազմը, որը տասնյակ հազարավոր մարդկանց կյանք խլեց, որակեց որպես «Ռուսաստանի և Թուրքիայի համատեղ փայլուն գործողություն»։
44-ՕՐՅԱ ՊԱՏԵՐԱԶՄՆ ՈՒ «ԼԱՎՐՈՎԻ ՊԼԱՆԸ»
Այստեղ անհրաժեշտ է մանրամասն անդրադառնալ «Ռուսաստանի և Թուրքիայի համատեղ գործողության»՝ Մոսկվայի կողմից ակնկալվող դերին, նպատակներին և նախապատվություններին, և, իհարկե, ընդհանուր առմամբ Հարավային Կովկասի ողջ տարածքի և մասնավորապես Արցախի շուրջ իրավիճակի փոփոխության նախադրյալներին։ Թվում է, թե որոշակի առումով 44-օրյա պատերազմի գլխավոր նախապայմանի դերը ստանձնեց, այսպես կոչված, «Լավրովի պլանը» կամ կարգավորման ռուսական պլանը։ Այս պլանի ի հայտ գալու ստույգ ժամկետը դեռևս անհայտ է։ Սակայն հայտնի է այն, որ կարգավորման նորացված տարբերակը, որը Լավրովն առաջարկել էր հակամարտող կողմերին ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի համանախագահների անունից, ի հայտ է եկել մի քանի տարի անց, երբ 2011թ․ Իլհամ Ալիևը հրաժարվեց ստորագրել, այսպես կոչված, «Կազանի փաստաթուղթը»։ «Մադրիդյան սկզբունքների» և «Կազանի փաստաթղթի» հիման վրա կարգավորման նախագծի այս փոփոխված տարբերակը պաշտոնական աշխատանքային փաստաթուղթ չդարձավ։ Կարելի է փաստել, որ «Լավրովի պլանի» հիմնական սկզբունքային տարբերությունը «Մադրիդյան սկզբունքներից» հակամարտության գոտում ոչ թե միջազգային խաղաղապահ ուժերի, այլ ռուսական ուժերի տեղակայումն է։ Այստեղ պետք է ընդգծել, որ 1994թ․ մայիսին՝ Արցախի շուրջ անժամկետ զինադադարի հաստատումից սկսած, հենց դա էր Մոսկվայի գլխավոր նպատակը։
Կարելի է ասել, որ հենց այս պլանի շրջանառության մեջ հայտնվելով սկսվեց հակամարտությունը ռազմական ճանապարհով լուծելու հերթական փորձի հետհաշվարկը, առաջին հերթին, կողմի կամ կողմերի՝ «Լավրովի պլանը» որպես հակամարտության խաղաղ կարգավորման հիմք ընդունելուց հրաժարվելու պատճառով։ Պատկերավոր ասած՝ այն բանից հետո, երբ ռուս խաղաղապահների դիմաց հրաժարվեցին դուռ բացել, իսկ Ռուսաստանը Թուրքիայի հետ միասին Արցախ մուտք գործեց «պատուհանից»։ Մնացած ամեն ինչը՝ պատերազմի բազմաթիվ նախադրյալները, այդ թվում՝ Ադրբեջանի ախորժակն ու շարժառիթները, այստեղ երկրորդական դեր խաղացին։
44-օրյա պատերազմը հնարավոր դարձավ հակամարտության կարգավորման հարցում դիրքորոշումների տարբերության և ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի համանախագահող երկրների միջև կոնսենսուսի բացակայության պատճառով։ Արցախի և նրա բնակչության դեմ ադրբեջանա-թուրքական 44-օրյա ագրեսիայի հազարավոր զոհերը, որոշակի առումով, եղան և մնացին ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի և միջազգային այլ կառույցների՝ հակամարտության խաղաղ կարգավորման հասնելու ուղղությամբ 30-ամյա անարդյունավետ աշխատանքի արդյունքը։ Ավելին, ենթադրվում է, որ «Լավրովի պլանի» ի հայտ գալով ստեղծված իրավիճակում կարգավորման հասնելու և նոր արյունահեղություն կանխելու միակ ճանապարհը կարող էր լինել Հայաստանի և Ադրբեջանի նկատմամբ միջնորդների կողմից ճնշումը՝ որևէ փոխզիջման հասնելու համար։
