Ամիսներ առաջ «Առավոտ» օրաթերթի համարներից մեկում (19.03.2022թ, «Արվեստագետ Սերիկ Դավթյանի աքսորյան մասունքը») առաջին անգամ հրապարակվեց մի հատված արվեստագետ, պետական-հասարակական գործիչ Սերիկ Դավթյանի անտիպ հուշերից, որի շարունակությունը ներկայացվում է ստորեւ:
Աքսորյան տարիների մի որոշակի ժամանակաշրջանում նա աշխատել է Մագադանի բռնադատվածների կարի արտադրամասում: Տեսնելով նրա հրաշագործ ձեռքերի ստեղծագործությունները՝ Սերիկին աշխատանքի են տեղավորում ասեղնագործության բարաքում, որտեղ նա տեղի բանտապահների եւ զինվորականների ընտանիքների կանանց համար ասեղնագործում է զանազան իրեր: Երկրորդ աշխարհամարտի ժամանակ դիմում է ճամբարի ղեկավարությանը, որպեսզի իրեն ռազմաճակատ ուղարկեն: Մերժում են, սակայն գնահատում են նրա աշխատանքը: Տեղավորում են նախ ճամբարային հիվանդանոցում, ապա դեղատանը: Ինչ ոլորտում էլ, որ աշխատել է, նույնիսկ բռնադատվածության տարիներին, նա շնորհալի է եղել ու պարտաճանաչ: Նկատի ունենալով այս ամենը, զինվորական դատարանի որոշմամբ, մի քանի ամիս կրճատվում է նրա բռնադատվածության ժամկետը: Անհնար է առանց հուզմունքի կարդալ Սերիկ Դավթյանի հուշերը, որին բախտ ունեցա բնագրով ընթերցել, շարունակ էջերի վրա զգալով նրա մատնահետքերը եւ շունչը: Աքսորում եւ բանտում Սերիկն ապրեց Մարդու, Սիրո հավատով, պահեց իր համոզմունքները, յուրովի, խնամքով եւ հետագայում իր հայացքների վերախմբագրմամբ: Ապրեց դժվարին, բայց հետաքրքիր կյանք, կյանք, որը չգրված վեպի էր նման, անհատնում ժանյակի… Նա ճշմարիտ մշակն էր իր գործի, դրա հավատավորը… Կյանքը, լավ մարդիկ, բնությունն են նրա ոգեշնչման լույսի ակունք-աղբյուրը եղել: Ողջ կյանքում ստեղծել է, արարել, հավաքել եւ ի պահ տվել թանգարաններին: Ասում են, որ ծննդավայրը մեծ ազդեցություն ունի մարդկային հոգեկերտվածքի եւ ներաշխարհի վրա, հատկապես հեռուներում: Այդպես է նաեւ Սերիկի պարագայում. հեռավոր աքսորի եւ տառապանքի տարիներին իր սիրելի Դիլիջանը հիշելով՝ նա ուժով եւ ապրելու բնական մղումով լցվեց, կամքով եւ ապագայի նպատակով: Մտապատկերում միշտ դիլիջանյան կապույտ մանուշակները, քիմքում՝ դրանց բույրը: Այդ կապույտ ծաղիկը կարելի է տեսնել նրա ստեղծագործություններում: Պատմության այս դրվագները նրա հուշագրության հուզիչ հատվածներից են: Ներկայացնում եմ նրա հուշագրությունից անտիպ մի հատված:
ԵՍ ԿՅԱՆՔ ԵՄ ՈՒԶՈՒՄ ԿԱՄ ՀՈՒՅՍԻ ՄԱՆՈՒՇԱԿՆԵՐ…
Աշխատանքի գնալիս մեզ կանգնեցնում են բակում, նորից առանձին-առանձին հարցաքննում, հարցնում հոդվածը, ազգանունը եւ այն էլ սառնամանիքի պայմաններում: Երբ մեզ հարց ու փորձ էին անում մեր մասնագիտության մասին, լենինգրադցի կանայք, որ ավելի փորձված էին, իրենց մասնագիտությունը կոչում էին՝ «վարսավիր, խոհարար, կոշկակար» եւ նման բաներ: Ես եւ Անուշ Հովյանը միամտորեն ասացինք՝ «մանկավարժ, կուսակցական աշխատող»: Մեզ առանձնացրին եւ տարան:
– Վերցրե՜ք բահերը եւ քարշակները, ու առաջ անցե՜ք,- ասացին մեզ:
