Միտք կրթողը պետք է հակադրվի ցանկացած իշխանության
Հին Հունաստանում, Ք.ա. 7-6-րդ դարերում ապրում էր մի գործիչ, օրենսդիր, բանաստեղծ՝ Սոլոն անունով: Նա ընտրվել էր Աթենքի կառավարիչներից՝ արքոնտներից մեկի պաշտոնում եւ հեղինակել էր օրենքներ, որոնք, մասնավորապես, զրոյացնում էին աղքատ քաղաքացիներին ստրկացնող պարտքերը: Աղքատները, միեւնույն է, չկարողացան հարստանալ ու, բնականաբար, դժգոհ մնացին: Արիստոկրատները նույնպես այդ օրենքներից տուժեցին: Մի խոսքով, բոլոր կողմերից չհասկացված լինելով, Սոլոնը 10 տարով թողնում է քաղաքը: Երբ վերադառնում է, տեսնում է, որ իր ազգականներից մեկը՝ Պեսիստրատը, խարդավանքների միջոցով զավթել էր իշխանությունը եւ դարձել էր բռնապետ (տիրան): Սոլոնը դուրս է գալիս հրապարակ եւ հանդես է գալիս մեղադրական ճառով: Բայց մեղադրանքի թիրախը ոչ թե Պեսիստրատն էր, այլ՝ հրապարակում հավաքված քաղաքացիները. «Քանի որ աղետ է տեղի ունեցել ձեր ամոթալի թուլության պատճառով, ապա իմաստ չկա դրա համար աստվածներին մեղադրել, – ասում է Սոլոնը, – Չէ՞ որ դուք ինքներդ եք ուժեղացրել այդ մարդուն՝ տալով նրան պաշտպանություն: Եվ դրա համար էլ ստացաք դաժան ստրկություն»:
Բռնապետը Սոլոնին չհետապնդեց, քանի որ վերջինս արդեն պատկառելի տարիքում էր, եւ աթենքյան ժողովրդավարության հայրերից մեկը իր վերջին տարիները նվիրեց գրականությանը:
1992 թվականին նշվում էր ժողովրդավարության 2500-ամյակը: Որպես ելակետ վերցրել էին ոչ թե Սոլոնի, այլ նրանից մի քանի տասնամյակ հետո ապրող Կլիսֆենի գործունեությունը, որը դարձյալ ժողովրդավարական բարեփոխումներ էր իրականացրել: Բայց էականը դա չէ. աչքի է զարնում կրկնվող սյուժեների շրջապտույտը՝ ժողովրդավարություն – բռնապետություն ճոճանակը, ժողովրդավարների՝ բռնապետ դառնալու վտանգը, մարդիկ, որոնք անկեղծորեն պայքարում էին բռնապետության դեմ, բայց հետո չեն ցանկանում տեսնել իրենց «պաշտպանյալի» բռնապետ լինելը: Իշխանության (մեծ հաշվով, ցանկացած իշխանության) նույնական բնույթը: Եվ ամենակարեւորը՝ այդ ամենը հասարակության լիակատար անպատասխանատվության պայմաններում: Քաղաքացիները, սկսած Հին Աթենքից, չեն գիտակցում, իսկ եթե գիտակցում են, ապա չեն խոստովանում, որ ցանկացած աղետ հենց իրենք են իրենց գլխին բերել: Անկախ նրանից՝ նրանք ընտրե՞լ են իշխանությունը, թե՞ նրանց գլխին բռնապետ են նստեցրել, քաղաքացիներն ունեն այն, ինչին արժանի են՝ ոչ ավելի, ոչ պակաս:
Ի՞նչը կարող է փոխել վիճակը, որպեսզի քաղաքացիներն արժանի լինեն ավելի լավ բանի: Կարծում եմ, քննադատական միտքը: Այդ բառակապակցությունն ինքնին ինձ կրկնասացություն (տավտոլոգիա) է թվում: Որովհետեւ միտքը չի կարող քննադատական չլինել: Ոչ քննադատական է, կարծում եմ, քարոզչական կարգախոսների, իրական կամ կարծեցյալ մեծամասնության կարծրատիպերի անմիտ կրկնությունը: Եթե միտք է, ուրեմն այն պետք է հակադրվի այն ամենին, ինչ բնական, ինքնին հասկանալի է թվում: Բայց այդ խոսույթը չի կարող լինել «ընդդիմադիր»՝ այն իմաստով, որով մենք այդ բառն ընկալում ենք Հայաստանում:
Ահա թե ինչ է գրում 20-րդ դարի ֆրանսիացի փիլիսոփա Ռոլան Բարտը. «Ոմանք մեզնից՝ ինտելեկտուալներից, սպասում են, որ մենք ամեն առիթով ապստամբենք իշխանության դեմ: Սակայն այդ դաշտում չէ, որ մենք վարում ենք մեր իրական մարտը՝ մենք այն վարում ենք իշխանության բոլոր տարատեսակների դեմ, եւ դա դժվար մարտ է, քանի որ, լինելով բազմակի սոցիալական տարածության ոլորտում, իշխանությունը միաժամանակ հավերժ է պատմական ժամանակի մեջ. դուրս մղվելով դռնից, այն գալիս է մեզ մոտ պատուհանից:
Իշխանությունը երբեք չի մահանում՝ հեղափոխություն իրականացրեք, ոչնչացրեք իշխանությունը, այն նորից կծաղկի նոր իրավիճակում»: Այդպիսով, ինտելեկտուալը, միտք կրողը պետք է հակադրվի ցանկացած իշխանության. խոսքը ոչ թե հեղափոխական կամ ընդդիմադիր գործունեության մասին է, որովհետեւ ընդդիմությունը, կուսակցությունները, հասարակական շարժումները նույնպես այդ՝ վերը նկարագրված իմաստով իշխանություն են: Ըստ Բարտի՝ իշխանությունն ապրում է լեզվի կարծրացած, դիցաբանացված կիրառման մեջ: Եվ այդ իմաստով (բացառապես ա՛յդ իմաստով) ինտելեկտուալը պետք է հակադրվի ցանկացած, այդ թվում նաեւ՝ «ժողովրդի իշխանությանը»:
…Նույն Հին Աթենքում գործում էր այսպիսի մի կարգ. ժամանակ առ ժամանակ քաղաքացիների ժողովը կարող էր մարդկանց «օստրակիզմի» ենթարկել, այսինքն՝ 10 տարով արտաքսել քաղաքից: Մեխանիզմը հետեւյալն էր. քաղաքացիները խեցեղենի կտորների (օստրակների) վրա գրում էին այն մարդու անունը, որը, մեծամասնության կարծիքով, պետք է արտաքսվեր քաղաքից: Տեսականորեն կարելի էր գրել չսիրած հարեւանի անունը, բայց մեծամասնություն էին ստանում, իհարկե, քաղաքական դեմքերը: Եվ ահա թե ինչ են պատմում զորավար եւ քաղաքական գործիչ Արիստիդի մասին: Վերջինս հայտնի էր իր համեստությամբ ու պարկեշտությամբ: (Դրանով նա, ի դեպ, տարբերվում էր Ֆեմիստոկլեսից, որն իրեն պատերազմում հերոսաբար դրսեւորելուց հետո, նույնիսկ, կարելի է ասել, փրկելով Աթենքը պարսիկներից, ընկավ կոռուպցիայի եւ ճոխությունների գիրկը, եւ, Պլուտարքոսի խոսքերով, ձանձրացնում էր քաղաքացիներին՝ իր հերոսությունների մասին հիշեցնելով): Եվ ահա, նման քվեարկությունից առաջ Արիստիդին է մոտենում մի քաղաքացի եւ, խոստովանելով, որ տառաճանաչ չէ, խնդրում է «օստրակի» վրա գրել… Արիստիդի անունը: Զորավարը հարցնում է՝ «իսկ ի՞նչ վատ բան է արել այդ մարդը»: «Ճիշտն ասած, – պատասխանում է քաղաքացին, – ես նրան չեմ ճանաչում, նրա գործերից տեղյակ չեմ, բայց շուկայում հաճախ են խոսում նրա ազնվության մասին՝ դա ինձ դուր չի գալիս»:
Արամ ԱԲՐԱՀԱՄՅԱՆ
«Առավոտ» օրաթերթ
31.05.2022