Հակամարտության կարգավորման 30-ամյա խաղաղ գործընթացի փաստացի ձախողման հիմնական պատճառը, ենթադրվում է, որ հակամարտության կարգավորմանն ուղղված Ռուսաստանի ցանկության բացակայությունն էր, քանի որ այս տարիների ընթացքում հենց ՌԴ-ն էր հանդիսանում կարգավորման գործընթացի հիմնական մոդերատորը։ Հակամարտության վերջնական կարգավորման հարցում Մոսկվայի շահագրգռվածության բացակայությունը և, համապատասխանաբար, աշխարհաքաղաքական քարտեզից նրա անհետացումը պայմանավորված է մի շարք աշխարհաքաղաքական պատճառներով։ Նախ՝ հաշվի առնելով ՌԴ-ի կողմից այն ըմբռնումը, որ Արցախի շուրջ հակամարտության վերջնական կարգավորման դեպքում Կովկասյան լեռնաշղթայից իր հեռանալը միայն ժամանակի հարց է լինելու, ընդ որում՝ Հարավային Կովկասի բոլոր երեք երկրներից, այդ թվում՝ Հայաստանից։ Այդ իսկ պատճառով որպես հակամարտության մոդերատոր, ի սկզբանե ցույց տալով Հարավային Կովկասում իր անփոխարինելիությունը՝ Ռուսաստանը գործադրեց բոլոր ջանքերն իր վերահսկողության տակ պահելու համար թե՛ հակամարտությունը և թե՛ նրա կողմերին։ Այդ նպատակով էլ վերջինս ակտիվորեն մասնակցեց Բաքվի կողմից սանձազերծված սպառազինությունների մրցավազքին՝ զենք վաճառելով ղարաբաղյան հակամարտության երկու կողմերին։
Եվրասիական ինտեգրացիոն նախագծերի իրականացման գործընթացի ի հայտ գալուց և մեկնարկից հետո հակամարտությունը ՌԴ-ի համար ստացավ տնտեսական, ավելի ճիշտ՝ աշխարհատնտեսական նշանակություն։ Հայտնի է, որ Հայաստանի նախագահ Սերժ Սարգսյանը, ի դեպ, 2013թ․ սեպտեմբերի 1-ին գտնվելով Մոսկվայում, կայացրեց Մաքսային միությանը Հայաստանի անդամակցության վերաբերյալ անսպասելի որոշումը՝ վերջինս բացահայտորեն պայմանավորելով «անվտանգային խնդիրներով»։ Ավելին, Մոսկվայից եկող մի շարք ցուցանիշներից ելնելով՝ ենթադրվում է, որ մինչև 44-օրյա պատերազմի սկիզբն էր Մոսկվան Բաքվից պահանջում Ադրբեջանին ինտեգրել ԵԱՏՄ, Արցախի և Հայաստանի դեմ ադրբեջանա-թուրքական ագրեսիայի ընթացքում՝ որպես սեփական պասիվության գին, ինչպես նաև 44-օրյա պատերազմը կանխորոշող առանցքային գործոններից մեկը՝ Հայաստանին զինամթերքի շատ թույլ մատակարարմամբ պայմանավորված՝ Մոսկվայի սկզբնական ձգտումն էր ավարտին հասցնել «Թուրքիայի հետ համատեղ փայլուն գործողություն Ղարաբաղում» «բառերը։
Այս լույսի ներքո և պատճառներով կարելի է փաստել, որ պատերազմի ընթացքում Ռուսաստանի դերը սահմանափակվեց բացառապես պատերազմող կողմերի միջև միջնորդությամբ։ Չնայած Հայաստանի հետ ռազմավարական, ռազմաքաղաքական դաշինքին և Հայաստանի հանդեպ ստանձնած ուղղակի ռազմական պարտավորություններին՝ Մոսկվան լավագույնը, որն արեց, զինամթերքի ծայրահեղ սահմանափակ պաշարներով ռազմական ագրեսիայի ենթարկված դաշնակցին օգնություն ցուցաբերելն էր։ Այն արդարացումը, որ ՌԴ-ը պարտավորություններ ուներ բացառապես Հայաստանի, բայց ոչ Արցախի նկատմամբ, կարծես թե ձևական բնույթ ունի, քանի որ և՛ 44-օրյա պատերազմի ընթացքում, և՛ դրանից հետո ադրբեջանական զինուժը հարվածներ հասցրեց անմիջապես Հայաստանին։ Նախորդ տարվա ընթացքում ռազմական միջամտության բազմաթիվ փորձեր ձեռնարկվեցին։ Դրանց մի մասն ավարտվեց Հայաստանի ինքնիշխան տարածքի որոշ սահմանամերձ հողատարածքների օկուպացմամբ։
Ավելին, կարելի է փաստել, որ ՌԴ-ի կողմից նման հավասար հեռավորության պահպանումը թելադրված էր նախ և առաջ Թուրքիայի հետ դեռևս պատերազմից առաջ ձեռքբերված պայմանավորվածություններով, ինչի շրջանակներում Մոսկվան պարտավորվեց չմիջամտել (իհարկե, առայժմ) ռազմական գործողություններին։ Դրա դիմաց ստացավ Արցախի տարածքների «մնացորդների» վրա սեփական ռազմական կոնտինգենտը տեղակայելու Անկարայի և Բաքվի համաձայնությունը։ Մոսկվայում միայն մեկ բանի էին սպասում` գրավել կամ հանձնել (ինչպես կուզեք) ամրոց-բերդ Շուշին, ինչից հետո նոյեմբերի 10-ին Արցախում հայտնվեցին ռուսական զրահատեխնիկայի առաջին շարասյուները։