Մեզ տանում են շինարարության վրա աշխատելու: Հյուծված ենք, թույլ: Կոլիմայում ծանր ենք շնչում: Սիրտս չի աշխատում: Քայլում ենք դժվարությամբ: Ծանր է բահը, ծանր է նույնիսկ դատարկ քարշակը: Քրեական կանայք ծաղրում են մեզ՝ «Հականե՛ր, ահաբեկիչնե՛ր, բարձրացրե՜ք քարշակը, աշխատե՜ք…», լկտի ծիծաղում են ու հռհռում: Տաժանակիր աշխատանք, ֆիզիկական, բարոյական ծանր հարվածներ: Քարշ ենք գալիս մեզ նման անմեղ մեղավորների հետ: Լավ կանայք են՝ ուկրաինուհի, հրեա, ռուս, ուզբեկ… Մենք մտավորականներ ենք, բանտում ֆիզիկապես թուլացել ենք: Քայլում ենք ծանր քայլվածքով, մի քանի բահ ավազը դժվարությամբ ենք փոխադրում տեղից տեղ: Մեր շուրջը պահակներ են, ուժեղ, կերած-խմած երիտասարդ տղամարդիկ: Նրանք չեն աշխատում, միայն դիտում են մեզ պես վտանգավոր բանտարկյալների ամեն շարժումը: Մեր աշխատանքը օրը 12-14 ժամ է, հանգստի օրը 10 օրը մեկ անգամ, որը կարող է լինել եւ չլինել: Այդ օրը մենք մաքրում ենք բարաքը, անկողինները: Հետո մեզ տանում են լողանալու: Քայլում ենք մեծ տարածություն, մոտ հինգ կիլոմետր մինչեւ բաղնիքը: Աշխատանքի տեղից մեր լագեր-ճաշարան, այնտեղից բաղնիք: Քայլում ենք շատ, հազիվ գցելով ոտքը ոտքի վրա, հինգ-հինգ շարքերով, հոգնած: Ամեն տեղ ստուգում են մեր ազգանունը, այդ արդեն բթացրել է, մեր վրա չի ազդում, դարձել ենք անտարբեր… Հոգնած ենք, ուզում ենք պառկել ու քնել, քնե՛լ, թեկուզ էլ վեր չկենանք:
Բաղնիք տանում են մթով, անցնում ենք Մագադանի միջով: Հարյուրներով միասին ենք լողանում: Մի քանի անգամ բաղնիքի տոթից ես ուշաթափվել ու ընկել եմ հատակին: Ինձ դուրս են բերում նախասրահ, դնում փայտյա նստարանին: Կա բուժքույր, բժիշկ, սրսկում են եւ ուշքի բերում: Պահակ զինվորը ուշադիր նայում է ինձ, իհարկե նա չի ուզենա, որ իր հերթապահության ժամանակ բանտարկյալ մեռնի: Ինձ բարձրացնում են, դուրս բերում, սառը հատակի վրա, բաց դռներից ներս խուժող ցրտի մեջ սպասում եմ հագուստիս: Հերթի եմ կանգնում, ստանում հականեխված, սակայն իսկապես նեխված հագուստս: Ընկերուհիներս օգնում են հագնվել: Թեւանցուկ են անում եւ նորից քայլում ենք դեպի լագեր: Սիրտս վատ է աշխատում: Ես ընկել եմ թույլերի մեջ: Շատ բարի, լավն է, կարճահասակ հրեա բժշկուհին: Ցավոտ ուշադրությամբ ինձ բուժում է, խնամում: Աշխատանքից հետո երկու ժամ նա ինձ պառկեցնում է մահճակալի վրա: Առանձին մահճակալ, ի՛նչ երջանկություն: Ես հանգստանում եմ: Առավոտյան նորից գնում եմ աշխատանքի: Բրիգադիրը տղամարդ է, նա խղճում է ինձ պես մի քանի թույլ կանանց: Նա մեզ ուղարկում է ավազի: Բեռնատար մեքենայով գնում ենք Օխոտյան ծովի ափը: Ավա՛զ, մաքուր, շա՛տ… Բեռնում ենք ավտոն, հազիվ ենք բահով աշխատում, բայց մեքենայի թափքը լցնում ենք ավազով: Աշխատում ենք անընդհատ, լարված: Երբեմն վարորդը (քրեական) մեզ օգնում էր, բայց հաճախ մեքենան մի հարմար տեղ կանգնեցնելով, նա պառկում է ափի թփերի մոտ, կեպին դնում աչքերին ու քնում: Մեքենան վերադառնում է շինարարություն: Մենք ծանոթ ենք ափին, կարող ենք հանգստանալ մինչեւ մեքենան գա: Լավ է… Ծով, բլուրներ, որոնք այստեղ «սոպկա» են կոչվում: Մեծ հաճույք եմ զգում բնության մեջ: Ծանր են ոտքերս: Բայց քայլում եմ մարդակեր Օխոտյան ծովի ափով… Մեն-մենակ, չկա պահակ, չկան կանայք, չկա փշալար եւ ահռելի շներ: Ո՜չ ոք… Ես եւ անծանոթ բնությունը: Ափին թփեր են: Ծովը խոժոռված է: Խոշոր ալիքները խփում են ափերին: Այդ ալիքներն էլ պահակ են կանգնած մեր ազատազրկված կյանքում: Ո՜չ ոք չի կարող անցնի, հաղթի Օխոտյան ծովի ալիքներին:
Ես անցնում եմ ավազները ու մտնում թփուտը, շոյում եմ տերեւները, թփերի ճյուղերը: Որքա՛ն եմ կարոտել կենդանի բնությանը, բույսերին: Շուրջս այս տարիներին մեռած շրջապատ է, ասֆալտ, սառը կեղտոտ պատեր, ցեմենտի հատակ, քարե արկղ-բանտ, փայտե բարաքներ, լագեր, ցուրտ, մութ, նեղվածք, նեխած օդ… Շնչում եմ մաքուր օդը լիաթոք, լիաշունչ… Արեւ է, երկինք, ծով… Ես մեծ կոշիկներով թույլ-թույլ քայլում եմ թփերի միջով: Երջանիկ եմ. կա բնություն, կյանքը շարունակվում է… Ես կյանք եմ ուզում, ազատություն եմ ուզում…
***
…Մի գիշեր հերթապահության օրը, հիվանդներ ընդունող կետից ինձ կանչեցին, որ նոր եկած հիվանդներին բուժօգնություն ցույց տամ: Վերցրի ներարկիչ, կոմֆորա, մի քանի այլ դեղեր եւ գնացի: Խավար գիշեր էր: Կատաղած պուրգան սառցե շիթեր էր նետում, պտտվում, ոռնում: Ծալվելով, կռանալով հազիվ հասա ընդունարան, որի առաջ դեռ կանգնած էին բեռնատար մեքենաներ: Հիվանդներին իջեցնում էին ու շալակած տանում ներս: Նրանք ոչ միայն քայլել, այլեւ կանգնել չէին կարող: Կիսակենդան դիակներ էին, դուրս եկած տաժանակիր աքսորի ճիրաններից: Ուռած էին, կապտած կամ կմախքացած: Հազիվ էին շնչում: Նրանց բերել էին Պյոստրայա Դրեսվա ահաբեկող ճամբարից, Օխոտյան ծովի անմարդաբնակ ափերից:
Վաննայի մեջ, ջրում պառկած էր մի ծեր մարդ, կմախք, աչքերը փակ էին: Մոտեցա, բռնեցի հազիվ տրոփող զարկերակը: Բացեց աչքերը՝ հայի աչքեր, խոր, գեղեցիկ ու վշտով լցված:
– Հա՞յ ես,- հարցրի կամացուկ:
– Տյու էլ իս հա՞յ… Բա՛, հա՜յ իմ,- շշնջաց նա ծանր շնչելով:- Աղջիկ ջան, մեռնը՛մ իմ…,- շարունակեց նա Արցախի բարբառով:
– Չե՜ս մեռնի,-ասացի,- հիմա կսրսկեմ, կլավանաս,- ասացի արտասունքներս կուլ տալով: Սրսկեցի: Կաշին էր պատած կմախքի վրա: Կոմֆորան գունդ դարձած երեւաց կաշվի տակ: Մկան չկար: Սանիտարներ կանչեցի, որ ջրից հանեն, փաթաթեն, գրելկա տան եւ տանեն հիվանդանոց:
– Պինդ կաց:
– Է՛, էլ ինչ պինդ կենամ, պրծիլ եմ…
Սանիտարները պատգարակով տարա՛ն, պուրգայի, խավարի միջով… Իհարկե կմեռնի:
Նրանց փոխադրել էին մեզ մոտ, որ այստեղ մեռնեն եւ տեղեկություն տան, որ հիվանդությունից են մեռել եւ ոչ տաժանակիր աշխատանքից ու անմարդկային վերաբերմունքից: Սրանք կմեռնեն, գուցե մեկ-երկուսը բուժվեն: Շատ էին հիվանդները, ծանր վիճակում:
Հայի գեղեցիկ աչքերը չէին մոռացվում… Խեղճ ծերուկ, որտե՞ղ գտար քո վախճանը…