«ՓԱՅԼՈՒՆ ԳՈՐԾՈՂՈՒԹՅԱՆ» ԱՐԴՅՈՒՆՔՆԵՐԸ
Այսպիսով, Արցախում «ՌԴ և Թուրքիայի համատեղ փայլուն գործողության» արդյունքում ղարաբաղյան հակամարտությունն այդպես էլ լուծում չստացավ` առաջին հերթին Մոսկվայի կողմից դրա նկատմամբ շահագրգռվածության պակասի պատճառով։ 44-օրյա պատերազմը միայն կոտրեց 1994թ․ ստատուս քվոն՝ ձևավորելով նոր, թեև շատ անկայուն ստատուս քվո, ընդ որում, ոչ միայն Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև, այլև տարածաշրջանային մակարդակով։
Ելնելով ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի համանախագահ երկրների մի շարք համապատասխան հայտարարություններից՝ կարելի է ասել, որ համանման կարծիքի են հարում ինչպես Մոսկվայում, այնպես էլ Վաշինգտոնում ու Փարիզում։ Հակամարտության կարգավորման գործընթացը շարունակվում է՝ չնայած նրան, որ ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի համանախագահող երկրների բոլոր ջանքերն այս ուղղությամբ բախվում են Իլհամ Ալիևի կատաղի դիմադրությանը։ Վերջինս, ի հեճուկս ակնհայտ իրողությունների, համառորեն շարունակում է կրկնել, որ ղարաբաղյան հակամարտությունը կարգավորվել է, և որ այն այլևս գոյություն չունի, ինչպես Ղարաբաղը։ Այսպիսով, առնվազն հռետորական մակարդակում Ալիևը փորձում է թոթափել «փայլուն գործողության» հետևանքները՝ Ադրբեջանին ԵԱՏՄ ներքաշելու տեսքով։ Մինչդեռ Հարավային Կովկասում հետպատերազմյան իրողությունները բոլորովին այլ բանի մասին են խոսում։
44-օրյա ագրեսիայի միջոցով Բաքվին և Անկարային հաջողվեց հասնել միայն 1994թ․ ստատուս-քվոյին փոխարինող նոր ստատուս-քվոյի ձևավորմանը։ Նրանց հաջողվեց հասնել Արցախի ու Հայաստանի թուլացմանը, բայց ոչ Ռուսաստանի։ Վերջինս աշխարհաքաղաքական առումով միայն ամրապնդվել է տարածաշրջանում՝ բաղձալի ռազմական ներկայության հնարավորություն ստանալով դե ֆակտո՝ Արցախում և դե յուրե՝ միջազգայնորեն ճանաչված Ադրբեջանի տարածքում։
Այսպիսով, թուլացնելով Հայաստանը և ոտք դնելով Արցախ՝ Մոսկվան անվտանգության ապահովման հարցերում Հայաստանին էլ ավելի մեծ կախման մեջ գցեց իրենից։ 44-օրյա պատերազմը հանգեցրեց նաև Մոսկվայից և Ադրբեջանի ղեկավարությունից կախվածության աճին, իհարկե, Հայաստանի համեմատ անհամաչափ ծավալներով ու կարգերով։ Այնպես որ Ադրբեջանում ոչ միայն ճանաչում, այլև բացահայտ խոսում են այդ մասին։ Այսպես, փետրվարի 7-ին Ադրբեջանի խորհրդարանի պատգամավոր, «Ադրբեջանի միացյալ ժողովրդական ճակատ» կուսակցության առաջնորդ, Ալիևի ոչ պաշտոնական «խոսափող» համարվող Ջոդրաթ Հասանգոլին, ելույթ ունենալով «Մուսավաթ» հեռուստաալիքի եթերում, բառացիորեն հայտարարեց հետևյալը. «Ոմանք մեզ քննադատում են այն բանի համար, որ թույլ ենք տվել ռուս խաղաղապահների ներկայությունը Լեռնային Ղարաբաղում, բայց փաստն այն է, որ Ռուսաստանն է մեզ թույլ տվել մտնել Ղարաբաղ։ Իրականում մենք չէինք թույլատրել Ռուսաստանին մտնել Ղարաբաղ, այլ Ռուսաստանը մեզ թույլ տվեց մտնել այնտեղ՝ իր վերահսկողության տակ պահելով դրա մի մասը»։
2020Թ․ ՆՈՅԵՄԲԵՐԻ 9-Ի ԵՌԱԿՈՂՄ ՀԱՅՏԱՐԱՐՈՒԹՅՈՒՆԸ
Ղարաբաղում արյունահեղության հերթական փուլին վերջ դրեց 2020թ․ նոյեմբերի 9-ի նոր Բիշքեքը՝ Հայաստանի, Ռուսաստանի և Ադրբեջանի ղեկավարների կողմից բավականին անորոշ հանգամանքներում ստորագրված հրադադարի մասին եռակողմ հայտարարությունը՝ այդ ճանապարհին հերթական անգամ ոգեշնչելով Բաքվին և Երևանին, ինչպես նաև ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի համանախագահության գործընկերներին ղարաբաղյան հակամարտության ղեկավարման գործում սեփական գերազանցությամբ ու անփոխարինելիությամբ։ Այս պայմանագրով Ադրբեջանն Արցախից հսկայական տարածքներ ստացավ, որոնք ուժով չհաջողեց գրավել նույնիսկ Թուրքիայի և «պասիվ» Ռուսաստանի ակտիվ աջակցությամբ։ Այս համաձայնագրում չի դիտվել Հայաստանի շահերից բխող ոչ մի կետ։ Սա թույլ է տալիս արձանագրել, որ Հայաստանի վարչապետ Փաշինյանն այս քայլին գնաց բռնի ուժով՝ առաջին հերթին Մոսկվայի, ապա Բաքվի ու Անկարայի ճնշումների ներքո։
Հարկ է նշել նաև, որ եռակողմ հայտարարության կետերն իրականացվել են մասամբ, ընդ որում, բոլոր ստորագրողների կողմից։ Ադրբեջանը դեռևս հայրենիք չի վերադարձրել բոլոր հայ գերիներին: Ավելին, հրաժարվում է նույնիսկ բացահայտել նրանց իրական թիվը։ Ռուսաստանը դեռևս չի կատարել Ադրբեջանի կողմից վերջիններիս Հայաստան վերադարձնելու հետ կապված իր պարտավորությունները։ Տարածաշրջանային բոլոր հաղորդակցությունների ապաշրջափակման անհրաժեշտության մասին այս հայտարարության 9-րդ կետը դեռևս Երևանի ու Բաքվի կողմից քննարկվում է միմյանց 180 աստիճանով հակասող մեկնաբանություններով։
Հայտարարության առկա կետերն անկատար թողնելու խորապատկերին մոտ ապագայում կարելի է հույս կապել միայն հաղորդակցությունների ապաշրջափակման սկզբնական փուլի իրականացման հետ, առաջին հերթին՝ Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև երկաթուղային հաղորդակցությունը՝ փոխկապված ՌԴ-ի, Թուրքիայի և Իրանի հետ: Այնուամենայնիվ, այսպես թե այնպես այսօր տարածաշրջանում տեսանելի է իրականացման փուլում գտնվող միայն մեկ ծրագիր՝ կապի ապաշրջափակումը։ Իսկ այս ծրագիրը ռուսական է, քանի որ 44-օրյա պատերազմի արդյունքներով պայմանավորված՝ այլ շոշափելի նախաձեռնություններ չկան։
Մասնակիցների՝ փոխհամաձայնության գալու պարագայում Հայաստանը, գտնվելով տարածաշրջանի հենց կենտրոնում, սկզբունքորեն հնարավորություն կունենա տարանցիկ պետության գործառույթներ իրականացնել տարածաշրջանի մյուս հինգ երկրների համար։
Միևնույն ժամանակ, Հայաստանի իրական տնտեսական զարգացման հեռանկարն ավելի տեսանելի է տեխնոգեն միջավայրում։ Ինչը, հասկանալի պատճառներով, բացարձակապես կապ չունի ո՛չ Ռուսաստանի, ո՛չ ԵԱՏՄ-ի հետ։ Ավելին, հակամարտության քաղաքական կարգավորման հեռանկարների՝ Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև 30-ամյա հակասությունների հիմնական կետը հանդիսացող Արցախի վերջնական կարգավիճակի որոշման տեսանկյունից 44-օրյա պատերազմը հետ մղեց գործընթացը։ Այս պատերազմի արդյունքում Ռուսաստանի մասնակցությամբ եռակողմ հայտարարությամբ ձևավորված նոր ստատուս քվոն որևէ կերպ բարենպաստ պայմաններ չի ստեղծում, առավել ևս նախադրյալներ՝ հակամարտության քաղաքական կարգավորման համար։ Այս ամենի փոխարեն Մոսկվան, որպես Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև հարաբերությունների կարգավորման հիմնական միջնորդ, իսկ այժմ՝ մասնակից, առաջարկում է հակամարտող կողմերին բացել հաղորդակցությունները, սահմանները, սակայն առանց հիմնական խնդիրը լուծելու։ Ռուսաստանի ղեկավարությունն Արցախի կարգավիճակի հարցի լուծումը վերապահում է ըստ երևույթին շատ հեռավոր ապագային։ Նա այս հարցին կվերադառնա միայն այն ժամանակ, երբ այն բխի ռուսական շահերից։