***
Տաժանակիր աշխատանքը, կենցաղային անտանելի պայմանները, երկաթե ավազի նման փշրվող սառնամանիքը, բուքը, հարազատներից հեռու, շատ հեռու քշված լինելը, հոգեկան ապրումները, կարոտը մայրցամաքի, մարդկանց ճնշում, կործանում էին բոլորին: Սակայն մարդը… թեեւ մեծ դժվարությամբ, բայց սկսում է ընտելանալ, հաշտվել իրականության հետ, հարմարվել ամենադաժան պայմաններին: Մարդը սովորում է դիմանալ այդ դժոխքին, որովհետեւ կամենում է ապրել, ապրել, ապրել… Միայն թե չմեռնի այդ հեռավոր անծանոթ, անհյուրընկալ, այդ օտար վայրերում:
Պատահում է, որ մեկ էլ այդ ընկճված հոգու խորքերից, մարդու էության թաքուն ծալքերից մի ինչ-որ տաղանդավոր, ստեղծագործական տաք շունչ է ծնվում, եւ մարդը շտկում է մեջքը, հավատում, որ կարելի է ապրել, համբերել, տոկալ, պայքարել, դիմանալ, ազատվել…
***
Եթե բժիշկները չլինեին, ես չէի լինի: Քանի՞ անգամ են փրկել ինձ: Միշտ հասել են, դեղ տվել, խնամել, լավացրել: Ոչ մի տեղ այնքան դեղ չեն ընդունում, որքան բանտում, աքսորում…
Հիշում եմ բոլոր բժիշկներին ու բժշկուհիներին, որոնք ինձ օգնել են, առողջացրել: Ուժասպառ վիճակում ինձ հանգիստ են տվել, փոխադրել ավելի հեշտ աշխատանքի, ամեն ինչ արել, որ ապրեմ:
…Ես սրտային հիվանդ էի: Հենց դեղատանն աշխատելիս էլ նորից հիվանդացա: Տարան հիվանդանոց: Ինչ-որ ծանր անտարբերության մեջ էի: Անշարժ, չէի խոսում, չէի ուտում: Գալիս էին սանիտարները կամ քույրերը, սանրում մազերս, երեսս լվանում, հետս խոսում: Ես անշարժ էի: Մի օր լսեցի լագերի պետի ձայնը.
– Դավթյան, ի՛նչ եք հիվանդացել, ես մտադիր էի ձեզ հետ գալ Հայաստան…
Չէի կարող պատասխանել: Պետը կարգադրել էր, որ մինչեւ իմ ազատվելը ինձ հիվանդանոցային ճաշ տան: Դրությունս շատ էր հուզել երիտասարդ բժշկուհուն, որի հետ ես որպես բուժքույր էի աշխատել: Նա դիտմամբ իմ կողքին էր դնում կտավի կտոր, ասեղ, գունավոր թելեր, որ ասեղնագործեմ: Ես ձեռք չէի տալիս, անտարբեր էի: Այդպես շարունակվեց որոշ ժամանակ: Ինձ թեյ էին խմեցնում, բուլյոն:
Մի գիշեր երազում տեսա, թե ինչպես եմ մեքենայով Երեւանից Դիլիջան գնում: Գունավոր էր երազս. գարուն էր, անտառը կանաչ, կապույտ երկինք: Հասանք կեռմանները, մտանք ճանապարհի անտառոտ մասը: Ես կանգնեցրի մեքենան, իջա, գնացի դեպի աջ: Մտա անտառ: Ծառերի տակ թափված էին աշնան բրոնզագույն տերեւները, որոնց արանքից կանաչ խոտի ծիլեր էին բարձրացել: Ես երկու ձեռքով հետ տվի խաշամը եւ հասա մանուշակի թփերին: Փափուկ հողում բարձրացել էին մանուշակները եւ չքնաղ գլուխները թեքած բուրում էին: Մի փունջ քաղեցի, հոտ քաշեցի: Անուշ բուրմունքից գլուխս պտտվեց ու ես արթնացա… Երազ էր:
Կիսամութ բարաք, շուրջս հիվանդներ: Թույլ լույս էր շաղում՝ էլեկտրական լամպը: Վեր կացա, նստեցի, ինչ-որ ուժ էր լցվել մկաններիս մեջ: Կանգնեցի: Վերցրի սրբիչս, գնացի լվացվեցի, հետ եկա: Ոտքերս ամուր էին: Եսշատ լավ էի զգում: Երբ առավոտյան բժշկուհին եկավ, նրան ասացի.
– Ես չեմ մեռնի՛…
– Իսկ ո՞վ ասաց Ձեզ, որ պետք է մեռնեք: Ես համոզված էի, որ դուք կլավանաք:
– Ո՜չ, ես մեռնում էի, բայց երազում եղա իմ ծննդավայրում, անտառում մանուշակ քաղեցի, փնջեցի եւ մանուշակի հոտը ինձ բուժեց…:
Պատրաստեց արվեստագետի կենսագիր
Մերի ՔԵՇԻՇՅԱՆԸ
Նկարում՝ Սերիկը 1960թ., Դիլիջանում
«Առավոտ» օրաթերթ
31.05.2022