Արցախի կարգավիճակի հարցի շուտափույթ լուծումը հնարավոր է միայն մեկ դեպքում, երբ Ադրբեջանի և ՌԴ-ի միջև հարաբերությունների սրումը հասնի 2008թ․ օգոստոսին Վրաստանի և Ռուսաստանի միջև հարաբերությունների մակարդակին: Կոնկրետ այս դեպքում ՌԴ-ը կարող է ճանաչել Արցախի անկախությունը՝ ի պատասխան Բաքվի՝ հնգամյա ժամկետի ավարտից հետո Արցախից ռուսական զորքերի դուրսբերման պահանջի։ Այս դեպքում Մոսկվան հայտնվելու է պատային իրավիճակում, անայլընտրանք պատասխանի հեռանկարով, ինչպես Աբխազիայի և Հարավային Օսիայի օրինակով՝ Արցախը հաշվեկշռի մեջ ներառելը։
ԿԱՆԽԱՏԵՍԵԼԻ ՀԵՌԱՆԿԱՐՆԵՐ
Արցախի շուրջ հակամարտության վերջնական կարգավորման հեռանկարները և, ընդհանուր առմամբ, «փայլուն գործողության» իրականացման հետևանքով Հայաստանի և Ադրբեջանի հարաբերությունների կարգավորման հեռանկարները, ցավոք, բավականին մշուշոտ են թվում։ Դա առաջին հերթին պայմանավորված է այն հանգամանքով, որ հակամարտության կողմերը պատշաճ դասեր չքաղեցին թե՛ 44-օրյա պատերազմից, թե՛ Արցախի շուրջ ծավալված ողջ երկարատև հակամարտությունից։ Ցավոք սրտի հայ հասարակությունն ինչպես պատերազմի 44 օրերի, այնպես էլ դրան հաջորդած ժամանակահատվածում շարունակում է զգալ ՌԴ-ի հետ դաշինքի իրական արժեքը։ Սակայն այսքանից հետո Հայաստանի և Արցախի ղեկավարությունը շարունակում է հույսը դնել Մոսկվայի վրա և վերջինիս հետ կապել ղարաբաղյան հակամարտության լուծումն ինչպես Հայաստանի, այնպես էլ Արցախի բնակչության անվտանգության ապահովման գործում։ Նիկոլ Փաշինյանի իշխանության ողջ ժամանակահատվածում ՌԴ-ի հետ հարաբերություններն ուժային այլ կենտրոնների հարաբերությունների հետ հավասարակշռելու ոչ մի շոշափելի փորձ տեղի չի ունեցել։ Կենտրոններ, որոնք բավականին բարյացակամ վերաբերմունք ունեն հայ ժողովրդի նկատմամբ, օրինակ ի դեմս Ֆրանսիայի՝ վերջինս Հայաստանում իր դեսպանի միջոցով այդ մասին երկու անգամ գրեթե բացահայտ կոչով հանդես եկավ․ «Ես լիովին գիտակցում եմ, որ անվտանգության ոլորտում Ֆրանսիայից սպասելիքները շատ մեծ են, և իմ ցանկացած արձագանք այս թեմայով մեծացնում է այդ ակնկալիքները։ Կարծում եմ՝ մենք պետք է շատ հստակ լինենք, Ֆրանսիան առաջին հերթին պատրաստ է քննարկել այն հայտերը, որոնք կգան Հայաստանից։ Այսինքն, Հայաստանի կողմից նախաձեռնության պարագայում մենք պատրաստ ենք դիտարկել, թե ինչպես կարող ենք այդ հայտը գործի դնել, քանի որ վերջինիս նպատակը նոր պատերազմ բացառելն է», – հայտարարել է ֆրանսիացի դիվանագետը։
Իր հերթին Իլհամ Ալիևը, ով այժմ գտնվում է «ձիու վրա», շարունակում է բռունցք թափահարել և պահանջներ ներկայացնել Հայաստանի մնացած տարածքների, մինչև անգամ մայրաքաղաք Երևանի նկատմամբ՝ փոխարենն օգտագործելու հետպատերազմյան սեփական գերազանցությունը, նպատակ ունենալով հիմք դնել երկու ժողովուրդների վերջնական հաշտեցմանն ու անիմաստ, արյունալի, երկարաժամկետ հակամարտության ավարտին։ Նման պահվածքը, անկասկած, չի խոսում Ադրբեջանի ղեկավարության՝ 30-ամյա անիմաստ բռնությունների էջը փակելու ցանկության մասին։ Դա խոսում է Հայաստանից նոր զիջումներ ստանալու նպատակով հակամարտության շարունակվող սրեցման մասին։
Հայաստանի հետ խաղաղության պատրաստակամության մասին ելույթների քողի տակ Ալիևը տարածքային նոր զիջումներ է պահանջում, այդ թվում՝ սահմանամերձ գյուղերը, մասնավորապես «Զանգեզուրի միջանցքը»։ Եվ սա այն պայմաններում, երբ 2020թ․ նոյեմբերի 9-ի եռակողմ հայտարարության մեջ գյուղերի ու «միջանցքի» մասին խոսք անգամ չկա։ Այլ կերպ ասած՝ պահանջում է Հայաստանի ամբողջական կապիտուլյացիա՝ հակառակ դեպքում շարունակելով սպառնալ ռազմական ուժի հերթական կիրառմամբ` ռազմական ուժի Հայաստան ներխուժմամբ։ Դրանով իսկ Ալիևն անձամբ է նախադրյալներ ստեղծում Հայաստանում և Արցախում ռևանշիստական տրամադրությունների ձևավորման համար։ Միանգամայն հնարավոր է նույն Ադրբեջանի հետ հարաբերություններում իշխանափոխության դեպքում ավելի արմատական փոփոխությունների գնալը։
Այստեղ հարկ է նշել, որ նույնիսկ Հայաստանի, իսկ մասամբ՝ Ադրբեջանի ռազմաքաղաքական ղեկավարության վրա ՌԴ ազդեցության աննախադեպ աճի պայմաններում միանգամայն հնարավոր է հակամարտության քաղաքական կարգավորումն առանց ռուսական մոդերացիայի։ Ավելին, հաշվի առնելով հակամարտության վերջնական, համապարփակ կարգավորման հարցում Մոսկվայի չշահագրգռվածությունը՝ բանակցությունների սեղանի շուրջ Մոսկվայի, ինչպես և ցանկացած այլ միջնորդի բացակայությունն այս գործընթացում միայն շատ ավելի մեծ հեռանկարներ կապահովի։ Հակամարտության կարգավորումն առաջին հերթին հայ և ադրբեջանցի ժողովրդին է անհրաժեշտ, դրանց հետ ուղեկցվող բոլոր եզրակացություններով։
Այնուամենայնիվ, հասկանալի է, որ այս ամենն առարկայական է, քանի որ գործնականում Հայաստանի գլխին դամոկլյան սրի նման կախված է ռուսական ռազմավարական դաշինքի սպառնալիքը, իսկ Ադրբեջանի գլխին՝ «գործընկերությունը»։ Եվ, ինչպես նշվեց վերևում, 44-օրյա պատերազմի ամփոփմամբ և ՌԴ՝ որպես միջնորդ ու մոդերատոր գործառույթների էլ ավելի ուժեղացմամբ այդ սպառնալիքը միայն ավելի ու ավելի է ուժեղացել։ Այս լույսի ներքո Հարավային Կովկասում ռուսական հեգեմոնիայի հավասարակշռումն այսօր ենթադրում և պահանջում է Վաշինգտոնի ու Բրյուսելի կողմից անսահմանափակ միջամտություն հայտարարությունների և նույնիսկ “soft power”-ի մակարդակով։ Այս ուղղությամբ անհրաժեշտ է առնվազն ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի իսպառ վերակենդանացում Արցախի վերջնական կարգավիճակի հարցն աշխատեցնելու և առաջ մղելու համար։ ԱՄՆ-ն ու Ֆրանսիան ԵՄ աջակցությամբ, Արցախի հայկական, միջազգայնորեն ճանաչված, ժամանակավոր վարչակազմի ձևավորման ուղղությամբ Մոսկվայի հետ առավելագույնը կարող են գնալ փոխզիջումային պայմանավորվածությունների։ Հասկանալի է, որ Մոսկվայի հետ նման նախաձեռնությունների համաձայնեցման բացակայության դեպքում տարածաշրջանն անխուսափելիորեն «ողողվելու» է հերթական պատերազմով։
Այս պարբերության ավարտին հարկ է նշել շատ կարևոր ևս մեկ հանգամանք։ Հայ ժողովրդի դեմ 44-օրյա ագրեսիայի ընթացքում Մոսկվայի խաղացած դերից հետո նման տրամադրությունները կտրուկ աճեցին։ Փետրվարին Միջազգային հանրապետական ինստիտուտի կողմից (International Republican Institute) անցկացված սոցհարցումների արդյունքներով՝ հարցվածների կողմից Հայաստանի համար որպես սպառնալիք գնահատված երեք երկրների շարքում Ռուսաստանը զբաղեցրել է երրորդ տեղը՝ Թուրքիայից ու Ադրբեջանից հետո։ Եվ, եթե այս տեմպերով շարունակվի, ապա շատ շուտով երկրի ներկայիս իրավիճակի ձևավորման գործում ՌԴ-ի իրական դերի վերաբերյալ հայ հասարակության կարծիքը կհավասարվի Վրաստանի և Ուկրաինայի հանրային կարծիքին։
ԵԶՐԱԿԱՑՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ ԵՎ ԱՌԱՋԱՐԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ
Եզրափակելով, ցավոք, ստիպված ենք արձանագրել հետևյալը։ Վերջին երեք տասնամյակների ընթացքում հայ ժողովուրդը կատարեց ձևով իդեալականից հեռու, սակայն ոչ ամենևին բովանդակությամբ՝ 360 աստիճան պատմական շրջան։ Եվ այսօր երեք պատերազմ, տասնամյակների սողացող ադրբեջանական ագրեսիա, շրջափակում, ցուրտ ու մութ տարիներ, իրենց տասնյակ հազարավոր որդիների մահը վերապրած Հայաստանն ու Արցախը, մեծ հաշվով, վերադարձան 1988թ.։ Սրանում համոզվելու համար բավական է միայն հետևել Հայաստանի սահմաններին և հենց Արցախում տիրող իրավիճակին։ Ամեն բան և ամենուր վերահսկվում է ռուս զինվորականների կողմից։ Ադրբեջանցի զինվորականները շարունակում են կրակել և սպանել խաղաղ բնակիչներին, նրանց գերի վերցնել, անասուններ գողանալ։ Հայերի և ադրբեջանցիների միջև նույնիսկ ամենատեղային խնդրի լուծումը պահանջում է ռուս զինվորականների միջամտությունը։ Հակամարտող կողմերն անձամբ չեն կարող և առանձնապես չեն էլ ձգտում բանակցել։ Եվ այս խորապատերին Մոսկվան առաջ է քաշում նոյեմբերի 9-ի հայտարարության 9-րդ պարբերությունը և ձգտում ապաշրջափակել Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև կապը՝ միաժամանակ բացարձակապես ցանկություն չունենալով լուծել հակամարտության բուն պատճառը՝ Արցախի կարգավիճակի հարցը։ Այս ամենն արվում է Ադրբեջանին առնվազն ԵԱՏՄ ներքաշելու գերնպատակով։ Միայն այդ դեպքում հնարավոր կլինի մտածել ինտեգրման ավելի մեծ աստիճանի մասին։
Ռուսաստանին պետք չէ միայն Հայաստանը կամ միայն Ադրբեջանը, Ռուսաստանին հարկավոր է ողջ Հարավային Կովկասը, այդ թվում՝ Վրաստանը։ Իսկ ռուսական ներկայիս քաղաքականության հարավկովկասյան ուղղությունն իսկապես հաշվարկելու և վերլուծելու համար նախ և առաջ անհրաժեշտ է հաշվի առնել հենց այս փաստը։ 44-օրյա պատերազմն այս առումով նշանավորեց ողջ տարածաշրջանի պայմանական «խորհրդայնացման» սկիզբը՝ նախադրյալներ ստեղծելով ԽՍՀՄ 2․0․ նախագծի հարավկովկասյան բաղադրիչի իրականացման համար։ Հայաստանն այս նախագծում հանդես է գալիս Ադրբեջանին ճնշողի դերում, Ադրբեջանը՝ Հայաստանին։ Երկու երկրներն էլ շարունակում են սերտորեն կապված մնալ Արցախի հետ՝ վերջինիս դեռևս անորոշ կարգավիճակով, որի որոշման հեռանկարները Մոսկվայի կողմից տեսանելի ապագայում դեռևս չեն երևում։ Վրաստանը 1994թ․ ստատուս-քվոյի տապալման արդյունքում հայտնվեց մի իրավիճակում, երբ տարածաշրջանային ցանկացած նախագծի մասնակցությունը հնարավոր է միայն Մոսկվայի հետ մերձեցման միջոցով, և այս ամենն Աբխազիայի ու Հարավային Օսիայի փաստացի բռնակցման համատեքստում։ Նման իրավիճակում Հայաստանը չպետք է լուսավոր ակնկալիքներ ունենա Ռուսաստանի հետ պարբերաբար խորացող ռազմավարական դաշինքից։
Հայաստանի համար այս իրավիճակից միայն մեկ ելք կա՝ առանց «հեծանիվ հորինելու» անհրաժեշտ է փնտրել հարաբերությունների զարգացման ցանկացած այլընտրանքային վեկտորներ, առաջին հերթին՝ տնտեսական։ Շատ հեռուն չգնալով՝ անհրաժեշտ է սկսել հարևան Իրանի հետ առևտրատնտեսական հարաբերությունների զարգացումից, որպես սկիզբ՝ ԵԱՏՄ շրջանակներում։
Մեղրիի ազատ տնտեսական գոտին կարող է հիանալի մեկնարկային հարթակ ծառայել նման ազդակների համար։ Դեռևս սկզբնական փուլում գտնվող «Հյուսիս-Հարավ» ավտոմայրուղու կառուցումը հնարավորություն կտա ավելի իրատեսորեն ուրվագծել «Պարսից Ծոց-Սև ծով» մուլտիմոդալ տրանսպորտային միջանցքի նախագծի իրականացման հեռանկարները՝ իհարկե Հնդկաստանին և ինչու չէ նաև Չինաստանին միանալու պայմանով, չհրաժարվելով Թուրքիայի և նույնիսկ Ադրբեջանի հետ հարաբերությունների կարգավորման հեռանկարից։ Այս բոլոր նախագծերում անհրաժեշտ է ակտիվորեն Հայաստան հրավիրել Եվրամիությանն ու ԱՄՆ-ին։
Հայաստանը պետք է ստեղծի այնպիսի իրավիճակ, որտեղ ոչ ոք չի ունենա իր սահմաններին ռազմական էսկալացիայի շահագրգռվածություն։ Հենց այս նպատակը պետք է դառնա Երևանի արտաքին քաղաքականության երկարաժամկետ առաջնահերթությունը։ Դրա իրականացման համար հնարավոր և անհրաժեշտ է Հայաստան հրավիրել վերը նշված բոլոր երկրներից հնարավորինս շատ ներդրողների։ Ո՛չ Վաշինգտոնում, ո՛չ Բրյուսելում, առավել ևս Նյու Դելիում ոչ ոք չի քնում ու արթնանում փոքրիկ Հայաստանի մասին մտածելով։ Խեղդվողների փրկությունն առաջին հերթին հենց իրենց՝ խեղդվողների ձեռքում է։ Եվ մեր ղեկավարությունը պետք է ձևավորի, ձևակերպի և վերոնշյալ ուժային բոլոր կենտրոնների ուշադրությանը ներկայացնի իր տնտեսական համագործակցության ուղղությամբ սեփական տեսլականը, օրակարգն ու առաջարկները՝ դրա քաղաքական հարթություն դուրս գալու հետագա հեռանկարով։
Անկասկած, նման նախաձեռնությունները կպահանջեն ամուր նյարդեր, քաղաքական կամք և նույնիսկ տարրական խիզախություն։ Ռուսաստանը Հայաստանի և Հարավային Կովկասի հետ հարաբերություներում գործում է՝ ելնելով բացառապես սեփական շահերից և նպատակներից, և կշարունակի իրեն դրսևորել ոչ այլ կերպ, քան այսպես։ Սա միանգամայն նորմալ է, հատկապես միջազգային հարաբերությունների ներկայիս տրամաբանության շրջանակներում։ Ռուսաստանը տեսանելի ապագայում Հարավային Կովկասում կշարունակի Հայաստանի և Ադրբեջանի նկատմամբ իրեն հավասար հեռավորության վրա պահել, ավելի ճիշտ՝ հավասարապես մոտ, միայն այն պատճառով, որ ռուսական շահերն են դա պահանջում, համենայնդեպս այնպես, ինչպես այն հասկանում է ռուսական ներկայիս ղեկավարությունը։ Որևէ խնդրանք, դարավոր դաշինքին ուղղված կոչեր, հոգևոր կապեր կամ նման այլ անհեթեթություններ չեն փոխի աշխարհաքաղաքական այս իրողությունները։ Բայց կա մեկ կարևոր «բայց»․ Մոսկվայի կողմից համառորեն հավաքված տարածաշրջանային այս գլուխկոտրուկն առանց Հայաստանի թղթախաղի պես կարող է փլվել, գոնե միայն այն պատճառով, որ նույնիսկ առանց մեկ կտորի փազլը չի աշխատի: Հենց այս փաստի գիտակցումը կարող է հիմք հանդիսանալ ՌԴ-ի հետ 30-ամյա ռազմավարական դաշինքից մնացած «ամբողջ ձվերն այլ զամբյուղներ տեղափոխելու ուղղությամբ» Հայաստանի զգուշավոր, աստիճանական, բայց հաստատուն քայլերի համար։ Հակառակ դեպքում առաջիկա տասնամյակներում մեզ սպասվում է մեկ այլ՝ կատարյալ 360 աստիճանի շրջան, լավագույն դեպքում նույն արդյունքով։
Դավիթ ՍՏԵՓԱՆՅԱՆ
ՄԱՀՀԻ ասոցացված փորձագետ
«Արմինֆո» լրատվական գործակալության քաղաքական մեկնաբան
«Ժողովրդավարություն, անվտանգություն և արտաքին քաղաքականություն» ծրագիր (NED)
Միջազգային և անվտանգության հարցերի հայկական ինստիտուտ (ՄԱՀՀԻ)
